InfoHub Logo

ماڭعىستاۋ وبلىسى بەينەۋ اۋدانى
"اباي اتىنداعى ورتا مەكتەبى" كمم-نىڭ 10-سىنىپ وقۋشىسى،
دۇيسەنوۆا گۇلدانا اسىقباي قىزى
اۋداندىق  «دارىن»، «كىشى عىلىم» عىلىمي جوبالار سايىسىنىڭ ءىى ورىن جۇلدەگەرى،
جەتەكشىسى: نۋريمانوۆا اينۋر جانگابايەۆنا
بيولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

ءى. كىرىسپە.

ماڭعىستاۋ — رەسپۋبليكامىزدىڭ داڭقىن الەمگە ايگىلەپ وتىرعان قازىنا قويماسى، گاز بەن مۇنايدىڭ ولكەسى، كول-كوسىر تاريحى مول ولكە. ونىڭ دارحان ولكەسى اۆستريا، شۆەيساريا، نيدەرلاندى جانە ليۋكسەمبۋرگ تەكتەس بىرنەشە مەملەكەت تۇگەلىمەن سيىپ كەتەر 8 ميلليون گەكتار جەردى الىپ جاتقان كەڭ ايماق. قويناۋى- كەنگە، قىرى-مىڭعىرعان مالعا تولى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن ايگىلەيتىن ارحيتەكتۋرالىق تاريحي جانە مادەني، ادەبي مۇرالار مول ساباقتالعان وسى ايماق تۋرالى ەرتەلى-كەشتى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جارىق كورگەن.

ماڭعىستاۋ — ەرتە داۋىردەن توعىز جولدىڭ تورابى. X-XII عاسىرلاردا ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ساۋدا پورتتارى مەن قالالارىن قامتىعان ينديا-ورتا ازيا-ەۋروپا ساۋدا جولىنىڭ ءبىرى وسى تۇبەك ارقىلى وتكەن. ءبىرقاتار ەڭبەكتەردە ماڭعىستاۋ-كونە كەزدەن ەۋروپا-ورتا ازيا، ورتا ازيا-كاۆكاز قاقپاسى كوپتەگەن ەلدەردى بايلانىستىرعان،وسىنداي ماڭىزدى جولدىڭ بويىندا بولۋى ماڭعىستاۋدىڭ مادەني ەكونوميكالىق ساياسي ومىرىنە ەلەۋلى اسەر ەتكەن ونىڭ داۋىرىنە ساي ۇلكەن سيۆيليزاسيا ورتالىقتارىنىڭ دارەجەسىنە جەتۋىنە اكەلگەن. 

ماڭعىستاۋ تۋرالى دەرەكتەردى ەجەلگى گرەك عۇلامالارى گەرودوت پەن سترابوننان باستاپ، ەل-يستراحي، ماكسيدي، ءال-فادلان، يبن-فادلالاح، يبن-باتۋتا، ماحمۋد قاشقاري، ابۋلعازى ءباھادۇر ەڭبەكتەرىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا كەزدەستىرەمىز. ءار داۋىردە ولكە توپىراعىن باسقان گ.س.كارەلين، ە.ا.ەۆەرسمان، ن.ي.اندرۋسوۆ تاعى باسقا عالىمدار مەن ساياحاتشىلار وسى ايماقتىڭ ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى باعالى پىكىرلەر ايتقان.

مەنىڭ عىلىمي جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى «ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قالالارى» بولعاندىقتان، ولكەمىزدى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ دەرەكتەرىن پايدالاندىم. ماڭعىستاۋدا ەجەلگى قالالار كوپ، ءبىراق كوپشىلىگىنىڭ تاريحى بىزگە بەيمالىم. ولاردىڭ ىشىندە ماڭقىستاۋ، التىنقازعان، ءۋالى، اققاۋىم، كەرزى سەكىلدى قالالار “عايىپ بولعان شاحارلار” اتانىپ كەتكەن. زەرتتەۋىمنىڭ تۇپكى ماقساتى- ولكەدەگى ەجەلگى قالالار مەن كامالداردىڭ تاريحىنا توقتالىپ، زامانداستارىمىزعا ناسيحاتتاپ، ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ. 

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

مەنىڭ العاش زەرتتەگەن قالالارىمنىڭ ءبىرى — ماڭقىستاۋ قالاسى. ول تۋرالى شاھماردان ەسەنوۆتىڭ “ماڭقىستاۋ” (1973 ج) كىتابىندا: “ءۇII عاسىردا بولگار ساكسينگە جەتىپ، كاسپييدىڭ شىعىس بەتىندەگى ماڭقىستاۋ قالاسىنا وتەتىن. وسى جول XII عاسىردا پولوۆسىلاردىڭ قولىندا بولدى، ولارمەن جاقسى ارالاسقان رۋس فلوتى تەڭىزدى شارلاي باستادى.حازار مەملەكەتىنىڭ قيراۋى (X ع). ماڭقىستاۋعا دەربەستىك الىپ بەردى. 
ءۇستىرت پەن جەمنىڭ بويىن مەكەندەيتىن سولتۋستىك وعىزدارمەن بىرگە ماڭعىستاۋ تۋرىكمەندەرى ءبىراز ۋاقىت ەشكىمگە باعىنباي، ماڭقىستاۋ قالاسىن اكىمشىلىك ورتالىق ەتىپ، اۆتونوميا بولدى، بۇل كەزدە ماڭقىستاۋدى حورەزم السىرەڭكىرەپ باعىندىرا الماسا كەرەك” |1| دەگەن ۇزىندىدەن ءبىز ماڭقىستاۋدىڭ كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىسىنداعى جاعالارىنا جاقىن ورنالاسقان، سەبەبى مۇندا رۋستاردىڭ كەمە قاتىناسى تۋرالى ايتىلعانىن جانە دە ماڭقىستاۋ قالاسى X عاسىرعا دەيىن حورەزمنىڭ قولاستىندا بولعانىن ءبىلدىم. 

گەوگراف بەكراننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ماڭقىستاۋداعى كۇشتى تايپالاردى باعىندىرىپ الۋعا حورەزم ەڭ تاڭداۋلى دەگەن جالدامالى ارمياسىن ۇستايدى،جويقىن جورىق جاساپ، ماڭقىستاۋ قالاسىن باسىپ الىپ،سولتۇستىك تۇركمەندەردى كونۋگە ءماجبۇر ەتەدى. حورەزمنىڭ قاتال ساياساتشىل پاتشاسى اتسىز 1155 جىلى حورەزم قالاسىن كۇشتى قامالعا اينالدىردى. 

ال، تەكەشىنىڭ بالاسى ءاللاديننىڭ باسقارۋى كەزىندە (1200-1220 جج) ۇلى حورەزم داۋىرلەۋ شەگىنە جەتتى. باعداتتان قىپشاق دالاسىنا دەيىن ۇلان عايىر كوپ ۇلتتى جاۋىنگەر حالىقتاردى تىزە بۇكتىرىپ،باس ءيدىردى. ەدىل مەن جايىق، ماڭعىستاۋ جەرىندەگى تايپالاردى جاۋلاپ الدى. ماڭقىستاۋ ەۋروپاعا وتەتىن ماڭىزدى ساۋدا جولى بولعاندىقتان، مۇحاممەد ەكىنشى بۇل قالالاردى ماڭقىستاۋ حوررەزمنىڭ ءبىر وتاۋىنا اينالدىردى. |1| ەجەلگى مادەنيەت ورنى- ماڭقىستاۋ ايماعى ەۋروپا مەن ورتا ازيانىڭ مادەنيەتى توعىسقان مەكەنگە اينالدى. 

ماڭقىستاۋ قالاسى تاريحشىلاردىڭ جوبالاۋىنشا، X-XII عاسىرلارعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. ال ەندى بۇل قالا كايدا كەتكەن، الدە مونعول شابۋىلىنان كەيىن وتىرار مەن تاراز سەكىلدى جويىلىپ كەتتى مە؟ ايتەۋىر مونعول جورىعىنان كەيىنگى دوكۋمەنتتەردە ماڭقىستاۋ قالاسى كەزدەسپەيدى. بۇل كوپ بولجامىمنىڭ ءبىرى عانا. مەنىڭ تومەندەگىدەي بولجامىم بار: ماڭقىستاۋ كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنا جاقىن ورنالاسقان. ال، كاسپيي ءار داۋىردە ءار ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايتىنى بىزگە ءمالىم. سوندىقتان بۇل قالا تابيعات اپاتىنا دا ۇشىراۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن.قاراعان مەن سارتاس پريستانى ءسوز بولادى. سارتاستىڭ كۇنشىعىس جاعالاۋىندا 10 كم جەردە شىتشا دەگەن مول سۋلى قۇدىق بار. وسى قۇدىقتان 1 كم شىقپاي-اق ەمبى تاۋى. تاۋى اعىپ جايقان تۇششى بۇلاق. 

سول ماڭدا 2 كم جەردى الىپ جاتقان قاۋىمدىق قورىمدار بار، ولاردىڭ ورتاسىندا ەكى ۇيىك.ءار بەيىت ۇستىندە بىرنەشە توننالىق قالاق تاستار شانشىلعان، كەيبىرەۋلەرى قالاق تاستارمەن جابىلعان.جەرگىلىكتى حالىق بۇل «قىرعىن»دەپ اتايدى وسى قاۋىمنىڭ ىرگەسىنەن تەڭىزدىڭ جاعالاپ، شەرقالاعا، بوزاشىعا ۇلى جولدار جۇرەدى. مەن وسى تۇستان قۇمىرا سىنىقتارىن،توت باسقان تەمىر،فارفور بۇيىمدارىن، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەردى كوپ كەزدەستىردىم. تاريحي ادەبيەتتەردە: «مانقىستاۋدا ساۋدا ءىسى مەن قولونەر كاسىبى ورلەدى. كەراميكادان، شىنىدان، مەتالدان ءتۇرلى بۇيىمدار جاسالادى» |1| دەپ كەلتىرىلگەن. قالانىڭ ورنىن كورسەتەتىن ءبىر جايت، وسى اتالعان جەردەن بوزاشى-17-18، قوشاق قويناۋى-20، شورىم-18، فورت-شيەۆچەنكو قالاسى تۇرعان ءتۇپقاراعان -110 كم جەردە بولۋى.

زەرتتەلگەن بارلىق جايتتى ەسكەرە كەلىپ، مانقىستاۋ قالاسى XII عاسىرداعى اسا ءىرى ساۋدا جولىنىڭ بويىندا، ەمبى تاۋىنىڭ قوشاققا كىرگەن ەتەگىندە، تەڭىزگە كىرىپ تۇرعان تۇمسىقتا ورنالاسقان. حورەزمنىڭ قول استىندا بولىپ، X-XII عاسىرلاردا گۋلدەنگەن مىقتى قالا بولعان دەگەن شەشىمگە كەلدىم.

1962 جىلى مانقىستاۋ قالاسىنىڭ تۇسىنان تۇيەشى ءجانادىلوۆ يسا ەرتە زاماندا تاستان قاشاپ جاسالعان الىپ استاۋ مەن شوپتەن شوگەندەگەن قۇدىق، شاعىل اراسىنان 20ل سۋ سياتىن قۇمىرا تاپتى. قۇمىرانىڭ موينى ۇزىن،موينىنا 3 قاتار ءتۇزۋ سىزىقتان ورنەك جۇرگىزىلگەن، باسقا جەرىندە ورنەك جوق. وسى جەردى مەن دە قاراپ شىققانىمدا قۇمىرا سىنىقتارى مەن توستاقان، ىدىس-اياق سىنىقتارى، شالا قورىتىلعان قىزعىلت ءتۇستى مىس پەن قول سىنىقتارى جاتىر. عالىمدار قۇمىرانىڭ IX-XIIعاسىردىڭ بۇيىمى ەكەنىن انىقتادى. مانقىستاۋ قالاسىنىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارىمەن سايكەس كەلەدى. 

ەندىگى زەرتتەۋىمدى تولىق تاريحىن بىلمەگەنمەن دە بارىمىزگە بەلگىلى شەرقالا مەن قىزىلقالادان باستادىم. شەرقالا مەن قىزىلقالا قامالدارى بوزاشىدان حورەزم مەن حيۋاعا جۇرەتىن ۇلى جولدىڭ بويىندا ورنالاسقان. ماڭعىستاۋدىڭ قاسيەتتى جەرلەرىن ايتىپ، شەرقالانى دا تىس قالدىرماۋ قاجەت. VIII-Iح عاسىردا اراب شاپقىنشىلىعى كەزىندە شىڭدا جاسالعان بەكىنىس-قالا رەتىندە بەلگىلى بولعان. اداممەن جاسالعان تاۋ، قامالى ارىستاندى ەسكە تۇسىرەتىن، سوندىقتان ونى “ارىستان–قالا” دەپ اتاپ كەتكەن بولاتىن.

شەرعالا (شەرقالا) — شەتپە قالاسىنان الىس ەمەس، اقتاۋ قالاسىنان 170 كيلومەتر جەردە ەرەكشە فورماداعى ءبىر جالعىز تۇرعان تاۋ. ءبىر جاعىنان قارايتىن بولساق تاۋ اق كيگىز ءۇيدى بىلدىرەدى، ال ەكىنشى جاعىنان شەرعالا باسىن تابانىنا سالىپ، ۇيىقتاپ جاتقان ارىستاننىڭ بەينەسىن بەرەدى. سوندىقتان تاۋدى – شەرعالا دەپ اتاپ، تۇرىك تىلىنەن اۋدارساق “تاۋ-ارىستان” نەمەس “ارىستاندى تاۋ”.ارىستاندى تاۋ اڭىزدار بۇركىتپەن تابىلدى. ونىڭ ايگىلى شىڭدارى ۇلكەن شاتىر قۇرىپ، كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە ەسكە تۇسىرەدى. ونىڭ ۇستىنە كوتەرىلۋ ءۇشىن ارنايى كوتەرىلىم قاجەت. شەرقالانى اينالۋ ءۇشىن ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت كەرەك. ال ەگەر كوپتەگەن تاۋ ۇڭگىرلەرىن ارالاپ، ەجەلگى قونىستار ورىندارىن ارالاپ، وركەنيەتتەر دالەلى بولاتىن باس سۇيەكتەردى ىزدەگىڭىز كەلسە وندا ءبىر ساعات از بولادى. حالىقتىڭ ىرىمى بويىنشا ەگەر شەرقالaنى اينالار الدىندا ارماندى جوسپارلاساڭ، ول مىندەتتى تۇردە ورىندالادى. ءبىراق ەڭ باستىسى ءاربىر قيىلىستان كەيىنگى كورىنىس ءار ءتۇرلى بولىپ، جاڭا جەرگە تۇسكەن سياقتى كەرەمەت كورىنىستى اسەر بەرەدى.

وسىنداي ءبىر ۇڭگىرلەردىڭ ىشىندە قۇدىق بولعان. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونىڭ تازا سۋىن ءىشىپ، تاۋدىڭ باسىندا ورنالاسقان جاۋپاردان قورعاندى. ءقازىر قۇدىق جابىلىپ قالدى. ءبىز ونىڭ تەك قالدىقتارىن عانا كورە الامىز.

شەرقالa اينالاسىنداعى ۇساق تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇلكەندىگى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. كوبى جەل اسەرىنەن وزگەرىپ قالدى. كەيبىر تاستار بۇزىلىپ قالدى. ىشىندە – كىشكەنە قابىرشاقتىڭ جانە بالىقتاردىڭ ىزدەرى. تاۋ بوكتەرىندەگى دالا گۇلدەنىپ، شوپتەنەدى. شەرقالaدان الىس ەمەس جەردە كوك وازيس بار. بۇل اقمىش كىشكەنە وزەنى جانە بۇلاق. بۇل جەردە كوپعاسىرلى اعاشتاردىڭ كولەڭكەسىندە قۇستاردىڭ شيقىلداۋىنىڭ استىندا ماڭعىشلىق قالاشىعى تۋرالى اڭىز تىڭداۋ ەرەكشە اسەر بەرەدى. ول بۇحارامەن جانە سولتۇستىك جەرلەرىمەن ءجۇزجىلداي ۋاقىتتا ساۋدا جۇرگەن كەرۋەن جولىندا قۇرىلدى. بۇل قالا ءجۇز جىلدىقتى قامتيدى.

قامالدىڭ قابىرعاسىمەن مىڭ جىلدىقتاعى باس سۇيەكتەردى ىزدەپ، ال ەگەر جولىڭىز ءساتتى بولسا، كىشكەنە مونشاقتاردى تاۋىپ، كىرپىشتەردى جانە ىدىستاردى جاندىراتىن ۇلكەن پەشتەردى زەرتتەپ، قورشاعان اينالانى كورۋگە بولادى. وسى جەردەن ءبىز باتىس قاراتاۋ قارا-كوك تاۋلاردىڭ قىرلارىن كورە الامىز. 

شەرقالا-ارابشا ارىستان قالا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قالانىڭ ەسىمىنە اراب ارالاسۋىنا قاراعاندا، شەرقالا ارابتاردىڭ VII-IX عاسىرلارداعى شابۋىلىنا ۇشىراپ، مىقتى ەرلىك كورسەتكەن بولسا كەرەك، ودان كەيىن حازارلىقتار مەن حورەزمدىكتەردىڭ تىرەكتى مەكەنىنە اينالىپ، ارىستان قالا اتالۋى ىقتيمال. شەرقالا 50 م بيىكتىگى بار،وڭتۇستىك باتىسقا قاراي اتىلعالى جاتىرعان ارىستان ىسپەتتەس پيراميدا. ۇستىنە شىعاتىن جول جوق، تاۋ جاق بەتكەيىنە ەكى جاعىنا ەكى باستيون قوسىمشا تۇرعىزىلعان، قامال قابىرعالارى تابيعي تاۋ تاسى مەن كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان. شىعىس بەتىندەگى باستيوننان شاتقالدىڭ تۇبىندەگى تۋنەلگە جول تارتىلعان. 

تۋنەل 5 م جوعارىلاعان سوڭ، ەكى باعىتقا ەكى تاراۋ بولىپ، تاۋ ۇستىنە شىعادى. تاۋدىڭ باسقا جەرىندە جوعارى شىعاتىن جول جوق. قاراۋىلشىلارعا ازىق-تۇلىك جەتكىزەتىن، قاراۋىل قاراۋىلدايتىنداردىڭ شىعاتىن جولى وسى بولۋى كەرەك. قامالدىڭ ۇزىندىعى 300 م، بىرنەشە ءجۇز اسكەرى ات-كولىگىمەن سياتىنداي. قامالدىڭ باسىنداعى شىڭ باۋىرىندا تورعايدىڭ ۇياسىنا ۇقساس ەكى-ۇش ادامدىق ءىشى ورتەلگەن ورىندار بار. مەنىڭ ويىمشا بۇل ورىندار كۇزەتشىلەر نەمەسە ساداقشىلارعا ارنالعان ورىن سەكىلدى. 

مۇندا ءۇي قۇرىلىسى جوق، ادام قونىستانۋعا قولايسىز. سوندىقتان ول قاسىنداعى قىزىلقالانىڭ تىنىشتىعىن قورعاعان دەگەن ويدامىن. 
قىزىلقالانى زەرتتەۋ بارىسىندا كەلەسى دەرەكتەرگە قول جەتكىزدىم. ول اقمىش دەگەن ورتالىق قاراتاۋدان سولتۇستىككە قاراي اعىپ جاتقان قوس بۇلاق قوسىلعان تۇمسىقتا سالىنعان.قىزىلقالا-ەجەلگى ساۋدا سارايى. اينالاسى ءبىر شاقىرىمداي، دالىرەك ايتساق، 800 م، ءتورت بۇرىشى قورعان. قابىرعالارىنىڭ سىرتى مىقتى سوم تاستاردان، ىشكى جاعى كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان. سوعان قاراپ قىزىلقالا دەگەن اتاۋ بەرگەن دەپ ويلايمىن. قىزىلقالانىڭ وڭتۇستىك جاعىندا شاعىن توبە بار، وندا بيىك مۇنارا سونداي-اق كىرپىش كۇيدىرەتىن پەش تە بولعانىن اڭعاردىم. كىرپىش ورتەۋگە جەرگىلىكتى قوڭىر كومىردى پايدالانعان. «قىزىلقالالىقتار كىرپىش ورتەپ،كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى ءتۇرلى ىدىستار شىعارعان. ءبىر عاجابى سولاردىڭ مىقتىلىعى، جەلگە دە، سۋعا دا توزىمدىلىگى قايران قالدىرادى...» |6| دەيدى قىزىلقالانى زەرتتەۋشى ارحەولوگ اندرەي استافيەۆ. 

قىزىلقالانى زەرتتەۋ بارىسىندا وسى قالا ورنىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن ساناسىپ وتىردىم. ولار قىزىلقالا تۋرالى بىلاي دەيدى: «قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ىدىستاردىڭ سىنىعىنا قاراپ، قىزىلقالانى سالۋ كەزەڭدەرى X-XII عاسىرعا جاتاتىنى انىقتالدى. X عاسىردا حورەزم مەملەكەتى اۋماعىنداعى قالالاردىڭ قارقىنداپ وسكەنى تۋرالى دەرەكتەر بار. حورەزمنىڭ بەلسەندى جۇرگىزگەن ساياساتى ناتيجەسىندە پوۆولجەمەن اراداعى ساۋدا جولى دامي ءتۇستى. ءدال وسى جولدىڭ بويىندا قىزىلقالا ەلدى مەكەنى پايدا بولدى: »|4|

قىزىلقالانىڭ كولەمى 25گا، قوسىمشا 200 قۇرىلىس سالىنعان، مادەني قاباتتارى 2 م استام، ورتاعاسىرلىق قالا. ونى قورشاي سالىنعان قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى 3 م، بيىكتىگى 5 م بولعان. بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن بەكىنىستىڭ قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى 2 م. كەسەك تاستارمەن ورىلگەن، سونىڭ اسەرىنەن قابىرعالارىنىڭ بيىكتىگى 6-7 مەترگە جەتكەن. قازىرگى ۋاقىتتا 13 مۇنارانىڭ ورنى تەكسەرىلۋ ۇستىندە. ءوزىنىڭ ماڭىزى بولا تۇرا قىزىلقالا كوپ ءومىر سۇرگەن جوق. قىزىلقالانىڭ قۇلدىراۋى 1220-1221 جىلعى قىستاعى شىڭعىس حان اسكەرلەرىنىڭ حورەزمدى تالقانداۋىنان كەيىن باستالدى. ازيا مەن ەۋروپا ساۋدا بايلانىستارى بۇزىلدى. 

XII عاسىردىڭ سوڭىندا كاسپيي تەڭىزى ۇلان بايتاق قۇرعاق جەردى سۋ استىنا قالدىرىپ، دەڭگەيى 26-27 مەترگە دەيىن كوتەرىلدى. ساۋدا كەرۋەندەرى جاڭا جولمەن جۇرە باستادى. قىزىلقالا ودان الىستا قالدى، ءسويتىپ ونىڭ تۇرعىندارى ەرتەڭگە دەگەن سەنىمىنەن ايىرىلا باستادى. تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ماڭعىستاۋ ارقىلى وتەتىن ساۋدا كەرۋەنى XIX عاسىردا ءومىر ءسۇرۋدى توقتاتتى. قالا قابىرعالارى XX عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنا دەيىن تۇردى دا، ەلىمىزدەگى ۇجىمداستىرۋ تۇسىندا ونىڭ قابىرعالارى قۇلاتىلىپ، قۇرىلىس ماتەريالدارى رەتىندە پايدالانىلدى. 
دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمدىرتاتىن ءبىر جاڭالىقتى رەسپۋبليكانىڭ ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى اشىپ وتىر. ول-توقسانباي تاۋىنان تابىلعان ەڭ ەجەلگى قالا. قالانىڭ جەر قىرتىستارى ءۇش قاباتتان تۇرادى. ەڭ استىڭعى قاباتى وسىدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىنعى قولا داۋىرىندەگى وتىرىقشى قونىستى دالەلدەيدى. بۇعان دەيىن مۇنداي قالا ورىندارى مالايزيا (ترون) جانە ورال تاۋىندا عانا (اركايم، سينتاش) تابىلعاندى. ال بەينەۋ اۋدانىنا قارايتىن توقسانباي تاۋىنىڭ ۇستىندەگى قالا ورنى ولاردان دا بۇرىنعى ەجەلگى ءداۋىر جادىگەرى بولىپ شىقتى. بۇل-قازاقستان، تمد ەلدەرى، ءتىپتى دۇنيەجۇزى ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق. ەكىنشى مادەني قاباتىندا ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءبىر مىڭىنشى، ال ءۇشىنشى قاباتىندا ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ IX-X عاسىرلارىنداعى ورتاعاسىرلىق ساقتار تۇرمىسىن دالەلدەيتىن ماتەريالدار تابىلعان.

ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنىڭ پىكىرلەرىنە سۇيەنسەك، قالالىق تۇرمىس ءۇستىرت ۇستىندەگى توقسانباي تاۋىنان باستاۋ الادى ەكەن. بۇنداي مەكەندەر اۋدانىمىزدىڭ جەزدى، قوسوبا جەرىنەن دە تابىلىپ وتىر.

تاۋشىق پوسەلكاسىنىڭ شىعىسىندا (17 كم) توبەقۇدىق تورتكىلى تۇر. وعان تاياۋ شورىم تاۋى. شەجىرە قاريالار ەستەلىگىندە شورىم بيلەگەن ەلدىڭ نەگىزگى مەكەنى التىنقازعان قالاسى بولعان. بۇل تۇركمەننىڭ نوعايلى كەزىندەگى ءىرى تايپالاردىڭ ورتالىعى. التىنقازعان قالاسىنىڭ ورنى، التىن قازدى دەلىنگەن جەرلەر 500 م كولەمدى الىپ جاتىر. تاريحي دەرەكتەردە ماڭعىستاۋدىڭ قورعاسىن، مىس، تەمىر قورىتۋ كەن ورىندارى ب.د.د. VI-IV عاسىرلاردا-اق بەلگىلى بولعان.1965 جىلى التىنقازعان ماڭىنداعى دولاپا باۋىرىنان گەولوگيالىق ەكسپەديسيا دومداپ سوعىپ، قىرلاعان، ۇشكىرلەگەن تازا مىس پەن جەز قۇيمالارىن تاپتى. بۇل دا التىنقازعاننىڭ ءبىر سىرى.

بوزاشىدا قاباقتى قالاسى بولعان. XVII عاسىردىڭ باسىندا مانقىستاۋداعى ءشاۋدىر رۋلارى وسىى قاباقتىنى مەكەندەگەن. استراحانمەن، سارايشىقپەن قىزۋ ساۋدا جاساعان وسى قاباقتى قالاسى كەمىندە سەگىز، توعىز عاسىر ءومىر سۇرگەندىگى بايقالدى. 1936 جىلعا دەيىن قاباقتى قالاسىنىڭ قۇلاعان قابىرعالارى مەن كوشەگە توسەگەن ءبىر جاعى وڭدەلگەن اۋىر كىرپىشتەرى كورىنىپ جاتتى. XIX عاسىردىڭ عاسىردىڭ 80-شى جىلدارى بوزاشى جاعالاۋىندا بۇرىنشىق، كيريلل، ورلوۆ، دولگيي پوسەلكالارى تۇرعىزىلعىن كەزدە، كەيىنگى جىلدار بالىقشىلاردى كولحوزداستىرۋ كەزىندە ونىڭ قالعان تاستارى الىندى. سوندا دا قالانىڭ سۇلباسى جويىلعان جوق. 

قاباقتى — ەۋروپاعا وكپەتۇس، ساۋدا-ساتتىق ىسىندە جان-جاقتى بايلانىسى بار جانە بالىقشىلىق كاسىبى دامىعان قالا. 1940 جىلعا دەيىن قاباقتى قالاسىنىڭ ماڭىندا ەگىلگەن اعاش تۇقىمىنان جاپاندا اداسقان قازداي ءبىر عانا تال تۇر. ەل اۋزىندا وسى اعاش تۋرالى اڭىز بار.قاباقتى حانى قامىرانىڭ ءارى سۇلۋ، ءارى اقىلدى جالعىز قىزى بار بالىقشى جىگىتكە عاشىق بولادى. ولار وسى اعاش تۇبىندە كەزدەسىپ تۇرىپتى. ونى سەزىپ قپلعان اكەسى قىزدى دا، جىگىتتى دە وسى اعاشقا اسىپ ولتىرەدى. سول ەكى جاس قازاسىنا كۋاگەر اعاشتى حالىق «قامىراننان قالعان قاندى اعاش» دەپ اتاعان. ءبىراق ەكى جاستىڭ ماحابباتىنا سۋارىلعان اعاش قۋراماي،جاسارا بەرىپتى. 

قامىران قالاسى ورنىندا كىرپىش ورتەگەن وشاقتار، ءۇيىلىپ جاتقان ىدىس-اياق سىنىقتارى، قۇمىرالار كوپ. 1936 جىلى قاباقتى ماڭىنان اۋزى مىقتاپ بەكىتىلگەن كىشكەنە قۇمىرا تاۋىپ، ونىڭ ىشىندەگى شىم قارا ءتۇستى كۇلدى زەرگەر وتەش پەن تابيىقتار قۇيىپ، بىلەزىك، سىرعالار جاسادى، ياعني ۇزاق زاماندار ىلعالدى جەردە جاتىپ، بۇزىلعان كۇمىس ەكەنىن انىقتادى. 

ماناتا تاۋىنىڭ سىرت بەتىندە مىڭسۋالماس بۇلاعىنان كم جەردە ءتورت بۇرىشتاپ سالعان، كەڭدىگى 20 قۇلاش، جارتى شەڭبەر باستيونى بار، ءىشى قىزىل كىرپىشتەن، سىرتى اق كىرپىشتەن قالانعان قامالدىڭ بولمەلەرى ساقتالعان. ناق وسىنداي قامال مىڭسۋالماستا دا بار. ءبىراق باسقالارىنان وزگەشەلىگى-ونىڭ جانىنداعى بەيىتتەر كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن سالىنعان. قامالدى كىم تۇرعىزعانىن ءبىلۋ قيىن، XVIII عاسىردا قازاقتار كەلگەندە، بۇل قامال مەن ونداعى ەسكەرتكىشتەر وسى كۇيىندە ەكەن. 

قازاقتاردىڭ تۇسىنگەنىنشە بۇلاردى تۇرعىزعان نوعايلىقتار.سەيسەم-اتا زيراتىنىڭ باتىس بەتىندە 3 كم جەردە تەڭىزدەن تاۋ ۇستىنە شىعاتىن ۇلى جولدى بوگەپ، بەسبۇلاقتى بايلاپ، مىقتى قامال ورناتىلعان. قورعاندى ءتورت جەردەن ءبولىپ، قامال سالىنعان. قامال ورتاسىندا شاعىن مەشىت بار. ونىڭ قۇرىلىسىنا كۇيدىرىلگەن كىرپىش پايدالانىلعان. قابىرعالارىنا جالپاق تاستاردى تىكەسىنەن شانشىپ تۇرعىزعان. 
تاۋ باسىنا كۇزەت پوستىلارى ءۇشىن بيىك ءۇي جاساعان. ونىڭ دا سىرتىندا تاستان قالانعان قورعان. قامالدىڭ جالپى ۇزىندىعى 11 كم. 1558 جىلى ا.دجەنكينسون تەڭىز ارقىلى ماڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىگىندەگى ءبىر شىعاناققا ءتۇسىپ ۇلى حيۋا كەرۋەن جولىمەن جونەلىپ كەتكەن. ا.دجەنكينسون توقتاعان شىعاناق وسى بولۋ كەرەك.

ەشكىقىرعاننان 28 كم جەردە ءۋالى قامالى-قالاسىنىڭ قالدىقتارى جاتىر. قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 2 م، كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىش پەن اق تاستان قالانعان. ۋالى-بيىك باسىنداعى قاۋىم اتى. قامال قۇدىقتىڭ 300 م وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى تومپەك باسىندا. ءۋالى دەگەن قىپشاق حانى بولعان. قامال سول حاننىڭ اتىمەن اتالدى. بۇل جەر سول حاننىڭ جاز جايلاۋى، وردا تىككەن ورنى. قامالدىڭ قۇرىلىس تەحنيكاسى مەن بايانداعان قامالدارمەن زامانداس ەكەنىن بايقاتادى.

ماڭعىستاۋ قازاقتارى اتىراۋدى جايلاپ، ماڭعىستاۋعا تولىق مەكەن تەپكەن كەزدە، ءۇستىرتتىڭ قاراقۇمعا قۇلاۋ باۋىرىنداعى مول سۋلى بۇلاق بويىندا، ەجەلگى قامال ەتەگىندە كەمتار بۇقارا باۋ-باقشا ەگىپ، كۇنەلتكەن. سولارداڭ بىرى-بەينەۋ ەكەن. كەيىن اينالاسىنا شاعىن شارۋالى اعايىن-تۋمالارى كوبەيەدى. بەينەۋلىكتەر قىستا ەسكى قامال قۇرىلىسىن پانالايدى. ونىڭ ءبىر تۋماسى بەكەت وسى بۇلاق جانىنان تاۋدى قاشاپ مەشىت-عيمارات سالادى. س.ت.تولستوۆ وڭتۇستىك-شىعىس ۇستىرتتەگى بەينەۋ قامالىنىڭ، كەرۋەن سارايىنىڭ كەسىلگەن تاستان تۇرعىزىلعانىن ءسوز ەتە كەلىپ، ونان تابىلعان كەراميكالىق بۇيىمدارعا قاراپ، بەينەۋدە XII عاسىردا تىرشىلىك بولعانىن دالەلدەيدى.

ءىرى قامالدىردىڭ ءبىرى — ۇزىنباس، ۇزىنى-180، بيىكتىگى-4-5 م. تاۋدىڭ وڭدەلمەگەن اق تاسىنان سالىنعان. ول قاراقيا تاۋىنىڭ ەتەگىنەن، تۇششى بۇلاقتىڭ تۇمسىعىنا ورنالاسقان. قامالدىڭ تاس قابىرعالارىنا قىپشاقتىڭ، كەرەيدىڭ، كەردەرىنىڭ، بەستاڭبالى مەن ادايدىڭ رۋ بەلگىلەرى قاشالعان.

فورت شيەۆچەنكو قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندە 35 كم جەردە شۇقىراۋىل قامالى بار. بۇل ەجەلگى قونىس-جايدىڭ ورنى. قامالدىڭ استى 200 مەتردەي ۇڭگىر-كەۋەك 100 م-گە سوزىلاتىن جاپسار تاۋ بويىنا قۋالاپ كەتىپ جاتىر. ءۇش جاعى تاۋ، ىقتاسىن، جارقاباق. سوڭعى كەزدە تاستارى قۇلاپ، بەينەسى بۇزىلعانمەن تاۋدىڭ ەرنەۋىنە ورناتىلعان ءۇش قاتار بەكىنىس سۇلباسى ءالى ساقتالعان. بەكىنىس ىرگەسى جاعالاي ۇيىك، قوراشا بەيىتتەر. تاستارىندا بەلگى، تاڭبا كەزدەسپەيدى. قامال ءىرى تاستاردان ورناتىلعان، ۇزىندىعى 120، كولەمى 400 شارشى مەتردەي. قازىرگى كەزدە سىر قۇپياسىن ارحەولوگتار عانا شەشە الار بۇل مەكەننىڭ اينالاسىنان تابىلعان قۇمىرا سىنىقتارى، كەراميكالىق بۇيىمدار، VIII-X عاسىرداعى ءىشىن شىم كوك ءتۇستى بوياۋمەن شايعان توستاعان سىنىقتارى حورەزم مەن بۇحاردىڭ مۇلكى ەكەندىگىن تانىتادى. دەمەك، ۇلى حيۋا كەرۋەن جولىنداعى بۇل قامال ولارمەن ءبىر كەزدەگى بايلانىستى پاش ەتەدى.

كەتىك بەكىنىسى اۋەلگى تۇرعىزىلعان كەزدە تەڭىز جاعاسىندا بولسا، ءقازىر 4 كم-دەي جەردە. ەكى تاۋدىڭ اراسىنا سالىنعاندىقتان كەتىك اتالعان. مىڭداعان جىل بۇرىن نەگىزى سالىنعان ەجەلگى حيۋا كەرۋەن جولى وسى بەكىنىستەن باستالعان. كەتىك-ەۋروپا مەن ورتا ازيانىڭ اراسىن بايلانىستىرعان ساۋدا بازاسى. قامالدىڭ تاباندارى دا، قابىرعالارى دا وتە اۋىر تاستاردان قالانعان. بەكىنىس ىشىندە قويما، تۇرعىن ۇيلەر بولعان. تاريحى بولعار، حازار، ءتىپتى ودان دا ءارى كەتەتىن كەتىك بەكىنىسى بەينەسىن ءبىرىنشى رەت ت.شيەۆچەنكو سۋرەتىنەن كورەمىز. سۋرەتتە سويديعان 12 مەگاليت تاس، قۇلاعان كەرۋەن سارايدىڭ قابىرعالارى تۇر. 1825-1826 جىلدارى ۇستىرتتە ءبىرىنشى رەت زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ە.ا.ەۆەرسمان حيۋا حاندىعىنا قاراي جۇرەتىن بارلىق جولداردى جازا كەلىپ، «ماڭعىستاۋدىڭ كوممەرسيالىق ساۋدا ىسىندەگى پريستانى جانە كەتەۋى كەتىپ قالسا دا، كەمەلەردىڭ تۇرۋىنا قولايلى ورىن-كەتىك» |1| دەپ جازعان ەدى. قامال-قالا ورنىنان تابىلعان فارفور ىدىس، تۇتقالى قۇمىرالار، ءتۇرلى كەراميكالاق زاتتار كەتىكتىڭ VII-X عاسىرلاردا حازارلارمەن ، X-XII عاسىرلاردا وعىزدارمەن، ودان سوڭ التىن وردامەن ەكونوميكالىق بايلانىسى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ءتۇپقاراعانداعى قالا تەك كەتىك قانا ەمەس. ەل اڭىزى مەن وسكىنباي جىرىندا مىنداي قالا اتتارى بار:

ارالدى، وردەك بارساڭ، ساۋدا بار،
اقكەتىك دەگەن قالا بار،-

سول اقكەتىك فورتتىڭ وڭتۇستىك جاعىندا 12 كم-دەي جەردە. اقكەتىكتىڭ داڭقى ساۋدا، بالىقشىلىق كاسىبىمەن شىققان. سالىنۋ تەحنيكاسى شەرقالا قۇرىلىسىنا كۇيدىرگەن كىرپىش ارالاسپاعان. قامال تاۋدىڭ تۇيىعىن بەكىتە سالىنعان. ەكى يىعىندا ەكى باستيون، باتىس بەتىندە كۇزەتشىلەر ءۇشىن ارنايى ورىن، استاندا تۋننەل. قامالدىڭ ۇزىندىعى 120-م. تاستارىنىڭ بەتىندە تۇركمەننىڭ ابدال، بۇعىرجى تايپالارىنىڭ بەلگىلەرى بار.
ماڭعىستاۋ جەرىندە وسىنداي تاريحي داۋىرلەردىڭ ءىر كەزەڭىنىڭ ءىزى قالعان. بۇل ولكە-كونە ءداۋىردىڭ وزىندە ءارقيلى ونەر دامىعان قالالارى مەن قامالدارى بولعان ايماق. وسى ىرىلى-كىشىلى قالالار تۋرالى ماتەريالدار ىزدەپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىم.

ماڭعىستاۋ قالالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا مەن مىناداي جاڭالىقتار اشتىم. جاڭالىعىمنىڭ بىرى-شەرقالا تۋرالى زەرتتەۋىمنىڭ ناتيجەسىندەگى دەرەكتەرىم. بۇرىننان بەرى ارحەولوگتار مەن تاريحشىلار شەرقالانى قالا دەپ زەرتتەپ كەلسە، مەن ونىڭ بەكىنىس ، قورعان ەكەنىن انىقتادىم. سەبەبى ونداعى زەرتتەۋ بارىسىندا بايقاعانىم شەرقالادا ءۇي قۇرىلىسى جوق. حالىق قونىستاۋعا قولايسىز. شەرقالا بيىكتىگى 50 م، ۇزىندىعى 300 م. تاۋ ۇستىنە شىعاتىن ءبىر-اق جول بار. ول ادام ەڭبەكتەپ جۇرەتىن تاۋدى ويىپ سالعان تۋنەل جانە دە قامال ۇستىندە شىڭ باۋىرىندا تورعايدىڭ ۇياسىنا ۇقساس ەكى-ۇش ادامدىق ءىشى ورتەلگەن ورىن بار. بۇل جەر قاراۋىل نەمەسە ساداقشىلاردىڭ ورنى بولسا كەرەك. وسىنداي بەلگىلەرىنە قاراپ شەرقالانى وعان جاقىن ورنالاسقان قىزىلقالانىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتكەن قورعان دەگەن شەشىمگە كەلدىم. 

كەلەسى ءبىر جاڭالىعىم قىزىلقالانى زەرتتەۋ بارىسىندا اشىلدى. ماڭعىستاۋ جەرىندە قىزىلقالامەن زامانداس ماڭقىستاۋ دەگەن بەكىنىستىڭ بولعانى تۋرالى ياكۋتتىڭ ەڭبەگىندە دە ءسوز ەتىلەدى. حورەزم مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سەلجۋك ديناستياسىنا اشىقتان-اشىق قارسى شىققان ونىڭ العاشقى بيلەۋشىسى اتسىز تۋرالى ايتىلادى.

«ماڭقىستاۋ حورەزمنىڭ ەڭ باتىس شەكاراسىنداعى الىنباس قامال.ول حورەزم مەن ساكسيندەگى جانە وررىس مەملەكەتىنىڭ ورتاسىندا، جەيحۇن وزەنى قۇياتىن تەڭىز جاعاسىندا». ياكۋت اتسىزدى ماداقتاعان ولەڭدى دە كەلتىرەدى.

ماڭقىستاۋعا ۇرەي سالدىق جاي وتىنداي توبەدەن
مويىندادى جەڭىلگەنىن قورقىپ الماس جەبەدەن.

ءيستراحيدى قايتالاپ، ماڭقىستاۋدى سياكۋحتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن تۇرىك تايپالارى تۇرادى دەپ جازدى.

مەنىڭ ويىمشا، قىزىلقالا اتى اڭىزعا اينالعان ماڭقىستاۋ قالاسى. ەگەر ەكى قالانى سالىستىراتىن بولساق:

بىرىنشىدەن — قالانىڭ گۇلدەنۋ كەزەڭى XI-XII عاسىرلاردا ايتىلعان تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس كەلەدى. XII عاسىردا ماڭقىستاۋ قالاسىنىڭ اتاعى ءتىپتى ورلەي ءتۇستى. مۇحاممەد يبن نادجيب بەكران وزىنەن بۇرىنعى دەرەكتەردى راستايدى.

ەكىنشىدەن — قىزىلقالا مەن ماڭقىستاۋ ساۋدا جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. 

ۇشىنشىدەن — قىزىلقالا ورتاعاسىرلىق جوبامەن سالىنعان ماڭعىستاۋ جەرىندەگى بىردەن-بىر ەلدى مەكەن. 

تورتىنشىدەن — قالا تاريحى كۇشتى، الىنباس قامال سالۋدان باستالعان. 

بەسىنشىدەن — 1065 جىلى ارپ-ارسلان اسكەرىمەن ماڭعىستاۋدى قورشاعاندا، بەكىنىس قابىرعالارىن تۇرعىزعان بولسا، قىزىلقالانىڭ دا بەكىنىسى پايدا بولعاننان كەيىن، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەننەن سوڭ تاستارمەن قاپتالعان. ەكى قالانىڭ دا بەكىنىسى تۇرعىزىلعان مەرزىمدەرى سايكەس كەلەدى.

ءىىى. قورىتىندى

بۇل ارينە باستاپقى زەرتتەۋلەرىمنىڭ ناتيجەلەرى. بۇل قالالار ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.بەينەۋ،توقسانباي، قاباقتى تاعى باسقا قالالاردى تەرەڭ زەرتتەۋ بولاشاق جوسپارىمىز بولىپ وتىر. مەن وسى جۇمىسىمدى تولىقتىرىپ، ارحەولوگياعا ۇلەسىمدى قوسسام دەيمىن. ماڭعىستاۋ قالالارى ارحەولوگياسىنىڭ كوزىن اشىپ باستادىم. الدا كۇتىپ تۇرعان جۇمىس وتە كوپ ىنتا، جىگەر مەن زور ەڭبەكتى تالاپ ەتەدى.
تۋعان ولكەمنىڭ ەجەلگى، قۇپياعا تولى قالالارىن زەرتتەي وتىرىپ، تومەندەگىدەي ۇسىنىستار ايتقىم كەلەدى:

1. «قاھارمان قالالار» دەگەن اتپەن مەكتەپتە سىنىپ ساعاتتارىن وتكىزۋ ارقىلى تۋعان جەردىڭ ەجەلگى ەسكەرتكىشتەرىن ەسكەرىپ، بۇلدىرمەۋدى تالاپ ەتسە؛
2. مەكتەپتە تاريح ۇيىرمەسىندە، فاكۋلتاتيۆ ساباقتاردا ەجەلگى قالالار تۋرالى دەرەكتەر وقىتىلىپ، مالىمەتتەر بەرىلسە؛
3. اۋدانداق باسپا ءسوز بەتتەرىندە «مادەني مۇرا» ايدارى اشىلسا؛
4. مەكتەپتەردە ەجەلگى قالالاردان سىر بەرەتىن ماتەريالدار مەن جادىگەرلەر جيناقتالىپ، وقۋشىلار سالعان سۋرەتتەر قويىلىپ كورمە ۇيىمداستىرىلسا؛
وسى ۇسىنىستار جۇرتشىلىق قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، ولكەدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى تەرەڭ زەرتتەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ماڭعىستاۋ.س.شالابايەۆ، ە. ومىربايەۆ، ق. سىديىقوۆ. جالپى رەداكسياسىن باسقارعان ش. ەسەنوۆ. قازاقستان باسپاسى.الماتى.1973 جىل.
2. ۇيقىداعى ارۋدىڭ ويانۋى.ءا.كەكىلبايەۆ.قازاقستان باسپاسى. 1979 جىل.
3. ماڭعىستاۋ ەنسيكلوپەدياسى.الماتى.1997 جىل.
4. بەرەكەلى بەينەۋ. اقتاۋ.1993جىل.
5. بەينەۋ.ولكە تانىتقىش زەرتتەۋلەر.الماتى. قاعانات.-قس. 1999 جىل.
6. بەينەۋ. تاريحي -تانىمدىق اڭگىمەلەر.الماتى. 2002جىل.
7. س. قوندىباي. «ماڭعىستاۋ گەوگرافياسى».الماتى باسپاسى. 2008ج .
8. س. قوندىباي. «ماڭعىستاۋ- ناما». الماتى «ارىس» باسپاسى. 2006 جىل.

---