ماردان اعا
از با، كوپ پە، ءىرى مە، ۋاق پا — ايتەۋىر ۇدايى عانا كىسىگە قول ۇشىن بەرىپ، قولىنان كەلگەنىنشە جاقسىلىق جاساعىسى كەلىپ تۇراتىن ادامدار بولادى. بىرەۋدىڭ جوعىن جوقتاپ، ءبۇتىنىن تۇگەندەپ ءجۇرۋدى دە ءوزىنىڭ بىردەن-بىر پارىزى سانايتىنداي. اينالا اعايىنعا قايىر جاساسام با دەپ ءدايىم عانا قالبالاقتاپ جۇرەتىن، ونىسىن كوتەرە ايتىپ، ەڭبەگىن بۇلداۋ دەگەندى دە، “كورەرمىز” دەپ بۇلدانۋ دەگەندى دە بىلمەيتىن سونداي ادامنىڭ ءبىرى — بۇگىن ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان ماردان اعامىز بايدىلدايەۆ ەدى.
مەن ماردەكەڭنىڭ اتىن اۋىلدا ءجۇرىپ-اق باياعىدا ەستىسەم دە، ول كىسىنىڭ “قازاقتىڭ ارعى-بەرگى ادەبيەتىن ءتىرىلتۋ” جولىنداعى ەرەن ەڭبەگىنەن قۇلاقدار بولا جۇرسەم دە، وزىمەن ەتەنە تانىسۋدىڭ ءساتى سول وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا ءتۇسىپ ەدى. مەن وندا “جازۋشى” باسپاسىنداعى فولكلور جانە حالىقتىق اۋىز ادەبيەتى رەداكسياسىن باسقاراتىنمىن دا، ماردەكەڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەكەن. قىزمەت جاعى ساباقتاس بولعاندىعىنان شىعار،— ول كىسى ءبىزدىڭ رەداكسياعا كۇن قۇرعاتپاي كەلىپ تۇراتىن. كىسى جاتىرقامايتىن مەيىرىمى بار، جاتىرقاپ، جاتسىنباي بىردەن باۋراپ، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ كەتەتىن ادام ەكەن. اتى دارداي ادامنىڭ بارىمىزگە بىردەي قالبىراقتاعانىنا باستاپقى كەزدە تاڭىرقاپ تا جۇرگەنمىن، سويتەم، ول كەرگۋدى، كولگىرسۋ اتاۋلىنى بىلمەيتىن ماردەكەڭنىڭ تۋا ءبىتتى بولمىسى، وزىنە عانا ءتان مىنەز-قۇلقى ەكەن. مەن ويلايتىنمىن: ماردەكەڭنىڭ ۇلكەن عىلىمي دارەجەسى بار شىعار دەپ. ەڭ العاش ساعي جيەنبايەۆ ەكەۋمىزدى ۇيىنە تۇسكى اسقا شاقىرعاندا “عىلىم دوكتورى” نەمەسە “دوكتورلىققا كانديدات” دەپ اتارىمدى بىلمەي، “عالىم اعامىز” دەۋمەن كىبىرتىكتەي شەكتەلە بەرگەنمىن. سونى بايقاپ قالعان ەكەن، قايتار جولدا ساعاڭ: “ساكەن، مەن بىلسەم وسى كىسى ەشقانداي ديسسەرتاسيا قورعاماعان بولۋى كەرەك، اتاقسىز عانا ابىرويلى عالىم-اۋ دەيمىن”، — دەگەنى بار.
اڭگىمەمىزدى بەكەردەن-بەكەر ماردەكەڭنىڭ الىس-جاقىن تانىستارىنىڭ بارىنە جاردەمدەسكىسى كەلىپ تۇراتىن كىسىلىك مەيىرىمەن باستاپ وتىرعان جوق ەدىم، “ءقايسىبىرىن ايتىپ تاۋىسام” دەمەي، ءوز باسىنا، ورەن-جارانىنا قاتىستى ماردەكەڭنىڭ كەيبىر قىلىعىنا توقتالىپ كورەيىن.
1986 جىلدىڭ مامىر ايىندا جىلداعى ادەتىمشە “سارىاعاش” كۋرورتىندا دەمالىپ جاتىر ەدىم. كەشكى استان كەيىن جان-جاقتان كەلىپ، جاڭا تانىسقان ۇلكەن-كىشى ءبىر توپ دەمالۋشى كورپۋس الدىندا قىزۋ اڭگىمەگە ەندى كىرىسە بەرگەن بولاتىنبىز. مەنى سىرتتاي بىلەتىن ءبىر كەلىنشەك ءسوزىمدى ءبولىپ: “ءسىزدى ءبىر ەگدەلەۋ اپاي شارق ۇرىپ ىزدەپ ءجۇر ەدى، وسىندا وتىر دەپ ايتايىنشى” — دەپ بۇرىلا بەرگەن. مەن بولسام: “اپاي قايدا قاشار، الدىمەن ءوزىڭىز ىزدەسەڭىز بولمادى ما؟” — دەپ جاتىرمىن. سونىڭ اراسىندا ول: “ءا، مىنە، اپايدىڭ ءوزى دە كەلدى” — دەپ ۇزىن بويلى، رەڭدى كەلگەن، ءجۇرىس-تۇرىسى سىپايى دا بايسالدى ءبىر كەيۋانانى كورسەتتى. “ىزدەگەنىڭىز مىنا كىسى” — دەپ مەنى تانىستىردى.
— مەن مالىك قاراعۇلوۆ اعالارىڭنىڭ ۇيىندەگى جەڭگەڭ ەدىم،— دەدى الگى كىسى. — ماردان بايدىلدايەۆپەن قۇدايى كورشىمىز. وسى جاققا جۇرەردە سول ماردەكەڭ مىنا ءبىر سالەمدەمەنى سىزگە تاپسىر دەپ بەرىپ جىبەرىپ ەدى، سول ءۇشىن ىزدەگەم،— دەپ، جانقالتاسىنان الىپ ماعان جۇقالتاڭ كونۆەرت ۇسىندى.
“بۇ نە؟” — دەگەندەي تاڭىرقاپ، كونۆەرتتى اشىپ كورسەم، ىشىندە اقشا ءجۇر، تىلدەي سالەمحاتتا: “ساكەن، مەن العاشقى زەينەتاقىمدى الىپ ەدىم، ىرىم بويىنشا ول اقشانى ەڭ ءبىر جاقسى كورەتىن ادامىڭا بەرۋىڭ كەرەك ەكەن، سەن الىستا دەمالىپ ءجۇرسىڭ عوي، ءبىر كەرەگىڭە جارار دەپ، سونى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ساعان جىبەرىپ وتىرمىن” — دەپ جازعان ەكەن.
سىزگە وتىرىك، ماعان شىن — ءبىرشاما قىسىلىڭقىراپ تا قالعانىم راس. “اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم”، ماردەكەڭ دە اجەپتاۋىر ۇلكەن وتباسىنىڭ يەسى، اناۋ ايتقانداي وزىنەن ارتىلىپ جاتقان داۋلەتى دە شامالى ەكەنىن ايتپاسا دا بىلەم. “الدە مەنى بۇل كىسى شىنىمەن-اق كۇنىن كورە الماي جۇرگەن بىرەۋ” دەپ قالدى ما ەكەن دەپ تە ويلادىم. نەدە بولسا كەيىن كورەرمىن دەگەن ويمەن، مالىك اعامنىڭ جۇبايىنا بارشا راحمەتىمدى ايتتىم دا، كونۆەرتتى قالتاما سالىپ الدىم. جاقشا ىشىندە ايتا كەتەيىن، سول اقشانىڭ سوقىر تيىنىنا تيمەستەن الماتىعا الا كەلىپ، العاشقى ويىمدى ماردەكەڭە ايتقانمىن. “و، نە دەگەنىڭ، قاراعىم،— دەگەن سوندا اعام، — سونداي ىرىم بارى راس. سەنى ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانداي ءىنى ساناپ جۇرگەن سوڭ، ادەيى ىرىم ەتىپ ەم، قايداعىنى ايتپاي، قالتاڭا سالىپ عوي”— دەگەن، اڭگىمە ءبىتتى دەگەندەي.
ماردەكەڭنىڭ ءبىر ادەتى (جامان با، جاقسى ما، كەسىپ-پىشىپ ايتا المايمىن) جاقسى كورگەن ادامىنىڭ ۇيىنە “قالاي بولار ەكەن؟” — دەمەستەن، كۇن دەمەي ءتۇن دەمەي كىرىپ بارا بەرەتىن. ەگەر الدەبىر قات شارۋاسى بولا قالسا، ۋاقىتپەن ساناسىپ جاتپاي، ەرتە مە، كەش پە، قىزىل ءىڭىر نەمەسە كىسى شىرت ۇيقىدا جاتاتىن تاڭ الدى ما، ويلانىپ جاتپاستان تەلەفون سوعا بەرەتىن. توسەكتەن كوزىڭدى ۋقالاي تۇرىپ: “ءيا!” — دەسەڭ ارجاعىنان جايباراقات قانا: “ماردان اعاڭ عوي” — دەپ الىپ، اڭگىمەسىن ايتا بەرەتىن.
بۇل قىلىعىنا باسىندا مەن ۇيرەنە الماي-اق ءجۇردىم. ءتىپتى بىرەر رەت بەتىن قايتارىپ تاستاسام با دەپ تە وقتالعانىم بار. سويتسەم، ول دا ماردەكەڭنىڭ سۇتپەن بىرگە سىڭگەن ادەتى ەكەن. بىردە ۇيىنە قوناققا شاقىرعاندا (بايبىشەسى گۇلستان ەكەۋى دە اسا قوناقجاي، ۇيىنەن كىسى ۇزىلمەيتىن، داستارقانى جينالۋدى بىلمەيتىن ادامدار ەدى) وزگەلەردىڭ دە اڭگىمەسىن ەستىپ، ىشتەي كۇلىپ قويىپ ەدىم. ول ۇيدە سول ءبىر العاشقى قوناق بولعان كۇنى مارقۇم مىرزابەك دۇيسەنوۆ، كوزى ءتىرى ءقادىرلى اعامىز راحمانقۇل بەردىبايلار كۇلە وتىرىپ، ماردەكەڭنىڭ وسى قورلىعىن ايتقان. “قانشا ايتامىز، اكەتاي،— دەگەن مىرزابەك دۇيسەنوۆ كۇلىپ وتىرىپ، — تاڭ الدىندا وياتۋدى قويمادى وسى. اپىر-اۋ، سوندا ءبىر كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن اسا ءبىر تىعىز شارۋا بولساشى، بار بولعانى حيۋادان با، بۇحاردان دا كەلگەن الدەبىر عالىمداردى اۋەجايدان كۇتىپ الىپ، ەندى عانا ۇيىنە الىپ كەلگەنىن نەمەسە ەرتەڭگى ايتىسقا قاتىسام دەپ قىزىلوردادان ماناپ كوكەنوۆ كەلىپ، بۇلاردىڭ ۇيىنە تۇسكەنىن ءبىلۋىڭ عانا. ماردەكەڭنىڭ ويىنشا ودان ماڭىزدى جاڭالىق جوقتاي كورىنەدى، ەرتەڭگە قالدىرىپ، ەل-جۇرتتىڭ ويانۋىن كۇتىپ وتىرۋعا مۇرشاسى جوق”.
“ە، مەنىڭ رەنجىپ جۇرگەنىم بەكەرشىلىك ەكەن-اۋ، قانعا ءسىڭدى ادەتى بولدى عوي!” — دەپ سوندا ماردەكەڭ جۇزىنە مەن دە كۇلە قاراعانىم بار ەدى. كەلە-كەلە بۇعان ءبىزدىڭ ۇيدەگىلەردىڭ دە ەتى ۇيرەنىپ كەتتى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا تەلەفون ىزىڭ ەتە قالسا بولدى، بالالار: “ماردان اعا شىعار، باسقا كىم دەيسىڭ” دەپ كوتەرەتىن. راسىندا، سولاي بولىپ شىعاتىن.
سونداي ءبىر بەيمەزگىل شاقتا ماردەكەڭ الدىن-الا ەسكەرتىپ جاتپاي ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ كەلگەن. مەن سۋىق تيگىزىپ الىپ، ءسال-پال تۇماۋراتىپ جاتىر ەدىم. قىستىڭ كوزى قىراۋ، ءۇي سالقىنداۋ بولاتىن. شەشەمنىڭ جەلبەگەيىن جامىلىپ وتىر ەدىم. شولاق جەڭ ءبىر جىلى كۇرتەشە-تون بولاتىن. “مۇندايدا ءۇي ىشىندە كيىپ جۇرۋگە سول جاقسى” — دەدى ماردەكەڭ. ويىمدا ەشتەڭە جوق، ونى بىزگە كىم بەرىپ قويىپتى دەگەم دە قويعانمىن.
ماردەكەڭ ءۇنسىز كەتىپ قالىپ ەدى، ءبىر مەزەتتە قولىندا گازەتكە وراۋلى بىردەمەسى بار كىرىپ كەلدى. “سۋمنان بارىپ ساتىپ الدىم، وسىنى كيىپ الشى!” دەپ وراۋىن جازىپ، ماعان ادەمى تىسى بار توقتى تەرىسىنەن جاسالعان كەۋدەشە ۇسىندى. ىقشام عانا جاقسى تىگىلگەن. قالام-قاعاز سالاتىن قالتالارى دا بار.
كۇلەسىڭ بە ەندى، جىلايسىڭ با؟
“مۇنىڭىز نە، اۋرەگە ءتۇسىپ”،— دەگەن بولام اعاما كەيىپ. “تۇك اۋرەسى جوق، باردىم دا — الدىم. كەۋدەڭە جىلى بولادى، كيىپ ال” — دەپ ول دا جىك-جاپار بولىپ قويار ەمەس.
شىنىن ايتقاندا ەكى تۋىپ، ءبىر قالعان تۇگىم جوق. ءوتىپ كەتكەن دانەڭەم تاعى جوعىن بىلەم. ءدال وسىعان ۇقساس ءبىر جاعداي بۇدان بۇرىن دا بولعان. ماردەكەڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەزەكتى ءبىر كەلگەندە كىشكەنتاي قىزىم گاۋھار تەلەديدار قاراپ وتىرىپ: “پاپا، مىنانداي ويىنشىق ساتىپ اپەرشى!” دەپ ەكرانداعى الدەبىر ءتۇرلى-تۇستى ويىنشىقتى كورسەتكەن. بالا سوزىنە ءمان بەرىپ جاتپاستان: “جارايدى” دەگەم دە قويعام.
ەرتەسىنە ماردەكەڭ سول كەشەگى قىزىم كورسەتكەن ويىنشىقتى اكەلىپ تۇر...
بۇدان كەيىن مەن دە قۋلانىپ، ول كىسىنىڭ الدىندا جەڭىل-جەلپى جوق-جىتىگىمدى ءبىلدىرىپ الماۋعا، الدەنەنى ايتىپ، ارامىزداعى دوستىقتى ءبۇلدىرىپ الماۋعا تىرىساتىن بولدىم.
ماردەكەڭ ءبىر مەن عانا ەمەس، سول جىلدارى مەنىڭ قاراۋىمدا قىزمەت اتقاراتىن تورتاي سادۋاقاسوۆ، وڭالبەك كەنجەبەكوۆ، مارقۇم ءداۋىتالى ستامبەكوۆتەردىڭ دە جوعىن جوقتاپ، كوپ شارۋالارىنا ارالاسىپ، ءۇي-ىشى تىرلىكتەرىنە تۋعان اعالارىنداي قاتىسىپ جۇرەتىنىنە كۋا بولىپ ەم.
ماردەكەڭ قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قانشاما قالتقىسىز، قارىمتا، قايىرىمسىز قىزمەت ەتتى دەسەڭىزشى.
مۇحتار ماعاۋينمەن بىرگە بارشا ىستىق-سۋىعى، اۋى مەن باۋى دەگەندەي قارا جۇمىسىن قاتار اتقارىپ، ايگىلى “بەس عاسىر جىرلايدى” كىتاپتارىنىڭ بىرنەشە دۇركىن قايتالانا باسىلۋىنا قۇراستىرۋشىنىڭ ءبىرى رەتىندە قانشاما ەڭبەك ءسىڭىردى. تۇرماعامبەت اۋدارعان “شاحنامانىڭ” جارىق كورۋى تىكەلەي سول كىسىنىڭ ەڭبەگى ەدى. بۇلاردان باسقا سىر بويى سۇلەيلەرىنىڭ ەڭبەگىن،— كەيىنگى جىراۋلار شىعارمالارىن كىتاپ ەتىپ شىعارۋ ىسىندە ءبىر ءوزى ينستيتۋتتىڭ ءبىر ءبولىمىنىڭ جۇمىسىن جەكە-دارا اتقاردى. سول ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن “مەن ءسويتىپ ەدىم” دەپ بۇلداپ كورگەن ەمەس. “جىلاماعان بالاعا ەمشەك بەرمەيدى” دەگەن دە بار، قىزمەت قىلسا دا مىندەت قىلماي وتكەن ادامنىڭ ءبىرى ەدى ول.
ۇيىندەگى ۇلكەن ءبىر بولمە ءۇيىلىپ جاتقان قاعاز بولۋشى ەدى، ءقازىر سول مول دۇنيە كىمنىڭ قولىندا ەكەن دەپ تە ويلايسىڭ.
قۇداي اماندىق بەرسە، مەن ول كىسى جايلى اسىقپاي وتىرىپ ءالى دە جازامىن. ويتكەنى ماردەكەڭ ەڭبەگى، ماردەكەڭ كىسىلىگى قانداي ادەبي ەستەلىككە دە ابدەن تاتيدى دەپ بىلەتىن اداممىن.
You Might Also Like
-
ءىسىن كورىپ ءيسىنىپ، ءسوزىن ەستىپ ءسۇيسىنىپ جۇرەتىن ءبىر ادامدارىڭ بولادى. سەن ونى جىعا تانىماۋىڭ دا مۇمكىن، كورسەڭ — كوپ ىشىندە كورگەن شىعارسىڭ، قول بەرىپ، قول الىcىپ امانداسقاننان ارىگە ۇزاعان ت...
