مەن ۇقىپتى اداممىن
سىپا ەل كوپ جۇرەتىن ۇلكەن كوشەدە كەزدەسە كەتىپ، اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، اڭگىمەنى تۋرا «ءوي نە بولىپ كەتكەنسىڭ» دەپ باستاعانى بار ەمەس پە؟ ءوزىمدى ەڭ ءوتىمدى، سورتتى جىگىت سانايتىن ماعان بۇل ءسوز كوكىرەگىمە تاعىلان ينەسىندەي قادالدى.
— ە، نە بولىپ كەتىپپىن؟
— ءوي سەن اۋىرلاپ قالدىڭ عوي.
— اۋىرلايتىن ماعان ەشكىم تاس ارتقان جوق، ارتا المايدى دا،— دەپ اماندىق سۇراساڭ وسى ءبىر پالەلىكپەن سۇراپ تۇر دەپ تەرىس جاۋاپ بەرەتىن شىمباي اعامشا تەرىس باعىپ كەتتىم. تەرىس باقپاي قايتەيىن، قۇداي بەرگەن جاندى قۇداي الادى، ءسوزى شىمبايىما باتىپ بارادى. جۇرت سورپاداي ساپىرىلىسىپ جاتقان جەردە، ەل كوزىنشە «نە بولىپ كەتكەسىن» دەپ نەسىن الىپپىن مەن ونىڭ. نە بولىپ كەتىپپىن، سونشا؟ تۇنىمەن اراق ءىشىپ، بەت اۋزىم كولكىلدەپ، ازىپ كەتكەن جوقپىن. ورىپسىز ءسۇرىنىپ، بەتىمە قاعاز جاپسىرىپ جۇرگەن مەن ەمەس. سوناۋ بەرليندە تىگىلىپ، وزىمە ادەيى ارناعانداي جابىسىپ قالعان قارا سۇر كوستيۋم مىناۋ. شلياپا دەگەنىڭىز شەكەدەن شەرۋەن اتىپ، شىكىرەيىپ ول تۇر. ءقازىر جۇرت تەگىس كيىپ ۇلگىرمەگەن ءپاريجدىڭ باقا باس بوتينكاسى بالپيىپ اياعىمدا جاتقانى اناۋ. ءوزىم دە ۇقىپتىلىقتى ەشكىمنەن ۇيرەنبەيمىن دەپ جۇرگەن جانمىن. ءبىر تۇيمە ۇزىلگەنىن بىرەۋ كورسە، ون كۇپ تاماق ىشە الماي جۇرەمىن. ەندى قالاي شىدايىن.
— ءوي اۋىرلاما، مىنانى ايتامىن،— دەپ ول سۇق ساۋساعىمەن ءتوسقالتامنىڭ ءۇستىن ءتۇرتىپ قالىپ، قولىن اۋىرتىپ العانداي «وھ-ھە» دەدى. ساۋساعىن اۋزىنا سالا قويدى. كەتىپ بارا جاتىپ ول:
اۋىرلاماي-اق قوي، جاي بۋىلتىق-بۋىلتىق بولىپ كەتكەنىڭدى ايتامىن،— دەپ جۇگىرە جونەلدى.
نە بولىپ كەتتىم ەكەن دەگەن وي مەنى بيلەپ الدى. وسى كەزدە نە كوپ، بۇكىل قابىرعاسى تۇگەل اينەكتى ءۇي كوپ. ءبىر شاشتارازدىڭ جانىنان ەتە بەرىپ جاقسىلاپ ساندەنە كوز سالدىم. شىنىندا سىپانىڭ ايتاتىنىنداي-اق بار. پيدجاكتىڭ ەكى جانقالتاسى تومپايعاندىقتان كوستيۋم كەرىلىپ، ەكى ەتەگى قيۋسىزدانىپ، ۇركەك تانانىڭ قۇلاعىنداي دەلديىپ كەتىپتى. ءتوسقالتامنىڭ ءۇستى يتباسىنداي ىلگەرى شىعىپ تۇر. شالبارىمنىڭ قالتاسى تۇرعان جەرلەردىڭ ءبارى دە تومپاق-تومپاق جانا عانا قۇرباقا جۇتقان جىلاننىڭ جەمساۋىنداي.
كوڭىلىم جانا جايلاندى. كۇلسە كۇلە بەرسىن. مەندە، ارتىق نارسە جوق. تەك جاڭاعى سىپا قولىن ناعىپ اۋىرتىپ الدى دەپ ءتوسقالتاما قولىمدى سالىپ جىبەردىم. بىلەۋدەي بولىپ ءومىرتاي ءىنىم لەنينگرادتان بازارلىققا اكەلىپ بەرگەن «شتراۋمە» قالامى جاتىر. جۋاندىعى جوبىشەندى جاس بالانىڭ بىلەگىندەي بۇل قالامنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. وعان ورناتقان ەلەكتر شامى تۇندە جازعاندا قاعاز بەتىن باجىرايتىپ-اق جىبەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل وسى ءوڭىردى مەكەندەيتىن جاماعاتتىڭ قولىنا ءۇردىس تۇسەتىن دۇنيە. سۇرانىپ-تىلەنىپ ءجۇرىپ، وزىمنەن جوعارى جارعاق قۇلاقتاردى جاۋىر قىلىپ ءجۇرىپ، اۆتوماشيناسى بولماسا دا، ەسەك ارباسى بار مەكەمەگە باستىق جاساڭدار دەپ قولىم زورعا جەتكەن ەسكى-قۇسقى زات وداعىنا باستىق بولعالى بەرى كۇندىز-تۇنى بىردەي جۇرەمىن. ءزاۋ-شايتان تۇندە قول قويۋعا تۋرا كەلسە جارىق ىزدەپ، تەرەزە ساۋلەسىن قۋالاپ جۇرمەكپىن بە؟ سوندىقتان «كەرەكتى تاستىڭ اۋىرلىعى جوق» دەپ قالتامنان «شتراۋمەنى» تاستامايمىن. ءتىپتى تاستايتىن نارسە مە، قاراڭعىنى جارىق ەتەر قالامىم-اق قوي، بۇل. ايتىڭىزشى، ارتىعى بار ما مۇنىمنىڭ. ەندەشە بۇدان كەيىن سىپاڭىزدىڭ ءسوزى ماعان بۇيىم با؟ ءپىشتۋ، شىركىن!
ءوزى باسشىلىق ەتىپ كورمەگەن ادام باسشىلىق ونەرىنىڭ قىرىن، سىرىن بىلە الا ما؟ ءتوسقالتامدى تومپيتىپ تۇراتىن نارسەنىڭ ءبىرى قىزىل سيالى قالام. ونسىز مەنىڭ كۇپىم بار ما؟ باسقالاردان مەنىڭ ءبىر ايىرمام بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ سوندىقتان باتتيتىپ تۇرىپ باراقبايەۆ دەپ قول قويۋىم ءۇشىن قىزىل سيا كەرەك. ال انە ءبىر ەلدىڭ ۇلىعىنان كىشىگىنە دەيىن بارلىعى تەگىس يەمدەنگەن شاريكتى قالام دەگەنىڭىز ىستىق بولسا اعىپ كەتىپ، سۋىق بولسا قاتىپ قالىپ قاتىرادى. ەندەشە، ەركىن سىلتەيتىن شىركىن قىزىل سيا! باسشى ادام قاتال، اسىرەسە اقشاعا قاتال بولعانى ابزال. كەيدە بىرەۋدىڭ كوڭىلىن قالدىرماعىڭ دا كەلەدى، اقشا بەرۋگە دە بولمايدى. ول كەزدە قىزىل سيامەن «بەرىلسىن» دەپ باتتيتامىن. ەسەپشىم ەرتاي سيا سىرىن قاتتى بىلەدى. ول قىزىل سيانى كورەدى دە، مۇزداعان تەرەكتەي قاقيىپ قالادى. ال ماعان قول قويدىرىپ العان سولپەكباي سالپىلداپ قايتا اينالىپ كەلگەنشە مەن جەر جۇتىپ قويعانداي زىم-زيا بولامىن. Miنe سوندىقتان دا سىپانىڭ ءسوزى ماعان نە كەرەك؟!
اندا-ساندا ەسەپشىنىڭ دە كوڭىلىن اۋلاپ كويماي بولمايدى. دۇنيەدەگى پالە وسى ەسەپشىلەر. باستىق ەسەپكە شورقاق بولسا، ونىڭ قۇدايى بەرگەنى. وندا ەسەپشى ەسەپتەپ جەيدى، ەسەبىن تاۋىپ كەسەكتەپ جەيدى. اسىرەسە ەسەپتەن انا قۇرساعىندا-اق قۇر الاقان قالعان ماعان ەسەپشى دەگەنىڭ ءماتىبي. دەمەك كوك سيامەن «بەرىلسىن» دەپ قول قويسام، بەرۋ، بەرمەۋدى ەسەپشى ءوزى كەرەگىنە قاراي شەشەدى.
كەيدە مەنىڭ كوك جازۋىمدى كورگەن سوڭ نەلەر ازۋىن ايعا بىلەگەندەردى ار جەردە سارعايىپ كەتكەن ءبىر ءتىسى قالعان بازدانعان اپ جامان اۋزىنا-اق تەلمىرتىپ قويادى. كوردىڭىز بە، قالتام تومپيسا تومپيسىن، تەك ماعان ەسەپشىم تومپيا، تومسىرايا كورمەسىن.
كۇلگىن سيانىڭ سىرى مۇلدەم بولەك. ەل بولعان سوڭ كوز شاتىناتپاي، ءسوز شاشىراتپاي تۇرا ما. بىرەۋ جانىمدى شىمشيدى. بىرەۋ قىرىن قاباقپەن قارايدى. شوق تۇسكىر الگى قىزىل ءتىل تاعى بار. باراقبايەۆ پالەن كۇنى باكىردىكىنە، ءساتتى كۇنى ساكەندىكىنە قوناققا بارىپتى دەسەدى. تىم بولماسا مەنىڭ ۇيدەگى ۇيىندىدەن شىعا الماي وتىرعان شۇيكەباسىمنىڭ بەرە الماعان شايىن، پىسىرە الماعان نانىن ايتادى. وسەكتى تەز ەستىگىش ول ءبارىن مەنىڭ قۇلاعىما قۇيادى. ونداي ەزۋىنە يە بولا المايتىن سوزتۇينەكتەردى كورگەندە ءتۇيىپ جىبەرگىم-اق كەلەدى. امال نەشىك، ەسكى-قۇسقى مەكەمەسىنىڭ باستىعى ەسىرىك ەكەن دەگىزىپ قايتەمىن. وندايلاردىڭ جازاسىن كۇلگىن سيا بەرسىن. ەسەپشى بۇدان كەيىن ءسوزبۇيداعا سالىپ سۇيرەي بەرەدى. كانە، بۇدان سوڭ ءسىز بۇل قالام ارتىق دەپ ايتا الاسىز با؟ قالتام تومپايسا تومپايسىن، ءبىراق الگى جەر تومپايتقىرلار دا اۋرە بولىپ ءجۇرسىن.
ءسىزدىڭ مەكەمەدەگى ەركە مەندە جوق دەپ ويلايسىز با؟ قاتەلەسەسىز. مەندە ەركە ەركەك تۇگىل ەركەتوتايلار دا بار. قاسىن كەرىپ، كوزىن ءسۇزىپ كەلىپ تۇرسا، ونداي ساۋلەمنىڭ ءوزى تۇگىل كولەڭكەسىنەن كوپ اقشاڭ ساداعا ەمەس پە. سول كەزدە اق قاعازعا جاسىل سيامەن جالپ دەگىزەمىن. مىنە مەنىڭ توس قالتامدى ءتۇرتىپ كورگەندە تۇراتىندار وسىلار. ارتىق دەپ ايتشى كانە، بۇلاردى! ايتقان اقىلىڭىز وزىڭىزگە، باسىڭىزعا شايناپ جاعىڭىز!
كوشە ءتارتىبىن تەگىس بىلە الماي جۇرگەن جايىم بار. كەي-كەيدە كولدەنەڭ سوعىپ، كوشەنى قيعاي كەسىپ ءوتىپ، ميليسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ءوز ومىرىمە ءقاۋىپ تونگىزەتىن» جامان ادەت بويىما ءسىڭىپ كەتكەن. سونداي قىزىل ءيتىم قىڭىرت كەتكەن كەزدە تۇتقيىلدان ويدا جوقتا ىسقىرىق ەستىلىپ، ءوزىڭىزدىڭ بەت-جۇزىڭىزدى، ءاتى-جونىڭىزدى راستايتىن دوكۋمەنت سۇرايدى. نە دەمەكسىز؟ سوندىقتان تارباق مۇرىنىم، جايىن اۋىزىمدى كورسەتكەن سۋرەتىم جاپسىرىلعان كۋالىگىم ۇنەمى قالتامدا. «مىنە» دەي قويامىن. «ەسكى-قۇسقى زات» دەگەندى وقىعاندا قارنى اشىپ قالعانمەن «باستىعى» دەگەندى كورىپ كىم بولسا دا تويىپ، كەكىرىگى ازىپ كەتپەي مە!؟ دەمەك كۋالىگىم قالتامدا بولۋى ءتيىس. ال پاسپورت شە دەيسىز بە؟ قالاي ويلايسىز؟ پاسپورتسىز ادام بولا ما؟ پاسپورتى جوق كىسى، وتانى جوق كىسى، وتانى جوق دەگەندى باياعىدا ۇلى بەلينسكيي «پاسپورتسىز، قاڭعىباس» دەگەن جوق پا ەدى. وندايدان قۇدايىڭىز ساقتاسىن. ءبىراق پاسپورتتا قىزمەتىڭىز جازىلمايدى عوي. ەندەشە نەگە پاسپورتىڭىزدى ارقالاپ ءجۇرسىز دەيسىڭ بە. اياق استىنان وسى زاماننىڭ تەمىر قانات قۇرىنا ءمىنىپ، سوناۋ قيىر شىعىستان ءبىر-اق شىقساڭىز قالاي بولادى. وندا ەسەك ارباعا باستىق بولعانىن نە كەرەك. سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتىسىڭ با، جوق پا دەمەي مە، ەندەشە باۋىرىم پاسپورتىم دا سيپاعاندا قالتامدا قاتىپ تۇرعانى جاقسى.
جامان ايتپاي جاقسى جوق. ونى بىلەرسىز. كوشەدەن قيعاي وتكەندە، شالا ماس شوفەردىڭ قيىپ تۇسپەسىنە كەپىلدىك بەرە الاسىز با؟ جوق ارينە. سوندا بۇل كىم ەكەن دەيدى. پاسپورتىمدى كورەدى. دۇرىس. سوۆەت وداعىنىڭ ازاماتى. كۋالىگىمدى كورەدى، ەسەك اربا مىنەتىن باستىق.
— وۋ، جەدەل جاردەم شاقىرعالى تۇرمىز، وسى سۇلاپ، سۇلىق جاتقانىڭنىڭ ءوزى «قىزىل كرەستكە» مۇشە مە اكەپ؟—دەپ ءبىر پىسىقايدىڭ قويىپ قالماسىن كىم بىلەدى. سوندىقتان جارنامدى تولەپ «قىزىل كرەستىڭ» بيلەتىن دە الىپ جۇرەمىن. ماركا جاپسىراتىن ەدىم دەپ ماقاڭ جەتىپ كەلسە، ۇيدە قالىپتى دەپ قالاي ۇيالماي جاۋاپ بەرەمىن، عافۋ ەتىڭىز!
ماركا دەمەكشى، اپىراۋ، الگى كاسىپوداق، بيلەتى قايدا؟ جىل مويىنى جاقىنداپ كەلەدى. كاسىپوداقتىڭ ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ جينالىسى بولماق. مەن كاسىپوداققا مۇشە بولعالى قاشان!؟ اتتاي شيرەك عاسىر. جيىرما بەس جىل بويى جاپسىرىلعان ماركا بيلەتتى جاۋىر اتتىڭ جەلقومىنداي ەتىپ كونتيتىپ جىبەردى. مىنا ءبىر ءبۇيىرىمدى بۇلتيتىپ تۇرعان سول. كاسىپوداق دەمالىسقا جولداما بەرەمىن دەسە، «مىنە يمانىم، مىنە جانىم» دەگەنگە ولار سەنە مە، «مىنە مۇشەلىك جارنامدى تولەگەنمىن» دەپ كورسەتۋىم كەرەك ەمەس پە؟ كەرەك ەمەس دەپ كورىڭىزشى، مۇنى. ارينە بۇرىنعى وساۆياحيم، موپر، قۇدايسىزدار ۇيىمىنىڭ بيلەتتەرىن الىپ جۇرسەم، قۇداي ۇرسىن. ءبىراق بۇگىن-ەرتەڭ تيرگە بارىپ مەرگەندىگىمدى، الدە بۇيەن جەگەندىگىمدى سىناۋىم كەرەك. سوندا دوسااف-قا مۇشەمىن دەپ دوكۋمەنتىمدى جۇلىپ السام، ونىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت.
— باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزدامايتىن جان بار ما؟ ونىڭ ۇستىنە كۇن بولسا كۇز. كۇنىڭ تۇمان بولىپ، اۋرۋىڭ تۇماۋ بولىپ كەتسە قايتەسىز؟ وزىڭمەن كەتكىر گريپپ دەگەن پالە ساراماستاي ساپ ەتە ءتۇسىپ، اۋزى-مۇرنىڭدى ارالاپ قولقاڭدى قاپسا، دارىگەرگە بارماي تۇرا الارمىسىڭ. ەندەشە اۋرۋحاناعا تىركەلگەن كۋالىگىمنىڭ قالتامدا بولۋى زاڭدى ەمەس پە؟ ال ەركەكتىڭ ازاماتتىق بورىشى — اسكەري مىندەتى. اسكەري كوميسساريات الدىندا كۇنىڭدى كۇن، ءتۇنىڭدى ءتۇن دەمەي تاك تۇرۋىم كەرەك. ارينە وفيسەرمىن.بيلەتىڭ بار ما؟ تاك، توچنو! قانشا ءجۇن-جۇرقا، تەمىر-تەرسەك تاپسىرعانىمدى باستىعىم الدىندا ايتا الماي اۋزىن بۋعان وگىزدەي وڭكيىپ وتىرسام، ول مەنى ماڭدايىمنان سيپاي قويماس. سوندىقتان ولار قالتامداعى كىتاپشادان تابىلۋى كەرەك. ءتىپتى ماقانداعى «جەكە ءىستىڭ» ءبارىن الىپ جۇرەر ەدىم، قالتاعا سىيمايدى. ءاي وسى مۇقابا جاسايتىنداردىڭ دا قورلىعى ءوتتى-اۋ، كىشىرەك جاساماي... ەرىككەندە جۇما كۇنى جۇمىستان كەيىن ساياتقا كەتەتىن دە سايتانىم بار. ۇستالىپ قالماۋ ءۇشىن... بۇدان كەيىن قالتاڭىزدىڭ قارىنى قامپايماي كورسىڭ!
بۇرىن «تازدان تاراق قالعانى قاشان» دەيدى ەكەن. ال وسى كۇندە تاراق كەرەك بولعاندا تازدارعا كەرەك بولسىن. ويتكەنى اق قۇيقامدى بىردە جارق ەتكىزبەۋ، بىردە جالت ەتكىزبەۋ ءۇشىن سۋدان قالعان ەگىندەي ون تال شاشىمدى ءبىر جاعىنا جاپسىرا تاراپ تاستايمىن. شالبارىمنىڭ قالتاسىن كەرىپ تۇرعان سول. ادەمىلىكتى اڭعارعان ادام مۇنى ارتىق دەپ ايتا الماسا كەرەك.
كۇن كوتەرىلە ءبارىمىز ۇيدەن ەرتە ورەمىز. ۇيدە بىردە ادام بار، بىردە جوق. سوندىقتان ەسىكتىڭ قارىس-سۇيەم كىلتىن جاساتىپ الدىم. بۇل قۇلىپقا اركىمنىڭ كىلتى كەلە بەرەتىن بولعاندىقتان نومەرلى قۇلىپتى تاعى سالعىزدىم. ونىڭ قايماقتاي جۇقا كوپ كىلتىنەن بىرەۋى ماعان نەگە بۇيىرماسىن. تەك وسى-اق دەپ قالماڭىز. كابينەتتىڭ كىلتى، ستولدىڭ كىلتى، ەڭ مىقتىسى دا، اۋىرى دا سەيفتىڭ كىلتى تاعى بار. شالبارىمنىڭ قالتاسىن ايەلىم كۇن ارا جاماسا دا جارتى قاداق تەمىر وزىمدە جۇرمەسە بولا ما؟ بۇدان كەيىن بۋىنشاق-تۇيىنشەك بولىپ كەتىپسىڭ دەپ مەنى سوككەننىڭ جاعاسىن سوكپەي قالاي تۇرا الماقپىن. ەندەشە سىپاعا ايتا بارىڭىز، اقىلىن باسىنا شايناپ جاقسىن. بۇدىر-بۇدىر بولسام دا، وسىلاي جۇرگەنىم وزىمە قاتتى ۇنايدى. ۇقىپسىز ادام دەپ مەنى كىم ايتا الادى؟
1971
You Might Also Like
-
قاراقوڭىزعا باراتىن اۆتوبۋس الماتى اۆتوستانسياسىنان ءتۇس ولەتىندە شىقتى. الىسقا، ياعني اۆتوماشينا باراتىن سوڭعى نۇكتە ادامدارى تەگىس ورىندارىنا وتىردى. جولاۋشىلاردىڭ ىرىڭ-جىرىڭى بىتە مە، گۋ-گۋلەسىپ، ...
-
وتكەن جىلدىڭ كوكتەمى «قاۋىرسىن» كولحوزىندا ەرەكشە جاعدايمەن ەستە قالدى. بۇل كوكتەمدى ولار وزدەرىنشە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدە الىپ ادىم جاساعان كەزەڭ دەپ ەسەپتەدى. بۇل ولاردىڭ تاۋىقت...
