مەنى قىزىقتىرعان الەم
مەنى قىزىقتىرعان الەم
(عىلىمي جوبا)
مازمۇنى
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ا) ۇلكەن جارىلىس، الەم ەۆوليۋسياسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى
ءا) الەمنىڭ ۇلعايۋى
ب) الەمنىڭ مودەلى
ۆ) الەمدەگى ءومىر مەن سانا
ءىىى. قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
ءى. كىرىسپە
الەم، - باسقاشا عالام. عالام – الۋان ءتۇرلى فورمادا بولاتىن ءارى ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىن، كەڭىستىك پەن ۋاقىت بويىنشا شەتى دە، شەگى دە جوق بۇكىل دۇنيە. عالامدى (اراب سوزىنەن) زەرتتەۋمەن تىكەلەي شۇعىلداناتىن عىلىم – استرونوميا. ال بارلىق عىلىمي بىلىمگە نەگىزدەلگەن عالام جونىندەگى پايىمداۋلار كوسمولوگيانىڭ ماسەلەسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
عالامنىڭ شەكسىزدىگى تۋرالى العاشقى پىكىر ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى داۋىردەگى گرەك عالىمى گەراكليتتىڭ (ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىر) ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. گەراكليتتىڭ كوزقاراسىن دەموكريت، ەپيكۋر جانە لۋكرەسيي ودان ءارى دامىتىپ، كەيىنگى داۋىرلەردە جەردىڭ شار ءتارىزدى ەكەنىن جانە اسپان شىراقتارىنىڭ ءبىر - بىرىنەن الشاقتىلىعىن انىقتاۋعا بايلانىستى زەرتتەۋلەر(پيفاگور، اريستوتەل، ەراتوسفەن) جۇرگىزىلدى. ءبىراق شىركەۋ مەن ءدىن ۇستەم بولعان داۋىردە مۇنداي وزىق ويلار قولداۋ تاپپاي، تەك قايتا وركەندەۋ داۋىرىندە نيكولاي كوپەرنيكتىڭ «اسپان سفەراسىنىڭ اينالىسى تۋرالى» اتتى كىتابى كوسموگونيادا عىلىمي زەرتتەۋگە جول اشتى. ءبىز مەكەندەگەن جەر دە، باسقا پلانەتالار، قۇيرىقتى جۇلدىزدار مەن مەتەورلىق دەنەلەر ءتارىزدى، كۇن جۇيەسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. كۇن جۇيەسىنىڭ ديامەترى ون ميلليارد كيلومەتردەي. گالاكتيكانىڭ ديامەترى شامامەن 30 مىڭ پك - كە (شامامەن 100 مىڭ جارىق جىلى) جۋىق. كەيىنىرەك عالام كەڭىستىگىندە ءبىزدىڭ گالاكتيكا تارىزدەس ميلليونداعان باسقا دا گالاكتيكالاردىڭ بار ەكەندىگى انىقتالدى. زەرتتەلگەن گالاكتيكالار جيىنى مەتاگالاكتيكا دەپ اتالادى.
XX عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا ءار ءتۇرلى ەلدەردەگى استرونومداردىڭ ۇجىمدىق ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە مەتاگالاكتيكانىڭ مىناداي ماڭىزدى قاسيەتتەرى انىقتالدى:
گالاكتيكالار مەتاگالاكتيكادا ءبىرقالىپتى تارالماعان؛ ولاردىڭ كوپشىلىگى گالاكتيكالار شوعىرلارى مەن توپتارىنا جيناقتالعان؛
گالاكتيكالار ءبىر - بىرىنەن، جۋىق شامامەن، ورنالاسۋ قاشىقتىعىنا پروپورسيونال بولىپ قاشىقتايدى (مىسالى، ءبىر - بىرىنەن ون ملن. پك قاشىقتىقتاعى گالاكتيكالار 600 كم/س جىلدامدىقپەن قاشىقتايدى)؛
عالامنىڭ ءبىز ورنالاسقان بولىگى ميلليمەترلىك راديوتولقىندار دياپازونىنداعى راديو ساۋلەمەن ءبىرقالىپتى تولتىرىلعان. بۇل ساۋلە رەليكت ساۋلە دەپ اتالادى.
رەليكت ساۋلە، وتكەن ەرتە داۋىردەگى مەتاگالاكتيكانىڭ پايدا بولۋ باستاماسىنا بايلانىستى ساۋلە شىعارۋ پروسەسىنىڭ قالدىعى دەپ جورامالدانادى. جۇلدىزدار مەن جۇلدىزارالىق زات يوندالعان گازدان قۇرالعان. بۇل عالامداعى زاتتىڭ نەگىزگى فيزيكالىق ءپىشىنى قاتتى زات تا، سۇيىقتىق تا، بەيتاراپ گاز دا ەمەس، يوندار مەن ەلەكترونداردان تۇراتىن پلازما دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىزدىڭ گالاكتيكانىڭ ءوز ءوسى توڭىرەگىندەگى ءبىر اينالىمىنا كەتەتىن ۋاقىت، شامامەن، ەكى ءجۇز ميلليون جىلعا جۋىق. باسقا گالاكتيكالاردىڭ دا ءبىر اينالىمىنا كەتەتىن ۋاقىت وسىمەن شامالاس. سونىمەن گالاكتيكالاردىڭ ورتاشا جاسى ون ميلليارد جىل دەپ ەسەپتەلەدى. الىپ گالاكتيكالار ءجۇز ميللياردتان استام جۇلدىزدان، ال مەتاگالاكتيكا ءجۇز ميلليوننان كەم ەمەس جۇلدىزدان قۇرالاتىندىقتان عالامداعى جۇلدىزداردىڭ سانى 1019-نەن استام دەپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان مۇنداي كەيبىر جۇلدىزداردىڭ توڭىرەگىندە ورگانيكالىق ءومىردىڭ، سونداي - اق جەردەن تىس وركەنيەتتىڭ بولۋ مۇمكىندىگى تەرىسكە شىعارىلمايدى.
الەم — ۋاقىت پەن كەڭىستىك بويىنشا شەكسىز جانە ءوزىنىڭ دامۋ پروسەسىندە ماتەريا قابىلداعان نىساندارى بويىنشا اقىرى جوق سان الۋان بۇكىل بار ماتەريالدىق دۇنيە. قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا، الەمنىڭ جاسى 15 ملرد جىل شاماسىندا.[1]
مىڭداعان جىلدار، عاسىرلار بويى ادامزات كۇندى، ايدى، پلانەتالاردى جانە بەلگىلى ءبىر جۇلدىزداردى عانا باقىلاپ كەلدى. كوپتەگەن اسپان شىراقتارى، بارلىق قورشاعان ورتا ءتارىزدى، ولارعا وزگەرمەيتىن سياقتى بولىپ كورىندى. ءبىراق، سول ەرتە زاماننىڭ وزىندە دۇنيەدە ءبارى دە داميدى دەگەن فيلوسوفتار دا بولدى. ءبىرىنشى عارىشنامالىق بولجامداردى ۇسىنعان عالىمدار (XVIII عاسىر) عارىشتىق ماتەريانىڭ دامۋ بارىسىندا قالايشا كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولا العانىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. XX عاسىردا ەۆوليۋسيا يدەياسى بارلىق الەمگە تاراتىلدى.
الەم — بۇل ناقتى ءومىر سۋرەتىن، ۋاقىت پەن كەڭىستىك بويىنشا شەكسىز جانە ءوزىنىڭ دامۋى بارىسىندا بارلىق مۇمكىن بولاتىن ءپىشىن قابىلدايتىن ماتەريالىق الەم.
قازىرگى قۇرالدارمەن باقىلانىپ وتىرعان الەمنىڭ بولىگى مەتاگالاكتيكا دەپ اتالادى. بۇل ءبىزدىڭ الەم. ونىڭ ولشەمى باقىلاناتىن ەڭ الىس دەنەلەرگە دەيىنگى قاشىقتىقپەن شەكتەلەدى. الەم كوپتەگەن مەتاعالامنان تۇرۋى مۇمكىن.
مەتاگالاكتيكانى سيپاتتاۋ ءۇشىن ماتەماتيك ءارى استرونوم ا. فريدماننىڭ (1888 — 1925) ۇسىنعان مودەلى پايدالانىلادى:
مەتاگالاكتيكا ەۆوليۋسياسى گراۆيتاسيالىق كۇشتەرىمەن انىقتالادى؛
مەتاگالاكتيكا كەڭىستىگى يزوتروپتى (بەلگىلەنىپ الىنعان باعىتى جوق)؛
مەتاگالاكتيكا كەڭىستىگى بىرتەكتى.
جالپى سالىستىرمالىلىق تەورياسىنىڭ تەڭدەۋىنەن فريدمان مەتاگالاكتيكانىڭ تۇراقسىزدىعى تۋرالى قورىتىندىعا كەلدى.
فريدمان مودەلى باقىلاۋلار ناتيجەلەرىمەن سايكەس كەلىپ، دالەلدەنىپ وتىر. عىلىمعا بەلگىلى مەتاگالاكتيكا تاريحى گالاكتيكا دا، جۇلدىز دا جوق كەزدە، ول زاتتار اسا تىعىز، اسا ىستىق كۇيدە بولعان ۋاقىتتا شامامەن 15ملرد جىل بۇرىن باستالعان.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
ا) ۇلكەن جارىلىس، الەم ەۆوليۋسياسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى
ءشارتارىزدى شوعىرلارداعى ەڭ كارى جۇلدىزداردىڭ حيميالىق قۇرامى ءبىزدىڭ الەمگە 13 — 15 ملرد جىل بولعانىن كورسەتتى.
اسپان دەنەلەرى مەن ولاردىڭ جۇيەلەرىنىڭ (ماسەلەن گالاكتيكالار) ەۆوليۋسيالىق وزگەرىسىنە تۇراقسىز قۇبىلىستار جانە جارىلىس پروسەستەرى (جۇلدىزدىڭ تۇتانۋى، اسقىن جاڭا جۇلدىزداردىڭ جارىلۋى ت. ب.) نەگىزگى سەبەپشى بولعان.
بۇدان 15 ملرد جىلداي بۇرىن الاپات جارىلىس ءبىزدىڭ الەمدى جاسادى. كەڭىستىكتى، ۋاقىتتى، بارلىق ماتەريانى جانە ءبىزدى قورشاعان ەنەرگيانى تۋدىرعان "ۇلكەن جارىلىس" دەپ اتالعان تابيعات وزگەرىسىنەن كەيىن بارلىق الەم پايدا بولدى دەپ ايتۋ اقىلعا قونىمسىز سياقتى.
الەم ەرەكشە تەز كەڭەيۋ ساتىسىن باسىنان وتكىزدى. كەڭىستىك وراسان زور مولشەردە ەنەرگيا ءبولىپ شىعارا وتىرىپ وزىنەن ءوزى كەڭەيە بەردى. وسى ساتتە الەم پايدا بولدى. ول كەڭەيگەن ساتتە سالقىنداي باستادى. العاشىندا الەم بەلگىسىز كولەم مەن كونسەنتراسياداعى ەلەمەنتتەردەن تۇردى. وسى كۇيدە زاتتار وتە جوعارى تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزعان جانە كەڭەيۋدىڭ ءبىرىنشى سەكۋندىندا ساۋلە شىعارۋمەن جىلۋلىق تەپە - تەندىكتە بولدى. ۇلكەن جارىلىس كەزىندە جانىپ تۇرعان وتتى شار جان - جاققا لاقتىرىلىپ، بارلىق باعىتتا شاشىراپ كەتكەن. وتتى ەنەرگيانىڭ جارىلىسى بولىپ ول كەيىن سالقىنداي كەلە ماتەرياعا اينالدى. الەم 300 مىڭ جىل بويى ءوزارا ارەكەتتەسەتىن جانە بارلىق الەمدى بىركەلكى تولتىراتىن ەلەكترونداردان، پروتونداردان، نەيترونداردان جانە ساۋلە شىعارۋدان تۇردى. ءارى قاراي الەمنىڭ كەڭەيۋ پروسەسىندە زاتتاردىڭ تىعىزدىعى جانە ساۋلە شىعارۋى، تەمپەراتۋرالارى تومەندەدى. تەمپەراتۋرا 4000 ك جەتكەندە ساۋلە شىعارۋ زاتتارمەن ارەكەتتەسۋىن توقتاتتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەۆوليۋسياسى ءوز بەتىنشە ءجۇردى. الەمنىڭ كەڭەيۋىنىڭ باستالعانىنا شامامەن ميلليون جىل وتكەننەن سوڭ تۇراقتى اتومداردىڭ قالىپتاسۋ ۋاقىتى كەلدى.
جارىلىستان كەيىنگى كوپتەگەن ميلليون جىلدار بويى سول جارىلىستىڭ ەنەرگياسىنان پايدا بولعان جارىقتان الەم جارقىراپ تۇردى. الەمنىڭ پايدا بولۋىنىڭ جارىلىستىڭ سيپاتىن دالەلدەيتىن دەرەكتەردى عالىمدار وسى ۋاقىتتا دا تاۋىپ جاتىر. ولار:
عارىشتا الەمنىڭ پايدا بولۋ كەزىنەن كەزدەسەتىن قالدىقتى ساۋلە شىعارۋ اياسى؛
كەڭىگەن الەمنىڭ قوزعالىسىن كورسەتەتىن گالاكتيكا سپەكترىندەگى قىزىل ىعىسۋ؛
عارىش كەڭىستىگىندە گەليي مولشەرىنىڭ كوپ بولۋى (ۇلكەن جارىلىس تەورياسى بولجاپ ايتقانداي، سۋتەگىنىڭ 12 اتومىنا گەلييدىڭ ءبىر اتومى سايكەس كەلەدى. گەلييدىڭ مۇنداي مولشەرىن جۇلدىزداردىڭ سۋتەگىن "قايتا جاساۋ" ناتيجەسىندە ءوندىرۋ مۇمكىن ەمەس. الەمنىڭ كەڭەيۋى باستالعاننان كەيىنگى ونىنشى سەكۋندتا گەليي سينتەزدەلەالدى، ول كەزدە زاتتىڭ تەمپەراتۋراسى جۇزدەگەن ميلليون گرادۋس بولعان).
ۇلكەن جارىلىستان كەيىن الەم كەڭەيىپ، سالقىنداي باستادى. ەلەمەنتار بولشەكتەر پروتوندار مەن نەيتروندارعا بىرىگىپ، ال ولار ءوز كەزەگىندە ەلەكترونداردى قارماپ الىپ اتومدار پايدا بولدى. اتومدار ءارى قاراي بىرىگىپ حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ كىرپىشتەرىنە اينالدى. جۇزدەگەن ميلليون جىل بويى گراۆيتاسيا كۇشتەرى ماتەريانى وراسان زور قويمالجىڭعا جيناپ، عارىشتىڭ ارحيتەكتۋراسىن دايارلادى.
جۇزدەگەن ميلليون جىلدار وتكەننەن كەيىن سۋتەگىنىڭ زور بۇلتتارى ءقازىر باقىلاپ وتىرعان گالاكتيكاعا جيناقتالدى.
(عىلىمي جوبا)
مازمۇنى
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ا) ۇلكەن جارىلىس، الەم ەۆوليۋسياسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى
ءا) الەمنىڭ ۇلعايۋى
ب) الەمنىڭ مودەلى
ۆ) الەمدەگى ءومىر مەن سانا
ءىىى. قورىتىندى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
ءى. كىرىسپە
الەم، - باسقاشا عالام. عالام – الۋان ءتۇرلى فورمادا بولاتىن ءارى ۇدايى وزگەرىپ وتىراتىن، كەڭىستىك پەن ۋاقىت بويىنشا شەتى دە، شەگى دە جوق بۇكىل دۇنيە. عالامدى (اراب سوزىنەن) زەرتتەۋمەن تىكەلەي شۇعىلداناتىن عىلىم – استرونوميا. ال بارلىق عىلىمي بىلىمگە نەگىزدەلگەن عالام جونىندەگى پايىمداۋلار كوسمولوگيانىڭ ماسەلەسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
عالامنىڭ شەكسىزدىگى تۋرالى العاشقى پىكىر ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى داۋىردەگى گرەك عالىمى گەراكليتتىڭ (ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىر) ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. گەراكليتتىڭ كوزقاراسىن دەموكريت، ەپيكۋر جانە لۋكرەسيي ودان ءارى دامىتىپ، كەيىنگى داۋىرلەردە جەردىڭ شار ءتارىزدى ەكەنىن جانە اسپان شىراقتارىنىڭ ءبىر - بىرىنەن الشاقتىلىعىن انىقتاۋعا بايلانىستى زەرتتەۋلەر(پيفاگور، اريستوتەل، ەراتوسفەن) جۇرگىزىلدى. ءبىراق شىركەۋ مەن ءدىن ۇستەم بولعان داۋىردە مۇنداي وزىق ويلار قولداۋ تاپپاي، تەك قايتا وركەندەۋ داۋىرىندە نيكولاي كوپەرنيكتىڭ «اسپان سفەراسىنىڭ اينالىسى تۋرالى» اتتى كىتابى كوسموگونيادا عىلىمي زەرتتەۋگە جول اشتى. ءبىز مەكەندەگەن جەر دە، باسقا پلانەتالار، قۇيرىقتى جۇلدىزدار مەن مەتەورلىق دەنەلەر ءتارىزدى، كۇن جۇيەسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى. كۇن جۇيەسىنىڭ ديامەترى ون ميلليارد كيلومەتردەي. گالاكتيكانىڭ ديامەترى شامامەن 30 مىڭ پك - كە (شامامەن 100 مىڭ جارىق جىلى) جۋىق. كەيىنىرەك عالام كەڭىستىگىندە ءبىزدىڭ گالاكتيكا تارىزدەس ميلليونداعان باسقا دا گالاكتيكالاردىڭ بار ەكەندىگى انىقتالدى. زەرتتەلگەن گالاكتيكالار جيىنى مەتاگالاكتيكا دەپ اتالادى.
XX عاسىردىڭ 70 - جىلدارىندا ءار ءتۇرلى ەلدەردەگى استرونومداردىڭ ۇجىمدىق ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە مەتاگالاكتيكانىڭ مىناداي ماڭىزدى قاسيەتتەرى انىقتالدى:
گالاكتيكالار مەتاگالاكتيكادا ءبىرقالىپتى تارالماعان؛ ولاردىڭ كوپشىلىگى گالاكتيكالار شوعىرلارى مەن توپتارىنا جيناقتالعان؛
گالاكتيكالار ءبىر - بىرىنەن، جۋىق شامامەن، ورنالاسۋ قاشىقتىعىنا پروپورسيونال بولىپ قاشىقتايدى (مىسالى، ءبىر - بىرىنەن ون ملن. پك قاشىقتىقتاعى گالاكتيكالار 600 كم/س جىلدامدىقپەن قاشىقتايدى)؛
عالامنىڭ ءبىز ورنالاسقان بولىگى ميلليمەترلىك راديوتولقىندار دياپازونىنداعى راديو ساۋلەمەن ءبىرقالىپتى تولتىرىلعان. بۇل ساۋلە رەليكت ساۋلە دەپ اتالادى.
رەليكت ساۋلە، وتكەن ەرتە داۋىردەگى مەتاگالاكتيكانىڭ پايدا بولۋ باستاماسىنا بايلانىستى ساۋلە شىعارۋ پروسەسىنىڭ قالدىعى دەپ جورامالدانادى. جۇلدىزدار مەن جۇلدىزارالىق زات يوندالعان گازدان قۇرالعان. بۇل عالامداعى زاتتىڭ نەگىزگى فيزيكالىق ءپىشىنى قاتتى زات تا، سۇيىقتىق تا، بەيتاراپ گاز دا ەمەس، يوندار مەن ەلەكترونداردان تۇراتىن پلازما دەگەن قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىزدىڭ گالاكتيكانىڭ ءوز ءوسى توڭىرەگىندەگى ءبىر اينالىمىنا كەتەتىن ۋاقىت، شامامەن، ەكى ءجۇز ميلليون جىلعا جۋىق. باسقا گالاكتيكالاردىڭ دا ءبىر اينالىمىنا كەتەتىن ۋاقىت وسىمەن شامالاس. سونىمەن گالاكتيكالاردىڭ ورتاشا جاسى ون ميلليارد جىل دەپ ەسەپتەلەدى. الىپ گالاكتيكالار ءجۇز ميللياردتان استام جۇلدىزدان، ال مەتاگالاكتيكا ءجۇز ميلليوننان كەم ەمەس جۇلدىزدان قۇرالاتىندىقتان عالامداعى جۇلدىزداردىڭ سانى 1019-نەن استام دەپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان مۇنداي كەيبىر جۇلدىزداردىڭ توڭىرەگىندە ورگانيكالىق ءومىردىڭ، سونداي - اق جەردەن تىس وركەنيەتتىڭ بولۋ مۇمكىندىگى تەرىسكە شىعارىلمايدى.
الەم — ۋاقىت پەن كەڭىستىك بويىنشا شەكسىز جانە ءوزىنىڭ دامۋ پروسەسىندە ماتەريا قابىلداعان نىساندارى بويىنشا اقىرى جوق سان الۋان بۇكىل بار ماتەريالدىق دۇنيە. قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا، الەمنىڭ جاسى 15 ملرد جىل شاماسىندا.[1]
مىڭداعان جىلدار، عاسىرلار بويى ادامزات كۇندى، ايدى، پلانەتالاردى جانە بەلگىلى ءبىر جۇلدىزداردى عانا باقىلاپ كەلدى. كوپتەگەن اسپان شىراقتارى، بارلىق قورشاعان ورتا ءتارىزدى، ولارعا وزگەرمەيتىن سياقتى بولىپ كورىندى. ءبىراق، سول ەرتە زاماننىڭ وزىندە دۇنيەدە ءبارى دە داميدى دەگەن فيلوسوفتار دا بولدى. ءبىرىنشى عارىشنامالىق بولجامداردى ۇسىنعان عالىمدار (XVIII عاسىر) عارىشتىق ماتەريانىڭ دامۋ بارىسىندا قالايشا كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولا العانىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. XX عاسىردا ەۆوليۋسيا يدەياسى بارلىق الەمگە تاراتىلدى.
الەم — بۇل ناقتى ءومىر سۋرەتىن، ۋاقىت پەن كەڭىستىك بويىنشا شەكسىز جانە ءوزىنىڭ دامۋى بارىسىندا بارلىق مۇمكىن بولاتىن ءپىشىن قابىلدايتىن ماتەريالىق الەم.
قازىرگى قۇرالدارمەن باقىلانىپ وتىرعان الەمنىڭ بولىگى مەتاگالاكتيكا دەپ اتالادى. بۇل ءبىزدىڭ الەم. ونىڭ ولشەمى باقىلاناتىن ەڭ الىس دەنەلەرگە دەيىنگى قاشىقتىقپەن شەكتەلەدى. الەم كوپتەگەن مەتاعالامنان تۇرۋى مۇمكىن.
مەتاگالاكتيكانى سيپاتتاۋ ءۇشىن ماتەماتيك ءارى استرونوم ا. فريدماننىڭ (1888 — 1925) ۇسىنعان مودەلى پايدالانىلادى:
مەتاگالاكتيكا ەۆوليۋسياسى گراۆيتاسيالىق كۇشتەرىمەن انىقتالادى؛
مەتاگالاكتيكا كەڭىستىگى يزوتروپتى (بەلگىلەنىپ الىنعان باعىتى جوق)؛
مەتاگالاكتيكا كەڭىستىگى بىرتەكتى.
جالپى سالىستىرمالىلىق تەورياسىنىڭ تەڭدەۋىنەن فريدمان مەتاگالاكتيكانىڭ تۇراقسىزدىعى تۋرالى قورىتىندىعا كەلدى.
فريدمان مودەلى باقىلاۋلار ناتيجەلەرىمەن سايكەس كەلىپ، دالەلدەنىپ وتىر. عىلىمعا بەلگىلى مەتاگالاكتيكا تاريحى گالاكتيكا دا، جۇلدىز دا جوق كەزدە، ول زاتتار اسا تىعىز، اسا ىستىق كۇيدە بولعان ۋاقىتتا شامامەن 15ملرد جىل بۇرىن باستالعان.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم.
ا) ۇلكەن جارىلىس، الەم ەۆوليۋسياسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى
ءشارتارىزدى شوعىرلارداعى ەڭ كارى جۇلدىزداردىڭ حيميالىق قۇرامى ءبىزدىڭ الەمگە 13 — 15 ملرد جىل بولعانىن كورسەتتى.
اسپان دەنەلەرى مەن ولاردىڭ جۇيەلەرىنىڭ (ماسەلەن گالاكتيكالار) ەۆوليۋسيالىق وزگەرىسىنە تۇراقسىز قۇبىلىستار جانە جارىلىس پروسەستەرى (جۇلدىزدىڭ تۇتانۋى، اسقىن جاڭا جۇلدىزداردىڭ جارىلۋى ت. ب.) نەگىزگى سەبەپشى بولعان.
بۇدان 15 ملرد جىلداي بۇرىن الاپات جارىلىس ءبىزدىڭ الەمدى جاسادى. كەڭىستىكتى، ۋاقىتتى، بارلىق ماتەريانى جانە ءبىزدى قورشاعان ەنەرگيانى تۋدىرعان "ۇلكەن جارىلىس" دەپ اتالعان تابيعات وزگەرىسىنەن كەيىن بارلىق الەم پايدا بولدى دەپ ايتۋ اقىلعا قونىمسىز سياقتى.
الەم ەرەكشە تەز كەڭەيۋ ساتىسىن باسىنان وتكىزدى. كەڭىستىك وراسان زور مولشەردە ەنەرگيا ءبولىپ شىعارا وتىرىپ وزىنەن ءوزى كەڭەيە بەردى. وسى ساتتە الەم پايدا بولدى. ول كەڭەيگەن ساتتە سالقىنداي باستادى. العاشىندا الەم بەلگىسىز كولەم مەن كونسەنتراسياداعى ەلەمەنتتەردەن تۇردى. وسى كۇيدە زاتتار وتە جوعارى تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزعان جانە كەڭەيۋدىڭ ءبىرىنشى سەكۋندىندا ساۋلە شىعارۋمەن جىلۋلىق تەپە - تەندىكتە بولدى. ۇلكەن جارىلىس كەزىندە جانىپ تۇرعان وتتى شار جان - جاققا لاقتىرىلىپ، بارلىق باعىتتا شاشىراپ كەتكەن. وتتى ەنەرگيانىڭ جارىلىسى بولىپ ول كەيىن سالقىنداي كەلە ماتەرياعا اينالدى. الەم 300 مىڭ جىل بويى ءوزارا ارەكەتتەسەتىن جانە بارلىق الەمدى بىركەلكى تولتىراتىن ەلەكترونداردان، پروتونداردان، نەيترونداردان جانە ساۋلە شىعارۋدان تۇردى. ءارى قاراي الەمنىڭ كەڭەيۋ پروسەسىندە زاتتاردىڭ تىعىزدىعى جانە ساۋلە شىعارۋى، تەمپەراتۋرالارى تومەندەدى. تەمپەراتۋرا 4000 ك جەتكەندە ساۋلە شىعارۋ زاتتارمەن ارەكەتتەسۋىن توقتاتتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەۆوليۋسياسى ءوز بەتىنشە ءجۇردى. الەمنىڭ كەڭەيۋىنىڭ باستالعانىنا شامامەن ميلليون جىل وتكەننەن سوڭ تۇراقتى اتومداردىڭ قالىپتاسۋ ۋاقىتى كەلدى.
جارىلىستان كەيىنگى كوپتەگەن ميلليون جىلدار بويى سول جارىلىستىڭ ەنەرگياسىنان پايدا بولعان جارىقتان الەم جارقىراپ تۇردى. الەمنىڭ پايدا بولۋىنىڭ جارىلىستىڭ سيپاتىن دالەلدەيتىن دەرەكتەردى عالىمدار وسى ۋاقىتتا دا تاۋىپ جاتىر. ولار:
عارىشتا الەمنىڭ پايدا بولۋ كەزىنەن كەزدەسەتىن قالدىقتى ساۋلە شىعارۋ اياسى؛
كەڭىگەن الەمنىڭ قوزعالىسىن كورسەتەتىن گالاكتيكا سپەكترىندەگى قىزىل ىعىسۋ؛
عارىش كەڭىستىگىندە گەليي مولشەرىنىڭ كوپ بولۋى (ۇلكەن جارىلىس تەورياسى بولجاپ ايتقانداي، سۋتەگىنىڭ 12 اتومىنا گەلييدىڭ ءبىر اتومى سايكەس كەلەدى. گەلييدىڭ مۇنداي مولشەرىن جۇلدىزداردىڭ سۋتەگىن "قايتا جاساۋ" ناتيجەسىندە ءوندىرۋ مۇمكىن ەمەس. الەمنىڭ كەڭەيۋى باستالعاننان كەيىنگى ونىنشى سەكۋندتا گەليي سينتەزدەلەالدى، ول كەزدە زاتتىڭ تەمپەراتۋراسى جۇزدەگەن ميلليون گرادۋس بولعان).
ۇلكەن جارىلىستان كەيىن الەم كەڭەيىپ، سالقىنداي باستادى. ەلەمەنتار بولشەكتەر پروتوندار مەن نەيتروندارعا بىرىگىپ، ال ولار ءوز كەزەگىندە ەلەكترونداردى قارماپ الىپ اتومدار پايدا بولدى. اتومدار ءارى قاراي بىرىگىپ حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ كىرپىشتەرىنە اينالدى. جۇزدەگەن ميلليون جىل بويى گراۆيتاسيا كۇشتەرى ماتەريانى وراسان زور قويمالجىڭعا جيناپ، عارىشتىڭ ارحيتەكتۋراسىن دايارلادى.
جۇزدەگەن ميلليون جىلدار وتكەننەن كەيىن سۋتەگىنىڭ زور بۇلتتارى ءقازىر باقىلاپ وتىرعان گالاكتيكاعا جيناقتالدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
