اڭىز قيسسالاردىڭ ماڭىزدىلىعى مەن شەتەلدىك زەرتتەۋلەر
اڭىز-قيسسالار ادام ءۇشىن سونىڭ ىشىندە قازاق قوعامىندا الاتىن ورنى ۇلكەن. يسلامعا دەيىن دە يسلامنان كەيىنگى كەزەڭ دە ءتۇرلى داستاندار مەن قيسسالار حالىق اراسىندا تارالىپ ادامنىڭ قاسيەتى مەن نيەتىن جاقسى جاققا بوي الدىرۋ مەن رۋح الارلىق وي مەن تاربيە جاتىر. اڭىزدىڭ ءتۇبى ادامنىڭ شىعارماشىلىق ويى دەسە كەي عالىمدار قيسسالار اۋىزشا تاريحتى ءسوز ەتەدى دەپ ونىڭ استارىندا شىنايى تاريحي تۇلعالار مەن وقيعالار بار ەكەندىگىنە وي تالاستىرادى. ادامزات باستاۋىنان العان كەزەڭدەرگە كارەن ارمسترونگتىڭ «كراتكايا يستوريا ميفا» كىتابىندا ميف دەگەن كەزدە ەڭ الدىمەن ادامعا شىندىققا جاتپايتىن زات ەلەستەيدى دەپ پايىمدايدى. ەڭ قۇندى ميف – تاريحي شىندىلىقتى باياندايتىن ميف ەمەس، ادامعا جاڭا ويدى، جاڭا سەزىم مەن ومىرگە دەگەن شابىت بەرەتىن ميف دەپ تۇسىنىك بەرەدى. اڭىزداردى زەرتتەۋدە شەتەلدىك عالىمداردىڭ ىشىندە ليەۆي بريۋل، ۆ.يا. پروپپ، ا.ي. كيرپيچنيكوۆ، ف.م. ميۋللەر سەكىلدى عالىمدار اڭىزداردى زەرتتەۋگە دەگەن ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن بولاتىن. پول تومپسون ايتپاقشى «تاريح قاشاننان بەرى بار بولسا، اۋىزشا تاريح تا سول كەزدەن بەرى جاساپ كەلەدى. بۇل تاريحتىڭ العاشقى فورماسى».
اۋىزشا تاريح دەمەكشى تۇران دالاسىندا شىڭعىسنامانى جازعان وتەمىس قاجىنىڭ ەڭبەگىن ۆ.پ.يۋدين ۇلكەن قۇرمەت كورسەتە وتىرىپ ونىڭ «دالالىڭ اۋىزشا تاريحناماسى» دەپ باعا بەرگەن. ورتاعاسىرلىق ۇلكەن تاريحشىلار ءوز كىتاپتارىندا اۋىزشا تاريح پەن شەجىرەگە ۇڭىلمەي ەڭبەگىن جازباعان. تاريحي راشيدي ەڭبەگىن م.ح.دۋلاتي باسىم بولىگىن اۋىزشا تاريحناما نەگىزىندە جازعان بولاتىن. ونى ەسكەرمەسكە بولماس. ياعني كوشپەلى قوعامنىڭ وي-ساناسىندا جازباشا تاريحتان قاراعاندا اۋىزشا ايتىلاتىن اڭىز قيسسالار مەن ونىڭ ءمانى ۇلكەن بولدى. قاراپايىم ءالى كۇنگە دەيىن سوزىلىپ كەلە جاتقان اۋىزشا ءداستۇر ول جەتى اتا جاتتاۋ. شەجىرەگە اسا قاتتى ءمان بەرۋ، بۇل بابالاردان قالعان ۇلكەن مۇرانى كورسەتەدى. شەجىرەنى ادام اتادان باستاپ قيسسا داستاندار ءدىني تۇرعىدا سيپاتتاسا ءبىرى تەكتىلىكتىڭ نىشانى رەتىندە كورە الامىز. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ 8 تومىندا قازاق شەجىرەسىن زەيىنمەن وقيتىن بولساق ول جەردەگى قازاق باستاۋى انەس ساحاباعا اپارىپ تىرەلەتىندىگىن، ال انەس يبن مالىك بولسا قىپشاقتىڭ ارعى بابالارىمەن سالىستىرارلىق سەگىز نۇسقاسىن الىپ كورسەتەدى. ءبىراق بۇل اڭىزدار قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا فالكلورلىق داستۇردە قالعاندىعىن كورە الامىز.
جالپى قازاق قوعامىنداعى اڭىز-قيسسالاردى ءۇش ۇلكەن توپقا ءبولىپ قاراستىرا الامىز. ءبىرىنشى – ءدىني قيسسالار، ولارعا: جۇمجۇما، سالسال، زارقۇم، سەيتباتتال سىندى اڭىزدار. ەكىنشى – كورشى ەلدەردەن كەلگەن اڭىزدار، ولار: بوزجىگىت، قاسىم جومارت، باھرام، ءىلياس، ەسكەندىر، سەيفۋلمالىك، مىڭ ءبىر ءتۇن، فارحات-شىرىن. ءۇشىنشى – شىعىس سيۋجەتىندە قۇرىلىپ، ءبىراق قازاق اۋىز ادەبيەتىندە ۇشتاسقان قيسسالار، ولار: بوزجىگىت، مۇڭلىق-زارلىق.
شوقان ءۋاليحانوۆ دالانىڭ اۋىزشا تاريحى، قازاقتىڭ تاريحي ساناسى جونىندە بىلاي دەيدى: «قازاق وزدەرىنىڭ كونە اڭىزدارى مەن نانىم-سەنىمدەرىن قايران قالارلىق تازالىقتا ساقتاي بىلگەن. ودان دا وتكەن عاجابى سول، بايتاق دالانىڭ ءار شالعايىنداعى، اسىرەسە، ولەڭ جىرلار ەش وزگەرىسسىز، ءبىر قولدان شىققانداي قايتالاناتىندىعىن قايتەرسىز. كوشپەلى ساۋاتسىز ورداداعى اۋىزشا تاراعان وسىناۋ ۇلگىلەردىڭ بىر-بىرىنەن قىلداي اۋىتقىمايتىنى ادام ايتسا نانعىسىز قاسيەت، الايدا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىن شىندىق».
ا.حەيلي مەن يا. ۆانسين ادام جادىنداعى اقپارات ەشبىر وزگەرىسسىز بىرنەشە ۇرپاققا دەيىن جازۋدىڭ كومەگەنسىز ساقتالادى دەپ دالەلدەگەنىن ايتۋعا بولادى. ءبىراق بارلىق اڭىز بەن قيسسا جاقسى تىزبەكتەن ءوتۋى ەكى تالاي. بىر-بىرىنە جالعاستىرار ۇرپاق بولماۋى نەمەسە سول اڭىز بەن قيسسا ادام قازاق تابۋى سول اڭىزدىڭ ءومىر سۇرۋىنە نۇقسان كەلەدى. ءدال وسى جەردە يسلام تاريحىنداعى قۇراننىڭ جازىلۋ تاريحىنا ۇڭىلسەك. بارىمىزگە ءمالىم قۇران اللا تاعالادان جابرەيىل پەرىشتە ارقىلى مۇحاممەد پايعامبارعا تۇسكەن. ءبىراق ول الدىمەن ايات سۇرە بولىپ ءار وقيعاعا نەمەسە وقيعاعا تاۋەلسىز جاعدايلارعا ءتان ءتۇسىپ وتىردى. قۇراننىڭ ءوزىن سۇيەككە جازۋ نەمەسە پەرگامەنتتەرگە جازۋ ءۇردىسى بولعانىمەن بارلىق دەرلىك اياتتار رەتىمەن كەلمەگەنىن ەسكەرۋى كەرەك. ونى ساڭلاق ساحابالاردىڭ جادىنا ساقتاپ ءجۇرۋى ءمالىم. قۇراننىڭ كىتاپ بولىپ جازىلۋى اتاقتى ياماما شايقاسىنداعى 70ءقاريدىڭ ءشاحيد كەشۋى بولاتىن. ارابتار اراسىندا دا يسلامعا دەيىن ۋلكەن داستانداردى جاتتاۋ ءداستۇرى كەڭ تاراعانىن ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ قۇرانعا دەيىن ۇلكەن شىعارمالارمەن تانىس بولعاندىعى. ءبىراق قۇراننىڭ قاراپايىم قيسسادان ايىرماشىلىعى بۇل ونىڭ كيەلىلىگى مەن ونىڭ سوكرالدى فورمادا ساقتالۋى.
قيسسانىڭ ادامعا بەرەر پايداسىن ايتار بولساق، ۇلكەن الەمنىڭ ىشىندە وزىنە ءتان ورنىن تابۋىنا دەگەن ويى. بۇل ەرتەدەگى ادامعا جانىنا ازىق بولماسا قيانات بولمايدى. ەجەلگى دۇنيەنى پايىمدايتىن اڭىزداردا تاريحي تىزبەكتى كوپ جاعدايدا شىعارۋ قيىنعا سوعادى سول سەبەپتى بۇل جەردە ادامنىڭ قيال وي ساناسىنا ءتۇسۋ ىقتيمالدىعى وراسان زور. ادامنىڭ دۇرىس قادام جاساۋىنا ارعى دۇنيە مەن وسى دۇنيەنىڭ قاتىناسىن كورسەتتى. دۇنيەدەگى بارار جولىن انىقتاۋعا كومەكتەسەتىن وراسان زور كومەك-تى. اڭىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى شارۋاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ليەۆي بريۋل اڭىزداردى زەرتتەپ ولارعا مەتودولوگياسىن جاساۋشى رەتىندە، «ەجەلگى ادامداردىڭ اقىل-وي جۇيەسى مۇلدەم باسقا. قازىرگى قوعامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىمەن سالىستىرۋعا بولمايتىندىعىن» ايتادى.
قورىتىندىلاي كەلە ادام ومىرىندە اڭىز ازدا بولسا ورىن الىپ ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپتىعى مەن ويعا قونىمسىز بولسا دا قىزىقتى وقيعالارىمەن تامساندىرارلىق، كەي اڭىزدار ادامعا تاربيەلىك ءمان بەرەر بولسا كەي اڭىزدار تاريحي تۇلعالارىنىڭ جاڭا قىرىن اشارلىقتاي. اڭىزدىڭ بارلىعىندا شىندىق بولماعانىمەن ونى ىشىندە وي تۇيەرلىك جاقسى وقيعالار بارىنا كۇمان جوق.
كۋان اسىلحان
جەتەكشى: قازۇۋ اعا وقىتۋشىسى كانتاربايەۆا ج.ۋ
You Might Also Like
-
«قازاق سسر-ىندەگى تىلدەر تۋرالى زاڭىنىڭ» قابىلدانۋى – كوپۇلتتى رەسپۋبليكامىزداعى تىلدەر پروبلەماسىن شەشۋدىڭ، سول ارقىلى بۇگىنگى تاڭنىڭ ەڭ وتكىر پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى – ۇلتارا...
-
قاراشا ايىنىڭ 4 جانە 9 ارالىعىندا الماتى كورەرمەندەرىنە فرانسۋز كينەماتوگرافياسىنىڭ ۇسىنۋىمەن XI "بۇگىنگى فرانسۋز كينوسى" كينوفەستيۆالى وتۋدە. فرانسۋز ەلشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن جاسالىپ...
