ءماھر (ماحر) دەگەن نە؟
ءماھىر – ايەل زاتىنىڭ نەكە قيار الدىندا كۇيەۋىنەن تالاپ ەتۋگە قۇقىلى شاريعات بەلگىلەگەن اقىسى.
اللا تاعالا:
وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِـهِنَّ نـِحْلَةًۚ
«ۇيلەنەتىن ايەلدەرىڭە ماھىرلەرىن شىن كوڭىلدەن تارتۋ ەتىڭدەر ...»[1]، – دەپ بۇيىرادى.
شاريعات بويىنشا ءماھىر بەرۋ – ءۋاجىپ. ءبىراق، ول نەكەنىڭ شارتىنا كىرمەيدى، ياعني ءماھىر بەرىلمەي قيىلعان نەكە دۇرىس بولىپ سانالادى.
حانافي مازھابى بويىنشا، ءماھىردىڭ ەڭ از مولشەرى – 10 ديرحام. پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن):
لَا مَهْرَ أَقَلَّ مِنْ عَشرَةَ دَرَاهِمَ
«ون ديرحامنان ازى ءماھىر ەمەس»[2]، – دەگەن. ساحابالار ءومىر سۇرگەن اراب حاليفاتى زامانىندا 10 ديرحام ءبىر التىن دينارعا تەڭ بولعان. ال ءبىر ديناردىڭ سالماعى 4،25 گراممدى قۇراعان[3]. ءماھىردىڭ قۇنى اتالمىش مولشەردەن تومەن بەلگىلەنگەن جاعدايدا، ونى 10 ديرحامعا تولتىرۋ كەرەك. ول اقشالاي نەمەسە زاتتاي بەرىلۋى مۇمكىن.
ءماھىردىڭ جوعارعى شەگى جوق، وعان عالىمدار مىنا اياتتى دالەلگە الادى:
وَإِنْ أَرَدتُّمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّكَانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَاراً فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَيْئاً أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِيناً
«ەگەر ايەلدەرىڭمەن اجىراسىپ، ورنىنا باسقا ايەل الىپ توسەك جاڭعىرتۋدى قالاساڭدار، اجىراسقان ايەلدەرىڭە كەزىندە ۇيىپ-توگىپ ءماھىر بەرگەن بولساڭدار دا، ودان ءبىر ساباق ءجىپ داعى الماڭدار. الدە، ونى قايتارىپ الۋ ءۇشىن (ايەلدەرىڭە زينا جاسادى دەپ) جالا جاۋىپ، كورەر كوزگە كۇنا ارقالاماقسىڭدار ما؟»[4]. اياتتاعى «قينتار» دەپ اۋدارىلعان ءسوز كوپ، مول، شەكسىز دەگەندى بىلدىرەدى.
الايدا ءماھىردىڭ مولشەرىن ەر ازاماتتىڭ ماتەريالدىق دەڭگەيىنە قاراپ، وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ەسكەرگەن ءجون. ويتكەنى ءماھىر كۇيەۋدى قارىزعا باتىراتىنداي كوپ نەمەسە قىزدىڭ كوڭىلىن رەنجىتەتىندەي كەم بولماۋى كەرەك.
ءماھىردى بىردەن بەرۋگە شاماسى جەتپەسە، ونىڭ ءبىر بولىگىن الدىن الا (ءماھىر ءمۋعاججال) بەرىپ، قالعانىن كەيىن (ءماھىر ءمۋاججال) بەرە الادى.
نەكە قيعاننان كەيىن جىنىستىق قاتىناستىڭ بولۋ، بولماۋىنا جانە نەكە اقىسىنىڭ بەلگىلەنۋ، بەلگىلەنبەۋىنە قاراي ءماھىردىڭ مولشەرى وزگەشەلەنەدى. مولشەرىنە قاراي ءماھىر 4 تۇرگە بولىنەدى. ولار:
1. ءماھىر مولشەرى ناقتى بەلگىلەنىپ، ەرلى-زايىپتىلار شىمىلدىقتا وڭاشا (حيلۋات* ساحيحا) قالسا، سونداي-اق، بەلگىلەنگەن ءماھىر مولشەرى بەرىلمەي تۇرىپ، كۇيەۋى ياكي ايەلى قايتىس بولسا، بەلگىلەنگەن ءماھىر تولىق بەرىلەدى. وعان قۇران كارىمنىڭ مىنا اياتى دالەل:
وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَىٰ بَعْضُكُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنكُم مِّيثَاقًا غَلِيظًا
«راسىندا، سەندەر ءبىر توسەكتە قوسىلىپ، بىر-بىرىڭمەن سونشالىق جاقىنداستىڭدار ءھام (نەكەلەسكەندە) ايەلدەرىڭ سەندەردەن (قۇقىعىن اياق-استى ەتپەۋگە قاتىستى) بەرىك ۋادە العان ەدى. ەندەشە، بەرگەن سىيلارىڭدى قالاي قايتارىپ الماقسىڭدار؟»[5].
سونىمەن قاتار، پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «قالىڭدىعىنىڭ ورامالىن شەشكەن جانە وعان قاراعانعا، ەرلى-زايىپتىق قاتىناستا بولسىن، بولماسىن، ءماھىردى بەرۋى – ءۋاجىپ»[6]، – دەگەن
2. ءماھىر مولشەرى ناقتى بەلگىلەنىپ، شىمىلدىققا كىرمەي تۇرىپ، اجىراساتىن بولسا، بەلگىلەنگەن ءماھىردىڭ جارتىسىن بەرۋى – مىندەت. ويتكەنى، اللا تاعالا:
وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَن يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ ۚ
«ال ەگەر (نەكەلەسكەن) ايەلدەرىڭدى مۇلدەم جاقىنداسپاي تۇرىپ، الايدا ءماھىردى بەلگىلەپ قويعاننان كەيىن تالاق ەتسەڭدەر، وندا اتالعان ءماھىردىڭ تەڭ جارتىسىن بەرۋلەرىڭ كەرەك. ەگەر ولار وزدەرىنە تيەسىلى ءماھىردى كەشسە، بەرمەسەڭدەر دە بولادى. يا بولماسا، نەكە شارتى (ياعني نەكەنىڭ تىزگىنى) قولىندا بولعان كۇيەۋ مارتتىك تانىتىپ، اتاعان ءماھىردى تولىق بەرسە، ونىڭ ءجونى بولەك»[7]، - دەپ بۇيىرعان.
3. ءماھىرى بەلگىلەنبەگەن ايەل كۇيەۋىمەن شىمىلدىقتا وڭاشا قالسا، ءماھىر-ميسل بەرىلەدى. ءماھىر-ميسل دەپ قىزدىڭ اكە جاعىنان تۋىستارى اراسىندا وزىنە تەڭ كەلەر ايەلدەرگە بەرىلەتىن سىيلىق مولشەرىنە ايتىلادى. ونى انىقتاعاندا ايەلدەردىڭ جاسى، سۇلۋلىعى، مال-دۇنيەسى، اقىل-ويى، ءبىلىمى، ءدىندارلىعى، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرى مەن ۋاقىتى ەسكەرىلەدى. مىسالى، قىز بەن تۇل ايەلدىڭ ءماھىرى ەكى ءتۇرلى بولادى.
ساحابا ابدۋللا يبن ماسعۋد (وعان اللا رازى بولسىن) وسى ماسەلەگە قاتىستى بىلاي جاۋاپ بەرگەن:
قَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ : لَهَا مِثْلُ صَدَاقِ نِسَائِهَا لا وَكْسَ وَلا شَطَطَ
«ايەلگە ءوزىنىڭ (اكە جاعىنان) جاقىن تۋىستارىنا (قىزدىڭ اپكە-سىڭلىلەرىنە جانە ولاردىڭ قىزدارىنا) بەرىلگەندەي ءماھىر بەرىلەدى، ودان ازايتىلمايدى ءھام ارتتىرىلمايدى»[8]
4. كۇيەۋى ءماھىرى بەلگىلەنبەگەن نەمەسە ماھىردەن باس تارتقان ايەلىنە جاقىنداسپاي تۇرىپ، تالاق بەرەتىن بولسا، وندا مۇمكىندىگىنە قاراي قالىڭدىققا بەلگىلى سىيلىق بەرىلەدى. بۇل جايىندا قۇران كارىمدە بىلاي باياندالادى:
لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ
«ەگەر (نەكەلەسكەن) ايەلدەرىڭمەن جاقىنداسپاي تۇرىپ نەمەسە ءماھىردى بەلگىلەمەستەن بۇرىن تالاق ايتىپ اجىراساتىن بولساڭدار، كۇنا ارقالامايسىڭدار. ءبىراق، ولارعا دۇنيە بەرىپ كوڭىلدەرىن اۋلاڭدار. باي جاعدايىنا قاراي، كەدەي دە شاماسىنا قاراي شاريعات جانە داستۇرگە ساي لايىقتى دۇنيەسىن بەرىپ، كوڭىلىن اۋلاسىن. بۇل ىزگى جانداردىڭ موينىنداعى بورىش»[9].
حانافي مازحابىندا مۇنداي سىيلىقتىڭ مولشەرى ءماھىر-ميسلدىڭ جارتىسىنان اسپاۋى، بەس ديرھامنان كەم بولماۋى كەرەك[10].
ۇكىم
1. ءماھىر – قالىڭدىقتىڭ اقىسى. كەلىسىلگەن ءماھىردى بەرمەۋ – كۇنا
2. ءماھىر اقشالاي نەمەسە زاتتاي بەرىلەدى. ونىڭ سيپاتى مەن مولشەرى انىق كورسەتىلۋى كەرەك
3. ءماھىردىڭ ەڭ از مولشەرى 10 ديرحام، ياعني 4،25 گر التىن[11] نەمەسە ونىڭ قۇنىنا تەڭ بولۋى ءتيىس. جوعارىسىنىڭ شەگى جوق، ءبىراق ونى ەكى جاقتىڭ جاعدايىنا قاراپ بەلگىلەگەن ورىندى
4. ءماھىردى بىردەن بەرۋگە شاماسى جەتپەسە، ونىڭ ءبىر بولىگىن الدىن الا بەرىپ، قالعانىن كەيىن بەرە الادى.
[1] «نيسا» سۇرەسى، 4-ايات.
[2] داراقۋتني مەن بايھاقي ريۋايات ەتكەن.
[3] https://ru.wikipedia.org/wiki/ دينار ارابسكوگو حاليفاتا. تاعى باسقا ەسەپتەۋ جولى: ەگەر 10 ديرحام كۇمىس نيسابىنىڭ (200 ديرحام) 1/20ء-ى بولسا، سوندا 85 گرامم التىننىڭ 1/20 بولىگى 4،25 گراممدى قۇرايدى.
[4] «نيسا» سۇرەسى، 20-ايات. * شىمىلدىقتا وڭاشا قالعاندا نەكەدەگى ەر مەن ايەلدىڭ دەنساۋلىق جايى، شاريعي جاعدايى (رامازان ايىنىڭ ورازاسى، پارىز نامازى، يحرام كيۋ) جانە تابيعي ءحالى (حايز جانە نيفاس قاندارىنىڭ كەلۋى) جىنىستىق قاتىناسقا بارۋعا توسقاۋىل بولماۋى كەرەك، جىنىستىق قاتىناستىڭ بولۋى شارت ەمەس.
[5] «نيسا» سۇرەسى، 21-ايات.
[6] داراقۋتني ريۋايات ەتكەن.
[7] «باقارا» سۇرەسى، 237-ايات.
[8] تيرميزي ريۋايات ەتكەن.
[9] «باقارا» سۇرەسى، 236-ايات.
[10] «ءال-فاتاۋا ءال-ھينديا»، 1/334.
[11] التىننىڭ قۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكى بەلگىلەگەن باعامەن ەسەپتەلەدى. مىسالى، 15 قازان 2018 جىلى قازاقستاندا 1 گرامم التىننىڭ باعاسى 14 606،82 تەڭگەنى قۇرادى.
قمدب ءپاتۋا ءبولىمى
You Might Also Like
-
اكە دەگەنىمىز - ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى التىن تىرەك، وتباسىنىڭ بەرىك قامالى. ول - ءبىزدىڭ قورعاۋشىمىز، اقىلشىمىز جانە ۇلگىمىز. ءاربىر اكەنىڭ ومىرىندە بالالارىنا دەگەن ماحابباتىنىڭ ورنى ەرەكشە. ولار بىزگە ءومىردىڭ قيىندىقتارىن جەڭۋگە كومەكتەسەدى، سونداي-اق ءبىزدى قۋانىش پەن تابىستارىمىزدا قولدايدى.
