InfoHub Logo

تەمىرجان بازاربايەۆ — ءبىزدىڭ ەلدەن شىققان ايگىلى سازگەر ەدى، كومپوزيتور. كوپ سوزگە جوق، وزىمەن ءوزى بولىپ، ۇندەمەي جۇرە بەرەتىن، كوزگە ءتۇسىپ قالسام دەگەندى مۇلدەم ويلامايتىن قاراپايىم دا مومىن قالپىندا تىرلىك كەشتى. قالىڭ ەل — قازاعى، اسىرەسە، ونىڭ “اۋىلىم” دەپ اتالاتىن ءانىن جاقسى كوردى. بۇل ءاندى بىلمەيتىن، اس پەن تويدا ناشىنە كەلتىرە، الدەبىر ساعىنىش، ىشكى اڭساۋمەن كوزىنە جاس الا وتىرىپ جۇرتقا قوسىلا سىزىلتا شىرقامايتىن ادام كەمدە كەم. باسقاسىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىزدىڭ جاقتا سولاي. عۇمىرىمدا ءبىر رەت “ءاۋ” دەپ كورمەگەن مەنىڭ ءوزىم دە تەمىرجاننىڭ “اۋىلىمىن” تىڭداعاندا كوڭىلىمە قاي-قايداعىلار ورالىپ، ەگىلىپ، ەلجىرەي ءتۇسىپ وتىراتىنىم، وزگەلەرگە ىلەسە ىشتەي دە بولسا ىڭىلداپ كەتەتىنىم بار.

تەمىرجان شىن مانىندە ۇلكەن سازگەر ەدى. بىلەتىندەردىڭ، مامانداردىڭ ايتۋىنشا ول اسىرەسە مۋزىكانىڭ سيمفونيا سياقتى كۇردەلى جانرىنا كەلگەندە مىقتى بولىپتى. ول جاعىن مەن جەتىك بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم، قايتالاپ ايتام، تەمىرجاننىڭ نازدى دا سازدى “اۋىلىمى”.

ءبىر ءان ارقىلى دا ەل ەسىندە ماڭگىلىك قالىپ قويۋعا بولا بەرەدى ەكەن!

سول تەمىرجان 1960 جىلى، “لەنينشىل جاس” گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جەرىمنەن مەنى ءوزى ىزدەپ تاپتى. كوپ سويلەپ، سوزبادى. جەرلەس، تۋىستاس ەكەندىگىن ايتتى. ءبىزدىڭ اۋداندا “كولحوز تۋى” دەپ اتالاتىن گازەت شىعاتىن. جوعارعى كلاستاردا وقىپ جۇرگەندە سول گازەتكە ولەڭ بەرىپ تۇراتىنمىن. گازەتتىڭ رەداكتورى قوڭىربايەۆا ماينۇر اپام ۇنەمى قولداپ، قولپاشتاپ، نە جازىپ، نە قويسام دا جەرگە تاستاماي، جاريالاتىپ جۇرەتىن.

سول گازەتتە جاريالانعان “ءوز كولحوزىم — مەكەنىم” دەپ اتالاتىن 3-4 شۋماق ولەڭىمە تەمىرجان ءان شىعارىپتى. ونىسىن قازاق راديوسى قابىلداپ العان ەكەن، بۇگىن سونىڭ قالاماقىسىن بەرمەكشى كورىنەدى، بىرگە بارايىق، دەپ ماعان قولقا سالدى. “قالاماقى ءان يەسى ماعان دا، ءسوزىن جازعانىڭ ءۇشىن ساعان دا تيەسىلى. بارىپ، سونى الايىق. اقشا كەرەك شىعار”، — دەپ تە قويدى.

اقشا دەگەن شىركىنىڭ كەرەك ەمەس كۇنى بولعان با. جەلبىرەگەن جاس كەزىڭدە ءتىپتى جەتىسپەي جۇرەتىن، قۋانىپ كەتتىم دە، تەمىرجاننىڭ سوڭىنان ىلەستىم.

ول كوپ سويلەمەيدى. كوبىنە ءۇنسىز عانا ۇعىسقانداي بولامىز. بىرەر سوزبەن وسىنداعى كونسەرۆاتوريادا وقىپ جاتقانىن، الاكولدەگى جاعاتال اۋىلىنان ەكەنىن، مەنى سىرتىمنان باقىلاپ، ءبىلىپ جۇرگەنىن ايتتى. مەن بولسام، ونىڭ اتىن العاش رەت ەستىپ تۇرمىن، مۇنداي ازاماتپەن اۋىلداس ەكەنىمدى دە بىلمەيدى ەكەنمىن.

ەكەۋمىز سالىپ ۇرىپ، قازىرگى بوگەنباي باتىر كوشەسىندە ورنالاسقان قازاق راديوكوميتەتىنە دە جەتتىك. قالاماقى الۋدىڭ كەزەگىندە تۇرعانداردىڭ قۇرامى اجەپتاۋىر مول ەكەن. تەمىرجان ەكەۋمىز دە سول ءبىر قارا-قۇرىم ادامداردىڭ سوڭعىسىن ىزدەپ جان-جاعىمىزعا قاراي بەرگەندە:

— ساكەن، مۇندا كەل! — دەپ قالدى كەزەكتە تۇرعانداردىڭ ءبىرى.

ورتا بويلى، دەمبەلشە، كەلبەتتى كەلگەن جىلى ءجۇزدى جىگىت ەكەن. ءسال شىرامىتقانداي دا بولىپ، جۇزىنە جالتاقتاپ قاراي بەرىپ ەم:

— مەن ايقىن نۇرقاتوۆ اعاڭمىن عوي، كەل، مەنىڭ الدىما تۇرا قالىڭدار،— دەدى ول كىسى.

ايقىن نۇرقاتوۆ — سول كەزدە اتى دۇرىلدەپ تۇرعان، ادەبيەت جايىندا ءسوز بولا قالسا ەسىمى سەرىك قيرابايەۆ، بالامەر ساحارييەۆتەرمەن امىسە بىرگە اتالاتىن كورنەكتى سىنشى ەدى. اتاعى زور، جاسى ۇلكەندىگىنە قاراماي مەنى بىلەتىندىگىنە، ءبىلىپ قانا قويماي، قاسىنا شاقىرىپ، الدىنان ورىن بەرگەنىنە توبەم كوككە جەتەردەي بولىپ، تەمىرجاننىڭ الدىندا “مىنەكي، مەنى كوردىڭ بە؟!” دەگەندەي، شىرەنىپ-اق قالدىم عوي دەيمىن

ءبىراق، ماسقارا بولعاندا مەنىڭ الدىمداعى تەمىرجان وزىنە تيەسىلى قالاماقىسىن ساناپ الدى دا، مەن بولسام اقشانىڭ تىزىمىندە جوق بولىپ شىقتىم. ەڭكەڭدەپ جەتىپ كەلگەنىمدى، ايقىن اعانىڭ الدىنان كەزەك العانىمدى قايتەيىن، سالىم سۋعا كەتە سۇمىرەيىپ، كەيىن شىعا بەردىم.

“بۇل قالاي بولدى؟” — دەپ تەمىرجان دا قاپالانىپ ءجۇر. — ماعان مۋزىكا رەداكسياسىندا ايتىپ ەدى عوي، ساعان دا اقشا بار دەپ، بۇلارى نەسى ەكەن؟

بۇلارى نەسى ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن. ءوزىم بارىنەن دە ايقىن اعامنىڭ الدىندا جەر بولعانىما قىسىلىپ بارامىن. جاڭا عانا الدەقانداي بولىپ قوقيلانىپ تۇر ەدىم، ءبىرتۇرلى جاسىپ، كوزىممەن جەر شۇقي بەردىم.

كاسسانىڭ الدىنان قولىنداعى اقشاسىن جۇرە ساناپ، بىزگە قاراي بۇرىلعان ايقىن اعام دا بىردەمەنى سەزىپ كەلەدى ەكەن، “نە بولدى؟” — دەپ سۇرادى.

ءبىز ءجونىمىزدى ايتتىق. تەمىرجان دا ءوز الىنشە تۇسىندىرگەن بولىپ جاتىر.

ايقىن اعام ءبىزدى جەتەلەپ الدى دا، كوميتەت باسشىلارىنىڭ بىرىنە (كىم ەكەنى ەسىمدە قالماپتى) الىپ كىردى. سول باستىق كىسى مۋزىكا رەداكسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ومىربەك بايدىلدايەۆ دەگەن ادامدى شاقىردى. “مىنا ساكەن يماناسوۆ دەگەن جىگىتكە قالاماقى تيەسىلى ەكەن، تىزىمدە جوق بولىپ شىعىپتى. انىقتاشى” دەپ تاپسىرىپ جاتتى.“بار سياقتى ەدى” — دەيدى ومەكەڭ. “بار بولسا اقشاسىن الىپ بەرىڭدەر”،— دەيدى باستىق.

ءبىز باستىق الدىنان سول ومىربەك بايدىلدايەۆقا ەرە شىقتىق. ول دا بىرەۋلەرگە كەيىپ ءجۇرىپ، الدەنە قاعازداردى قايتا اقتارتا، الدەنە قۇجاتتى قايتا تولتىرتا ءجۇرىپ، ەندى ءوزى ەرتىپ بارىپ، كەزەكسىز عانا تيەسىلى اقشامدى الىپ بەردى.

قانشا قالاماقى العانىمىز ءقازىر ەسىمدە جوق، ءسىرا، از دا ەمەس بولۋى كەرەك، ويتكەنى سول ايقىن نۇرقاتوۆ اعام بار، جولشىباي ول كىسىگە ىلەسكەن جانە بىرەۋلەر بار، تەمىرجان ءبارىمىز بولىپ، ەكىنشى الماتى ۆوكزالىنىڭ رەستورانىنا بارىپ “جۋعانىمىزدى” ۇمىتقان جوقپىن. بۇل باياعىدا:

اقشاڭ بولسا — ابزالى
الماتىنىڭ ۆوكزالى،
قۇشاق جايا قارسى الار،
جۋان بوكسە زاۆ. زالى!”

دەپ ءىلياس جانسۇگىروۆ ايتتى دەيتىن رەستوران. سول ءبىر شۋماق ولەڭدى ىلەكەڭ ايتتى ما، باسقا ءبىر اقىننىڭ اۋزىنان شىقتى ما، مەن بىلمەيمىن، ايتەۋىر كوڭىلىمىزدە كوپتەن-اق جاتتالىپ قالا بەرگەن.

تەمىرجان الماتىداعى وقۋىن ءتامامداپ، سەمەي جاعىنا قىزمەتكە كەتتى دەپ ەستىدىم. سول باستاپقى كەزدەسۋدەن سوڭ ول دا مەنى قاجەتسىنە قويمادى-اۋ دەيمىن، مەن دە ونى ىزدەپ جارىتپاسام كەرەك. ءسويتىپ ارامىز الشاقتاي بەرگەن.

قالاي دەسەك تە، قازاقتىڭ ساز الەمىندە ۇلكەن ورنى بار ازامات قوي، ارا-تۇرا تەمىرجاننىڭ اتىن ءارتۇرلى كونسەرتتەر جايلى جازىلعان ماقالا، فيلارمونيا افيشالارىنان ۇشىراتىپ قالىپ ءجۇردىم. ءبىزدىڭ جاستىق شاعىمىزدىڭ گيمىنىنە اينالعان ايگىلى “ماحاببات ءۆالسىنىڭ” اۆتورى بەكەن جاماقايەۆپەن دوس ەكەن دەيتىن بىلەتىندەر. سەمەي جاعىندا ول ەكەۋىنەن اتاقتى ادام جوق دەگەندى دە ەستىپ قوياتىنبىز. “تەمىرجان دەگەن — ءىرى تالانت قوي!” دەپ تامساناتىن ونى جاقسى تانيتىندار. “تەك ءىشىپ قوياتىنى بار!” — دەيتىن تاعى بىرەۋلەر.

جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تالدىقورعانداعى قۇتتىبەك ءبايانديننىڭ ۇيىندە تەمىرجانمەن تاعى ءبىر رەت باس قوسىپ قالعانىم بار. ەكەۋى (ءقازىر ەكەۋى دە ارامىزدا جوق) سول سەمەيدە تانىسىپتى، ءبىر-بىرىن كوپتەن بىلەدى ەكەن. سىيلاستىقتارىندا ءمىن جوق، ءبىرىن-بىرى قولپاشتاپ، كوتەرە ماقتاپ وتىردى.

تەمىرجاننىڭ سول باياعى بۇيىعى قالپى ەكەن، كوپ اشىلا قويعان جوق. ءوزى تۋرالى دا، نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەندىگى جايلى دا ماندىتىپ ەشتەڭە ايتا قويمادى. قايتا ونىڭ سەمەيدەگى مۋزىكا ۋچيليششەسىن باسقاراتىنىن، شىعارماشىلىعى جايىندا قۇتتىبەك كوبىرەك ايتىپ، كوبىرەك بايانداپ وتىردى-اۋ دەيمىن. مەن بولسام، ءوز توتەمنەن ولاردىڭ اڭگىمەسىنە ەركىن ارالاسا المادىم دا، شىرىقتارىن بۇزبايىن دەپ، سىپايى قوشتاسقانىم بار-تۇعىن.

* * *

1992 جىلى بولۋى كەرەك، ۇرپاق جالعاستىعى جايلى كەزەكتى ءبىر ناۋقان كوتەرىلدى دە، الاكولدە تۋىپ-وسكەن، ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە جۇرگەن اقىن، عالىم جانە باسقا دا ونەر مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ باسىن قوسۋ نيەتىمەن ءبارىمىزدى اۋدان باسشىلارى ارنايى شاقىرتقان بولاتىن. الماتىدان مەن، ايگىلى ءانشى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى زەينەپ قويشىبايەۆا، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ادىلبەك نۇرمۇقامبەتوۆ، سەمەيدەن سول تەمىرجان بازاربايەۆ، باسقا دا ءبىرقاتار جاقسى مەن جايساڭدار بولىپ، تۋعان جەردە باس تۇيىستىرگەنبىز. اۋدان اكىمى ءابدىعالي بەكتەمىروۆ دەيتىن ازامات بولاتىن دا، ونىڭ مادەنيەت جونىندەگى ورىنباسارى اقىن جىگىت احمەت كەندىربەكوۆ ەدى. ءجون بىلەتىن، سۇڭعىلا جىگىتتەر. كەزدەسۋ الدىن-الا جاسالعان جوسپار بويىنشا جاقسى-اق ۇيىمداستىرىلىپتى. مازمۇندى دا ءماندى ءوتىپ جاتتى. ءارقايسىسىمىزدى ءوزىمىزدىڭ تۋعان اۋىلىمىزعا دا اپارىپ، وقىعان مەكتەبىمىزدى ارالاتتى. اۋدان ورتالىعىنداعى ەڭسەسى بيىك اق وردا — مادەنيەت سارايىندا ۇلكەن-كىشى باس قوسقان ۇلكەن جيىن ءوتتى. وندا تەمىرجاننان باسقامىزدىڭ ءبارىمىز دە سويلەدىك-اۋ دەيمىن.

ەكى-ۇش كۇنگە سوزىلعان بۇل دا ءبىر ۇمىتىلماس كۇندەر ەدى. ەرتەڭ قايتامىز دەگەن كۇنى قالا سىرتىنداعى تەنتەك وزەنى بويىنداعى اۋدان اكىمىنىڭ رەزيدەنسياسىندا شاعىن قوناقاسى بەرىلدى. وعان جان-جاقتان شاقىرىلعان ءبىز سياقتى مەيماندارمەن بىرگە، اۋدان باسشىلارى، سول ءوڭىردىڭ بەتكە ۇستار بەلگىلى ازاماتتارى دا قاتىستى.

ىشتىك، جەدىك. ءسوز سويلەنىپ، ءارتۇرلى تىلەكتەر دە اقتارىلىپ جاتتى. مەن ۇزىن ستولدىڭ ءتور جاعىندا اۋدان اكىمىمەن قاتار وتىر ەدىم. اكىم كەزەكتى ءبىر سوزىندە اۋداننىڭ ەكونوميكاسىن، بۇگىنگى جەتىستىگىن، ءوزى مۇندا كەلگەلى نە ىستەلىپ، نە قويىپ جاتقانى جايىندا ايتا كەلىپ، داستارحان باسىنداعىلاردىڭ اتتارىن اتاپ، ەندى جەكە-جەكە ماقتاۋعا كوشكەن بولاتىن. تەمىرجانعا دا ارنايى توقتالىپ، “كەشەلى بەرى بايقاپ ءجۇرمىن، تەمكەڭ قانداي قاراپايىم ادام، اسپايدى، ساسپايدى، الدەبىرەۋلەرشە تاسىپ-توگىلىپ تە جاتپايدى ەكەن. ەگەر مەن “اۋىلىم” سياقتى ءبىر ءان جازىپ، ونى ءدۇيىم ەل اۋزىنان تۇسىرمەي ايتىپ جۇرسە، قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىنشى، وسى كەزگە دەيىن الاكولدى ءارى ءبىر، بەرى ءبىر جاياۋ كەشىپ وتەر ەدىم عوي!” — دەپ تە جىبەردى.

ءبىز اكىمدى قولپاشتاپ، قول سوعا بەرىپ ەدىك:

— ءاي، كىم... سەنىڭ اتىڭ كىم ەدى؟” — دەپ تەمىرجان شەتكەكىرەك وتىرعان ورنىنان سوزالاڭداي كوتەرىلدى دە،— وسى قىرت ماقتاۋ، جالعان كوپشىكتى قاشان قوياسىڭدار؟ كەشەدەن بەرى “ءسويتتىم دە ءبۇيتتىم، الاكولدە كوممۋنيزم ورناتىپ جاتىرمىن” دەپ قۇلاعىمىزدىڭ ەتىن جەپ ءبىتتىڭ عوي. ستاديون سالعىزدىم، كوشە جوندەتتىم دەپ... سەنى سول ءۇشىن، سونداي جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن جىبەرگەن جوق پا وسىندا. سونى دا ءسوز دەپ... ال مەن ايتسام، وسىدان وتىز جىل بۇرىن الاكول ءدال وسىنداي بولاتىن، ون جىل بۇرىن دا وسىنداي ەدى، سەن كەلمەس بۇرىن دا، سەن كەلگەلى دە سونداي. وزگەرىپ كەتكەن، ءونىپ كەتكەن ەشنارسە جوق، ايتەۋىر ىسىپ-كەۋىپ بوسەسىڭدەر كەلىپ،— دەپ سويلەپ ءبىر كەتسىن.

ۇندەمەگەننەن ۇيدەي پالە شىعادى دەۋشى ەدى، ءبىز سىلتىدەي تىنىپ قالىپپىز. اكىم ءتىپتى، ءتىلىن تىستەپ العانداي، ەسەڭگىرەپ تۇرعان ورنىندا قاقشيىپ قالا بەرگەن ەدى، تەمىرجان ءسوزىن بىتىرە ورنىنا وتىراردا بارىپ: “يديوت، كىمدى شاقىرعانسىڭ؟!” — دەپ قاسىنداعى ورىنباسارىنا تۇتىگە كۇڭك ەتتى. ستول باسىنداعى ءابىرجۋلى از ۇنسىزدىكتى پايدالانىپ، مەن:

— ءسال-پال ءۇزىلىس جاسايىق، پەرەكۋر! — دەپ ورنىمنان تۇردىم. جۇرتتىڭ ءبارى سونى عانا كۇتكەندەي، ورىندىقتارىن سىقىرلاتا ورىندارىنان تۇرا بەرگەن.

* * *

اراعا ازدى-كەم ۋاقىت سالىپ، ءبىزدى داستارحان باسىنا قايتا شاقىرعاندا ارامىزدا تەمىرجان جوق بولىپ شىقتى. “دوسىڭىز قىزىپ قالىپتى، ىنتالىدا تۇراتىن اپكەسىنىڭ ۇيىنە ازەر دەپ اپارىپ سالدىق”، — دەپ كۇلدى سول كەزگى اۋداندىق ميليسيا باستىعى جورتۋىل ءومىرزاقوۆ باۋىرىم.

مەن باس يزەدىم دە قويدىم.

... ءوز باسىم تەمىرجاندى بىلاي دا جاقسى كورۋشى ەدىم. زامانداس رەتىندە دە، ونەرپاز رەتىندە دە قاتتى ءقادىر تۇتاتىنمىن. ءبىراق الگى وقيعادان كەيىن وعان دەگەن قۇرمەتىمنىڭ بۇرىنعىدان دا كۇشەيىپ، ەسەلەپ ارتا تۇسكەنىن سەزدىم. “جىگىت ەكەن-اۋ!” — دەپ، ەسىمە الىپ ۇنەمى سول جايلى ويلاي بەرەتىن بولدىم.

سول تەمىرجان ءوزى قىرىق جىلدان استام مەكەن ەتكەن سۇيىكتى سەمەيىندە وسىدان بىرەر جىل بۇرىن دۇنيە سالىپتى دەپ ەستىدىم. يمانى كامىل بولسىن، باسقا نە ايتايىن!

---