مەملەكەتتىك ءتىل
«قازاق سسر-ىندەگى تىلدەر تۋرالى زاڭىنىڭ» قابىلدانۋى – كوپۇلتتى رەسپۋبليكامىزداعى تىلدەر پروبلەماسىن شەشۋدىڭ، سول ارقىلى بۇگىنگى تاڭنىڭ ەڭ وتكىر پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى – ۇلتارالىق قاتىناس ماسەلەسىن رەتتەۋدىڭ بايىپتى دا سالماقتى قادامى دەۋگە بولادى. وسى ءبىر قۋانىشتى وقيعاعا وراي جۋرنال ءتىلشىسى جارىلقاپ قالىبايەۆ اتالمىش زاڭ جوباسىن ازىرلەۋگە بەلسەنە اتسالىسقان كورنەكتى عالىم، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ءابدۋالي تۋعانباي ۇلى قايداروۆقا جولىعىپ، جاڭا زاڭنىڭ سىر-سيپاتى جايىندا جانە زاڭدا بەكىتىلگەن قاعيدالاردى تەزىرەك ءىس جۇزىنە اسىرۋدىڭ جولدارى جونىندە اڭگىمە قوزعادى.
– ءابدۋالي تۋعانباي ۇلى، ءسىز ءاۋ باستان قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرۋدى جاقتاپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە سىندارلى پىكىر ايتقان عالىمسىز. سول ويىڭىز كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، بۇگىندە ءىس جۇزىنە اسىپ وتىر. بۇل ءۇشىن ءسىز قۋانىشتى دا باقىتتى بولارسىز، ارينە؟..
– «قازاق ادەبيەتىندەگى» العاشقى ينتەرۆيۋگە سەنىڭ دە قاتىسىڭ بار عوي. سوندىقتان بۇل مەنىڭ دە، سەنىڭ دە، بارشا حالقىمىزدىڭ دا ورتاق قۋانىشى. الايدا مەن و باستا-اق قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسقا يە بولاتىنىنا كامىل سەنگەم. ويتكەنى، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ مەملەكەت بولۋى ءۇشىن مىناداي التى اتريبۋتى (بەلگىسى) بولۋى شارت: مەملەكەتتىك شەكارا، مەملەكەتتىك جالاۋ، مەملەكەتتىك گەرب، مەملەكەتتىك گيمن، مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتى جانە مەملەكەتتىك ءتىل. بىزدە بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى وسىلاردىڭ سوڭعىسى ساقتالماي كەلدى. پراۆولىق مەملەكەتكە قول جەتكىزۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلىپ جاتقان كازىرگى قايتا قۇرۋ زامانىندا ءاربىر رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك ءتىل اتريبۋتىن قالىپقا كەلتىرۋى – زاڭدى دا تابيعي نارسە ەدى.
– الايدا، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرۋ ماسەلەسى وڭايلىقپەن شەشىلە سالعان جوق قوي؟
– يا، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسى تۋرالى ماسەلە، عىلىمي ءتۇرعىدان دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن، كەيبىرەۋلەردى شوشىتقانى راس. ولاردىڭ ويىنشا، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسا رەسپۋبليكامىزداعى باسقا حالىقتاردىڭ تىلىنە نۇقسان كەلەدى-مىس، قارىم-قاتىناس ءتاسىلى قيىندايدى، ۇلتارالىق نارازىلىق كۇشەيەدى. بۇل پىكىردىڭ تۇبىرىمەن قاتە ەكەندىگىنە زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ جانە قابىلداۋ كەزىندەگى ايتىستار تولىعىمەن كوز جەتكىزگەن سياقتى.
قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىنا يە بولۋى بىردە-بىر ءتىلدى تومەندەتۋگە، شەتتەۋگە ەمەس، تەك ءوزىن-وزى كوتەرۋگە باعىتتالعان.
قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى دە قازاق تىلىنە قۇرمەتپەن قاراۋدىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ كەزەكتەن تىس ون ءبىرىنشى سەسسياسىندا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن بەرۋگە قارسى بولعاندار از بولدى.
– ءبىر قىزىعى، قارسى بولعاندار كوبىنە: «ءتىلدى كۇشتەپ ۇيرەتۋگە بولمايدى»، «تىلگە ءامىرج ۇرمەيدى» – دەپ قارسى دay ايتا كەلىپ، قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ قاتار مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىن جاقتادى. مەنىڭشە، مۇنداي پىكىر مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىن جەتە بىلمەۋشىلىكتەن نەمەسە ءتىل ۇيرەنگىسى كەلمەۋشىلىكتەن تۋعان.
– دۇرىس ايتاسىڭ. بۇل ماسەلە تۋرالى مەنىڭ ارىپتەسىم، ءبىزدىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ا. ن. گاركاۆەستىڭ سوزىندە جەرىنە جەتكىزىلىپ ايتىلدى. «زاڭ، – دەدى ول – ورىس ءتىلى سياقتى، قازاق ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋدىڭ مىندەتتى ءتارتىبىن بەلگىلەگەن كەزدە كەيبىر جولداستار ورىس تىلىندە سويلەيتىن حالىقتىڭ پراۆولارىنا نۇقسان كەلتىرىلىپ وتىرعانى تۋرالى نەلىكتەن ءسوز قوزعاي باستايدى؟ ولار تەڭ پراۆولىلىقتى ەمەس، قايتا ءبىر تىلدىلىكتىڭ ارتىقشىلىقتارىن، ياعني ءىس جۇزىندە قالىپتاسقان تەڭسىزدىكتى قورعايتىنىن ولاردىڭ وزدەرى دە تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن».
بايقاپ قاراعان ادامعا ءبىزدىڭ زاڭدا قازاق ءتىلىن كۇشتەپ ۇيرەتۋدىڭ تيتىمدەي دە نىشانى جوق. ەكىنشى جاعىنان، ءوز ءومىرىن قازاقستانمەن بايلانىستىرىپ وتىرعان ءاربىر ادام جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن، تاريحىن بىلگەنى ءجون. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق وتانى – قازاقستان. ەگەر، قازاق ءتىلىنىڭ اياسى ءوز توپىراعىمىزدا تارىلا باستاسا، باسقا ءبىر جەردە شارىقتاپ كەتۋى، دامۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋس الۋى – ادىلەتتى دە زاڭدى نارسە.
– ءسىز قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ءتىل ستاتۋسى تۋرالى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولىپ، Tiل تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە، ونى تالقىلاۋگا بەلسەنە قاتىستىڭىز. سوندىقتان دا «اتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم» دەگەن ناقىل ءسوزدى ەسكەرىپ قابىلدانعان زاڭنىڭ سىر-سيپاتىن سۇراعىم كەلەدى. ءبىزدىڭ زاڭنىڭ باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ زاڭدارىنان وزىندىك ەرەكشەلىگى قانداي؟
بىزگە دەيىن 12 وداقتاس رەسپۋبليكادا ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداندى. سولارمەن سالىستىرىپ قاراعاندا، ءبىزدىڭ زاڭنىڭ ينتەرناسيوناليستىك سيپاتى باسىم. «قازاق ءسسر-ىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭى» نەگىزىنەن ءۇش توپتاعى تىلدەردىڭ ستاتۋسىن بەلگىلەدى: قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك، ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس قۇرالى رەتىندەگى ستاتۋسقا يە بولدى، ال بەلگىلى ءبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ توپتارى جيناقى تۇراتىن جەرلەردە ولاردىڭ تىلىنە حالىق دەپۋتاتتارى سوۆەتتەرىنىڭ شەشىمىمەن بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا جەرگىلىكتى رەسمي ءتىل ستاتۋسىن بەرۋ مۇمكىندىگى اتاپ كورسەتىلدى.
– جەرگىلىكتى رەسمي ءتىل ستاتۋسىن بەرۋ قازاقستاننان باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ زاڭدارىندا كەزدەسە مە؟
– كەيبىر وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ زاڭدارىندا سول رەسپۋبليكا تەرريتورياسىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ تىلدەرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك جاسالاتىنى ايتىلعان. الايدا مۇنداي جالپىلاما سوزدەر ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسيالارى مەن پارتيا پروگراممالارىندا ايتىلىپ كەلدى عوي. ءبىراق، ىسكە اسپاعانى بەلگىلى. ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا بۇل ماسەلە ناقتىلانا ءتۇستى. ماسەلەن، ۇيعىر اۋدانىنداعى حالىقتىڭ 70–80 پروسەنتى – ۇيعىرلار. ەندى ولار سول اۋدان كولەمىندەگى ءىس كاعازدار مەن جيىن، ماجىلىستەردى ءوز تىلىندە جۇرگىزۋگە حاقىلى دەگەن ءسوز. مىنە، ناق وسىنداي ناقتىلىق باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ زاڭدارىندا جوق. ءتىپتى، مولداۆيا مەن پريبالتيكا رەسپۋبليكالارىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭدارىندا ورىس تىلىنە ۇلتارالىق قارىم- قاتىناس قۇرالى رەتىندە جەكە-دارا ستاتۋس بەرىلمەگەن.
– زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە «ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا دا قازاق جانە ورىس تىلدەرى ۇلتارالىق، قارىم-قاتىناس قۇرالى بولىپ تانىلسىن» دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. ەگەر ولاي ەتپەگەن جاعدايدا ونسىز دا ورىس ءتىلى بارلىق جەردە قازاق تىلىمەن بىردەي قولدانىلاتىنى باسا كورسەتىلگەن بۇل زاڭنىڭ مازمۇنى اينالىپ كەلگەندە باياعى ەكى ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىنا يە بولۋى بولىپ شىعادى. بۇل پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
– يە، «اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى» دەگەندەي-اق ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى ەكى ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا ۇركە قارايتىنى راس. ويتكەنى مۇنداي دەكرەت ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا 1923 جىلى قابىلدانعان. ودان كەيىنگى جىلدارى دا مەملەكەتتىك قوستىلدىلىكتى دامىتۋ جونىندە قاۋلىلار بولعان. ءبىراق وكىنىشكە وراي، سونىڭ ءبارى دە ءىس جۇزىنە اسپاي قالدى. كەرىسىنشە، قازاق ءتىلى قوعامدىق ومىردەن ىسىرىلىپ، شىن مانىندە عىلىم، تەحنيكا جانە ءوندىرىس ءتىلى بولۋدان قالا باستادى. ۇرپاق اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستىڭ جالعاستىعى ۇزىلۋگە اينالدى.
انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارىلۋىنا، ەڭ الدىمەن، ءستاليننىڭ بولاشاقتا بارلىق تىلدەردىڭ ءبىر تىلگە اينالىپ كەتۋى تۋرالى سولاقاي تۇجىرىمى كىنالى. سودان بارىپ، حالىقتا ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى،تىلدەردىڭ جاقىنداسۋى دەگەن سىڭارجاق تۇسىنىك ورنىقتى. بۇل قوعامدىق پىكىردى حرۋششيەۆ ءوزىنىڭ بەلورۋسسيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە سويلەگەن سوزىندە: «ءبىز نەعۇرلىم ورىسشا سويلەۋگە تەزىرەك كوشسەك، كوممۋنيزمگە سوعۇرلىم ەرتەرەك جەتەمىز» دەپ «جەتىلدىرىپ» تولىقتىرا ءتۇستى. ونى اكىمشىل-امىرشىلدىك سيستەما قانىن جەرگە تيگىزبەي قاعىپ الىپ، دەرەۋ سول باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە كىرىسىپ كەتتى. لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ وسىلايشا بۇرمالانۋىنىڭ ناتيجەسىندە 1926 جىلعى حالىق ساناعىندا كورسەتىلگەن ەلىمىزدە ءومىر سۇرگەن 194 ۇلكەندى-كىشىلى ۇلت پەن ۇلىس، ەتنوستىق توپتاردىڭ جارتى عاسىردىڭ ىشىندە 93ء-ى «ءىز-تۇزسىز» جوعالىپ كەتتى. بۇعاناسى ءوسىپ، بۋىنى قاتپاعان قازاق ءتىلىن سول 20-جىلداردىڭ وزىندە ورىس تىلىمەن قاتار قويۋ دۇرىس ەمەس ەدى. ويتكەنى، بارلىق جەردە ءىس قاعازدارىن ورىس تىلىندە جۇرگىزۋ مىندەتتى بولدى. ءسويتىپ، ورىس ءتىلىنىڭ باسىمدىعى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتتى.
قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا قاراساق، تۇلعا جاعىنان ءبارى بار سياقتى. 12 تومدىق ەنسيكلوپەديا، 10 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىك جازدىق، ۆ.ي.لەنيننىڭ 55 تومدىعى اۋدارىلدى. قانشاما كوركەم كىتاپتار شىقتى. ءبىراق، ءتىلىمىزدىڭ قولدانىلۋ اياسى تار. پارتيا، سوۆەت، كاسىپوداق، كومسومول جانە عىلىم قىزمەتكەرلەرى قازاق ءتىلىن بىلە بەرمەيدى. ويتكەنى، بۇعان دەيىن قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى دەگەن تەرىس تۇجىرىم باس بەرمەي كەلدى.
يلياسوۆا شاپاعات
جەتەكشى: قازۇۋ اعا وقىتۋشىسى كانتاربايەۆا ج.ۋ
You Might Also Like
-
ءار ادام ومىردە ەكى ۇلكەن تاڭداۋدان وتەدى. ءبىرىنشىسى-ماماندىق تاڭداۋ بولسا، ەكىنشىسى-جار تاڭداۋ. ماماندىق تاڭداۋ ءوزىڭ اينالىسقىڭ كەلەتىن ءىستى تاڭداۋ عانا ەمەس، ءوزىڭ ارالاساتىن ورتانى، ءوزىڭنىڭ بارلىق...
-
اڭىز-قيسسالار ادام ءۇشىن سونىڭ ىشىندە قازاق قوعامىندا الاتىن ورنى ۇلكەن. يسلامعا دەيىن دە يسلامنان كەيىنگى كەزەڭ دە ءتۇرلى داستاندار مەن قيسسالار حالىق اراسىندا تارالىپ ادامنىڭ قاسيەتى مەن نيەتىن جاق...
