قىزىل كىتاپ (اۋىزشا جۋرنال)
كىرىكتىرلگەن ساباق
7 - 9 كلاسس
قىزىل كىتاپ (اۋىزشا جۋرنال)
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ق ر قىزىل كىتابى، ونىڭ ەرەكشەلىگى، ماڭىزى، ق. مىرزا ءالىنىڭ تابيعات جىرلارى مەن وقۋشىنى تانىستىرا وتىرىپ، «قىزىل كىتاپ» ولەڭدەر جيناعىنىڭ ءمانىن ۇعىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ تابيعات تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك: تابيعاتتى قورعاۋعا، تۋعان جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتۇرى: اۋىزشا جۋرنال
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار، وقۋلىقتار، ق. مىرزا ءالىنىڭ تۋىندىلارى
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، زەرتتەۋ، ىزدەنۋ
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، ادەبيەت، تاريح، گەوگرافيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ
ءىى نەگىزگى ءبولىم
قايىرلى كۇن وقۋشىلار، ۇستازدار، اتا - انالار. تابيعاتتى قورعاۋ كۇنىنە ارنالعان «قىزىل كىتاپ» اتتى جۋرنالدى اشىق دەپ جاريالايمىز.
1 - بەت قىزىل كىتاپ. جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار تۇرلەرىنىڭ العاشقى ءتىزىمىن 1963 جىلى حالىقارالىق تابيعات جانە تابيعات رەسۋرستارىن قورعاۋ وداعىنىڭ ارنايى كوميسسياسى قۇراستىردى. بۇل كوميسسياعا الەمدەگى ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ عالىمدارى ەندى. ءتىزىم جاريالانىپ، «دەرەكتەردىڭ قىزىل كىتابى» («Red Date book») دەگەن اتاۋ الدى. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن ەلدەردە قىزىل كىتاپ جارىق كوردى. قازاقستاندا قىزىل كىتاپ جاساۋعا قۇلشىنۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى عالىم - زوولوگ ا. ا. سلۋسكيي بولدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى قازاقستان جانۋارلار الەمىن قورعاۋعا ارنالدى.
قانداي دا ءبىر ءتۇردىڭ قىزىل كىتاپقا تىركەلۋى – ءقاۋىپ تۋعىزاتىن دابىل. ول تاپ سول ءتۇردى قورعاۋ جانە ساقتاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك، سونداي - اق جەرگىلىكتى شارالاردى قابىلداۋعا تۇرتكى بولادى. قىزىل كىتاپ (1 - ءبولىم. ومىرتقالى جانۋارلار) قازاقستاندا ەڭ العاش 1978 جىلى باسىلىپ شىقتى. وعان جانۋارلاردىڭ 87 ءتۇرى ەندى. 1981 جىلى قازاقستان قىزىل كىتابىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى جارىق كوردى، وندا وسىمدىكتەردىڭ 307 ءتۇرى اتالدى. ءۇشىنشى باسىلىمى ءقاۋىپتى تاكسوندار جانۋارلارىنا ارنالدى، 1996 جىلى باسپادان جارىق كوردى. وعان ومىرتقالىلاردىڭ 125 ءتۇرى مەن تۇرشەلەرى: بالىقتار، قۇستار، جورعالاۋشىلار، سۇتقورەكتىلەر قامتىلدى. قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن ءاربىر ءتۇردىڭ جىكتەۋ ءنومىرى بار، مارتەبەسى 5 ساناتقا بولىنگەن:
ءى سانات – جويىلىپ بارا جاتقاندار؛
ءىى سانات – سانى كەمىگەندەر؛
ءىىى سانات – سيرەك كەزدەسەتىندەر؛
ءىV سانات – انىقتالماعاندار؛
V سانات – قالپىنا كەلتىرىلگەندەر؛
قىزىل كىتاپ – ماڭىزى وتە زور قۇجات. ونى تەك مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق مەكەمەلەر عانا ەمەس، كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەر باسشىلىققا الادى. سونداي - اق زەردەلى، تابيعاتتى سۇيەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى دا باسشىلىققا الۋى كەرەك.
2 - بەت قادىر مىرزا ءالي «قىزىل كىتاپ».
«قادىر، نەگىزىنەن، ۇلتتىق اقىن. ۇلتتىق اقىن بولعاندا، قازاق حالقىنىڭ اقىنى. ونىڭ تۋعان حالقىنىڭ ارعى - بەرگى ءومىرى، تىرشىلىگى تۋرالى جازعان ولەڭدەرى وتە كوپ. سول ولەڭدەرىنىڭ بارلىعىن جيناقتاپ ايتساق، قازاق حالقى ءومىرىڭ كوركەمدىك شەجىرەسى، ادەبيەتتەگى وبرازدى تاريحى دەۋگە بولادى».
ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ
ءومىربايانى
اقىن 1935 جىلى 5 قازاندا ورال وبلىسىنىڭ جىمپيتى كەنتىندە تۋعان. 1958 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءتامامداعان. ەڭبەك جولىن سول كەزدە جاڭادان اشىلعان بالالار جۋرنالى «بالدىرعاننان» باستاعان. «جۇلدىز» جۋرنالى رەداكسياسىندا پوەزيا جانە سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، 1968 - 1973 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىندا قازاق پوەزياسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «بالاۋسا» باسپاسىنىڭ رەداكتورى، كەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا پوەزيا سەكسياسىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان. 1966 جىلى «وي ورمانى» جيناعى ءۇشىن قازاقستان لەنين كومسومولىنىڭ سىيلىعى بەرىلدى.
1980 جىلى «جەرۇيىق» جىر كىتابى ءۇشىن قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. ول قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى. 2001 جىلى تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىن الدى. اقىننىڭ پوەمالارىندا دا سونى يدەيالىق كەڭ سەرپىن جاڭا كوركەمدىك بوياۋلار مولىنان ۇشىرايدى. اقىن «زامان - اي» پوەماسىندا (1997) قازاقستاننىڭ كەڭەس وكىمەتى جىلدارىنداعى تاريحىنا بۇگىنگى بيىكتەن جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، شامىرقانا تولعانادى. 70 جىل ىشىندە قازاق حالقى باستان كەشكەن ادام نەبىر قيىندىقتاردى ناقتى كوركەمدىك ويلارمەن جيناقتاپ، اسەرلى بەينەلەگەن. قادىر مىرزا ءالي پوەماسىندا 1917 - 1991 جىلدار اراسىنداعى كەڭەس وداعىنداعى حالىق قاسىرەتىنىڭ ءارى ناقتى، ءارى جيناقتالعان كوركەم بەينەسى بار. «زامان - اي»، «بەس جىل وتكەن سوڭ» پوەمالارى - قازاق حالقىنىڭ حح عاسىرداعى كوركەمدىك تاريحىن وقىرمان ساناسىنا تولىق جەتكىزەتىن كورنەكتى ەپيكالىق تۋىندىلار.
قازاق پوەزياسىنىڭ دامۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، زور كوركەمدىك ۇلەس قوسقان قادىر مىرزا ءاليدىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان شىعارماشىلىعى ادەبيەت عىلىمى مەن سىنىنىڭ ءاردايىم نازارىندا بولىپ، جوعارى باعالانىپ كەلەدى. اقىننىڭ شىعارمالارىنىڭ لايىقتى باعاسىن بەرگەن اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ: «قادىر مىرزالييەۆ - ءسوزدىڭ سايگۇلىگى، ويدىڭ وزارمانى. ول جەكە باستىڭ دارا مۇڭىنان باستاپ، قىم - قيعاش حالىقارالىق قايشىلىقتارعا شەيىن قىسىلماي، قىمتىرىلماي ەركىن جىرلاي الادى... «دەمەك قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوپ داۋىستى، قۋاتتى وركەستر دەسەك، مۇنىڭ قۇرامىنداعى قادىر مۋزاسىنىڭ قايتالانباس ءوز ءۇنى، ماشىعى مەن مانەرى، ايشىعى مەن ورنەگى بار؛ قادىر اقىننىڭ ليريكاسىنىڭ سىڭعىرى بولەك، سىرى تەرەڭ»، - دەسە، اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ: «قادىر مىرزا ءالي ۇلت تاريحىن، مىنەز - قۇلقىن، ويلى كوزبەن ولشەپ سۋرەتتەيدى. وڭدا، تەرەڭ يدەيالىق ماعىنا بار»، - دەپ اقىننىڭ وزىندىك بەت - بەينەسىن، شىعارماشىلىق كەلبەتىن ءدال ايقىنداپ بەردى. ول - ءوزىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسى بيىك، ءتىلى ءنارلى، عيبراتى مول، يدەيالىق مازمۇنى تەرەڭ شىعارمالارىمەن قازاق ءسوز ونەرىنە زور ۇلەس قوسقان ءىرى سۋرەتكەر، كوركەم ءسوزدىڭ شەبەرى. اقىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كوركەمدىك ارسەنالىن تولىقتىرا، مولىقتىرا وتىرىپ، ونىڭ مارتەبەسىنىڭ بيىكتەپ، ابىرويى اسقاقتاي تۇسۋىنە قىرۋار ەڭبەك ءسىڭىردى. سوندىقتان دا، قادىر مىرزا ءالي جان - جاقتى ءوسىپ وركەندەگەن. كەمەلدەنگەن قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
3 - بەت «قىزىل كىتاپ» (1983) پوەماسى - وي تولعامى اۋقىمدى، بۇكىل ادامزاتتى ويلاندىرار پىكىر - تۇجىرىمعا باي فيلوسوفيالىق تۋىندى.
ق. مىرزا ءالى «قىزىل كىتاپ»
مىلتىق كورسەم تورلەردەن ءىلىپ قويعان،
مەنىڭ مازام كەتەدى كۇدىكتى ويدان.
جۇرتپەن بىرگە ءماز بولىپ،
دۋ - دۋ ەتىپ
قايتا المايمىن ودان سوڭ كۇلىپ تويدان.
ايايمىن مەن اناسىز،
اتاسىزدى.
ايايمىن مەن قۇلىنسىز،
بوتاسىزدى.
حايۋاناتقا جاساعان قياناتىڭ –
باۋىرىڭا جاساعان وپاسىزدىق!
ءبىزدىڭ سايدا بولاتىن ميا قالىڭ.
اۋىلداستار ويلايتىن ۇيا قامىن.
ميا سيرەپ،
ۇيادان قۇستار بەزىپ،
بىرەۋ ءۇشىن مەن ەندى ۇيالامىن.
ۇيالامىن قاراۋعا قارلىعاشقا.
شيقىلدايسىڭ، بالاپان، قارنىڭ اش پا؟!
جالتاڭدايسىڭ ءار بولات،
ءار قايراتقا،
جاۋتاڭدايسىڭ ءار بايان،
ءار كۇلاشقا.
تاربيەڭ دە جاقسى ەدى،
ءتالىمىڭ دە...
ايان ءبىراق ءومىردىڭ ءمانى كىمگە؟!
تورعاي اتتىڭ ءبىر كەزدە،
سونىڭ ءۇشىن
ۇيالامىن، باۋىرىم، ءالى كۇنگە.
ۇيالامىن قاراۋعا قوڭىر قازعا.
تولىپ - اق تۇر بۇگىندە ءومىر نازعا.
بالاپانى شۇبىرتقان قاسقالداقتىڭ
وقتان كورگەن قورلىعى،
ءزابىرى از با؟!
ۇيالامىن قاراۋعا شۇرەگەيگە.
قۇستىڭ ءبىرى تۋعان دا،
ءبىرى وگەي مە؟!
بۇگىن كەپتەر اتقاندار
ەرتەڭ ەردىڭ
كەۋدەسىنە تاپانشا تىرەمەي مە؟!
مىنا قىرى قازاقتىڭ،
انا قىرى
قىزىل قىرمان بۇگىندە،
قالا ءبىرى.
قايدا كەتتى،
كىم ماعان ايتادى ەندى
اتىراۋدىڭ قۇلانى –
وناگرى؟!
جەر ايتادى وسىلاي،
كۇن ايتادى،
كۇن ايتادى،
كوڭىلدى مۇڭايتادى.
اقتوبەدە ءبىر كەزدە ءپىل بولعانىن
كىم بىلەدى بۇگىندە؟
بۇگىندە كىم ايتادى؟!
ايلا كوپ - ءتى ادامدا،
ايلا كوپ - ءتى.
ايلاسىنا تالايدى ايعاق ەتتى.
قىلىش ءتىستى جولبارىس –
جەرلەس ءبىزدىڭ
ايتىڭدارشى، اعايىن،
قايدا كەتتى؟!
ىزدەيمىن مەن ءار بۇتا،
ءار تالىمدى.
مومىنىمدى،
تەنتەگىم،
ارقالىمدى.
كىم قايىرىپ بەرەدى كۆاگانى؟
كىم قايىرىپ بەرەدى تارپاڭىمدى؟!
جارقىراپ - اق تۇرعاندا كوكتەم نۇرى،
قاسىرەت پەن قايعىنىڭ جەتكەن ءبىرى.
حايۋاناتتار عانا ما ءزابىر كورگەن،
حايۋاناتتار عانا ما كەتكەن قۇرىپ؟!
ودان كورىپ،
اقىرى بۇدان كورىپ،
تالاسقاننان نە تاپپاق قۇلان، كەرىك؟!
جوعالتقاندى جوقتاعان ءجون بولعانمەن،
جوعالتپاعان جاقسىراق ودان گورى
4 - بەت. اقتوبە وبلىسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن اڭدارى
قاراقۇيرىق قاراقال قارا كۇزەن
(دجەيران) (كاراكال) (ەۆروپەيسكايا نوركا)
قابىلان سابانشى شۇبار كۇزەن
(گەپارد) (مانۋل) (پەريەۆيازكا)
5 - بەت ويىل ءوڭىرىنىڭ قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستارى
جۇڭگو قازى اقباس تىرنا بەزگەلدەك
دۋاداق ءمارمار شۇرەگەي تارعاق
6 - بەت ۆيكتورينالىق سۇراقتار
ق ر قىزىل كىتابىنىڭ نەشە باسىلىمى بار؟
ق ر قىزىل كىتابى قاشان باسىلعان؟
ق ر قىزىل كىتابىن شىعارۋعا ۇلەس قوسقان عالىم - زوولوگ كىم؟
ويىل اۋدانىنىڭ قۇمىندا كەزدەسەتىن كەمىرۋشى؟
ق. مىرزا ءالىنىڭ «قىزىل كىتاپ» ولەڭدەر جيناعى قاي جىلى شىقتى؟
حالىقارالىق قىزىل كىتاپ قاشان ۇيىمداستىرىلدى؟
ق. مىرزا ءالىنىڭ «قىزىل كىتابى» قانداي پاراقتاردان تۇرادى؟
«قىزىل كىتاپتاعى» ءبىر كەزدەردە اقتوبە دالاسىندا ءومىر سۇرگەن جانۋار؟
سالماعى 10 - 15 كگ بولاتىن ق ر قىزىل كىتابىنا ەنگەن قۇس؟
«قىزىل كىتاپ» ولەڭدەر جيناعىندا قىزىل ماندات نەگە بەرىلگەن؟
ءىىى قورىتىندى
7 - بەت. شىعارماشىلىق جۇمىس ەگەر مەن ەكولوگ بولسام...
(وقۋشىلار ساباق سوڭىندا العان اسەرلەرىن 5 - 10 مينۋت كولەمىندە قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاسايدى).
جۋرنالدىڭ سوڭى.
7 - 9 كلاسس
قىزىل كىتاپ (اۋىزشا جۋرنال)
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ق ر قىزىل كىتابى، ونىڭ ەرەكشەلىگى، ماڭىزى، ق. مىرزا ءالىنىڭ تابيعات جىرلارى مەن وقۋشىنى تانىستىرا وتىرىپ، «قىزىل كىتاپ» ولەڭدەر جيناعىنىڭ ءمانىن ۇعىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ تابيعات تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك: تابيعاتتى قورعاۋعا، تۋعان جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتۇرى: اۋىزشا جۋرنال
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار، وقۋلىقتار، ق. مىرزا ءالىنىڭ تۋىندىلارى
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، زەرتتەۋ، ىزدەنۋ
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، ادەبيەت، تاريح، گەوگرافيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ
ءىى نەگىزگى ءبولىم
قايىرلى كۇن وقۋشىلار، ۇستازدار، اتا - انالار. تابيعاتتى قورعاۋ كۇنىنە ارنالعان «قىزىل كىتاپ» اتتى جۋرنالدى اشىق دەپ جاريالايمىز.
1 - بەت قىزىل كىتاپ. جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار تۇرلەرىنىڭ العاشقى ءتىزىمىن 1963 جىلى حالىقارالىق تابيعات جانە تابيعات رەسۋرستارىن قورعاۋ وداعىنىڭ ارنايى كوميسسياسى قۇراستىردى. بۇل كوميسسياعا الەمدەگى ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ عالىمدارى ەندى. ءتىزىم جاريالانىپ، «دەرەكتەردىڭ قىزىل كىتابى» («Red Date book») دەگەن اتاۋ الدى. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن ەلدەردە قىزىل كىتاپ جارىق كوردى. قازاقستاندا قىزىل كىتاپ جاساۋعا قۇلشىنۋشىلاردىڭ ءبىرى بەلگىلى عالىم - زوولوگ ا. ا. سلۋسكيي بولدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى قازاقستان جانۋارلار الەمىن قورعاۋعا ارنالدى.
قانداي دا ءبىر ءتۇردىڭ قىزىل كىتاپقا تىركەلۋى – ءقاۋىپ تۋعىزاتىن دابىل. ول تاپ سول ءتۇردى قورعاۋ جانە ساقتاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك، سونداي - اق جەرگىلىكتى شارالاردى قابىلداۋعا تۇرتكى بولادى. قىزىل كىتاپ (1 - ءبولىم. ومىرتقالى جانۋارلار) قازاقستاندا ەڭ العاش 1978 جىلى باسىلىپ شىقتى. وعان جانۋارلاردىڭ 87 ءتۇرى ەندى. 1981 جىلى قازاقستان قىزىل كىتابىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى جارىق كوردى، وندا وسىمدىكتەردىڭ 307 ءتۇرى اتالدى. ءۇشىنشى باسىلىمى ءقاۋىپتى تاكسوندار جانۋارلارىنا ارنالدى، 1996 جىلى باسپادان جارىق كوردى. وعان ومىرتقالىلاردىڭ 125 ءتۇرى مەن تۇرشەلەرى: بالىقتار، قۇستار، جورعالاۋشىلار، سۇتقورەكتىلەر قامتىلدى. قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن ءاربىر ءتۇردىڭ جىكتەۋ ءنومىرى بار، مارتەبەسى 5 ساناتقا بولىنگەن:
ءى سانات – جويىلىپ بارا جاتقاندار؛
ءىى سانات – سانى كەمىگەندەر؛
ءىىى سانات – سيرەك كەزدەسەتىندەر؛
ءىV سانات – انىقتالماعاندار؛
V سانات – قالپىنا كەلتىرىلگەندەر؛
قىزىل كىتاپ – ماڭىزى وتە زور قۇجات. ونى تەك مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق مەكەمەلەر عانا ەمەس، كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەر باسشىلىققا الادى. سونداي - اق زەردەلى، تابيعاتتى سۇيەتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى دا باسشىلىققا الۋى كەرەك.
2 - بەت قادىر مىرزا ءالي «قىزىل كىتاپ».
«قادىر، نەگىزىنەن، ۇلتتىق اقىن. ۇلتتىق اقىن بولعاندا، قازاق حالقىنىڭ اقىنى. ونىڭ تۋعان حالقىنىڭ ارعى - بەرگى ءومىرى، تىرشىلىگى تۋرالى جازعان ولەڭدەرى وتە كوپ. سول ولەڭدەرىنىڭ بارلىعىن جيناقتاپ ايتساق، قازاق حالقى ءومىرىڭ كوركەمدىك شەجىرەسى، ادەبيەتتەگى وبرازدى تاريحى دەۋگە بولادى».
ءابدىلحاميت نارىمبەتوۆ
ءومىربايانى
اقىن 1935 جىلى 5 قازاندا ورال وبلىسىنىڭ جىمپيتى كەنتىندە تۋعان. 1958 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءتامامداعان. ەڭبەك جولىن سول كەزدە جاڭادان اشىلعان بالالار جۋرنالى «بالدىرعاننان» باستاعان. «جۇلدىز» جۋرنالى رەداكسياسىندا پوەزيا جانە سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جاۋاپتى حاتشى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، 1968 - 1973 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىندا قازاق پوەزياسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «بالاۋسا» باسپاسىنىڭ رەداكتورى، كەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا پوەزيا سەكسياسىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان. 1966 جىلى «وي ورمانى» جيناعى ءۇشىن قازاقستان لەنين كومسومولىنىڭ سىيلىعى بەرىلدى.
1980 جىلى «جەرۇيىق» جىر كىتابى ءۇشىن قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. ول قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى. 2001 جىلى تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىن الدى. اقىننىڭ پوەمالارىندا دا سونى يدەيالىق كەڭ سەرپىن جاڭا كوركەمدىك بوياۋلار مولىنان ۇشىرايدى. اقىن «زامان - اي» پوەماسىندا (1997) قازاقستاننىڭ كەڭەس وكىمەتى جىلدارىنداعى تاريحىنا بۇگىنگى بيىكتەن جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، شامىرقانا تولعانادى. 70 جىل ىشىندە قازاق حالقى باستان كەشكەن ادام نەبىر قيىندىقتاردى ناقتى كوركەمدىك ويلارمەن جيناقتاپ، اسەرلى بەينەلەگەن. قادىر مىرزا ءالي پوەماسىندا 1917 - 1991 جىلدار اراسىنداعى كەڭەس وداعىنداعى حالىق قاسىرەتىنىڭ ءارى ناقتى، ءارى جيناقتالعان كوركەم بەينەسى بار. «زامان - اي»، «بەس جىل وتكەن سوڭ» پوەمالارى - قازاق حالقىنىڭ حح عاسىرداعى كوركەمدىك تاريحىن وقىرمان ساناسىنا تولىق جەتكىزەتىن كورنەكتى ەپيكالىق تۋىندىلار.
قازاق پوەزياسىنىڭ دامۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، زور كوركەمدىك ۇلەس قوسقان قادىر مىرزا ءاليدىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان شىعارماشىلىعى ادەبيەت عىلىمى مەن سىنىنىڭ ءاردايىم نازارىندا بولىپ، جوعارى باعالانىپ كەلەدى. اقىننىڭ شىعارمالارىنىڭ لايىقتى باعاسىن بەرگەن اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ: «قادىر مىرزالييەۆ - ءسوزدىڭ سايگۇلىگى، ويدىڭ وزارمانى. ول جەكە باستىڭ دارا مۇڭىنان باستاپ، قىم - قيعاش حالىقارالىق قايشىلىقتارعا شەيىن قىسىلماي، قىمتىرىلماي ەركىن جىرلاي الادى... «دەمەك قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوپ داۋىستى، قۋاتتى وركەستر دەسەك، مۇنىڭ قۇرامىنداعى قادىر مۋزاسىنىڭ قايتالانباس ءوز ءۇنى، ماشىعى مەن مانەرى، ايشىعى مەن ورنەگى بار؛ قادىر اقىننىڭ ليريكاسىنىڭ سىڭعىرى بولەك، سىرى تەرەڭ»، - دەسە، اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ: «قادىر مىرزا ءالي ۇلت تاريحىن، مىنەز - قۇلقىن، ويلى كوزبەن ولشەپ سۋرەتتەيدى. وڭدا، تەرەڭ يدەيالىق ماعىنا بار»، - دەپ اقىننىڭ وزىندىك بەت - بەينەسىن، شىعارماشىلىق كەلبەتىن ءدال ايقىنداپ بەردى. ول - ءوزىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسى بيىك، ءتىلى ءنارلى، عيبراتى مول، يدەيالىق مازمۇنى تەرەڭ شىعارمالارىمەن قازاق ءسوز ونەرىنە زور ۇلەس قوسقان ءىرى سۋرەتكەر، كوركەم ءسوزدىڭ شەبەرى. اقىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كوركەمدىك ارسەنالىن تولىقتىرا، مولىقتىرا وتىرىپ، ونىڭ مارتەبەسىنىڭ بيىكتەپ، ابىرويى اسقاقتاي تۇسۋىنە قىرۋار ەڭبەك ءسىڭىردى. سوندىقتان دا، قادىر مىرزا ءالي جان - جاقتى ءوسىپ وركەندەگەن. كەمەلدەنگەن قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
3 - بەت «قىزىل كىتاپ» (1983) پوەماسى - وي تولعامى اۋقىمدى، بۇكىل ادامزاتتى ويلاندىرار پىكىر - تۇجىرىمعا باي فيلوسوفيالىق تۋىندى.
ق. مىرزا ءالى «قىزىل كىتاپ»
مىلتىق كورسەم تورلەردەن ءىلىپ قويعان،
مەنىڭ مازام كەتەدى كۇدىكتى ويدان.
جۇرتپەن بىرگە ءماز بولىپ،
دۋ - دۋ ەتىپ
قايتا المايمىن ودان سوڭ كۇلىپ تويدان.
ايايمىن مەن اناسىز،
اتاسىزدى.
ايايمىن مەن قۇلىنسىز،
بوتاسىزدى.
حايۋاناتقا جاساعان قياناتىڭ –
باۋىرىڭا جاساعان وپاسىزدىق!
ءبىزدىڭ سايدا بولاتىن ميا قالىڭ.
اۋىلداستار ويلايتىن ۇيا قامىن.
ميا سيرەپ،
ۇيادان قۇستار بەزىپ،
بىرەۋ ءۇشىن مەن ەندى ۇيالامىن.
ۇيالامىن قاراۋعا قارلىعاشقا.
شيقىلدايسىڭ، بالاپان، قارنىڭ اش پا؟!
جالتاڭدايسىڭ ءار بولات،
ءار قايراتقا،
جاۋتاڭدايسىڭ ءار بايان،
ءار كۇلاشقا.
تاربيەڭ دە جاقسى ەدى،
ءتالىمىڭ دە...
ايان ءبىراق ءومىردىڭ ءمانى كىمگە؟!
تورعاي اتتىڭ ءبىر كەزدە،
سونىڭ ءۇشىن
ۇيالامىن، باۋىرىم، ءالى كۇنگە.
ۇيالامىن قاراۋعا قوڭىر قازعا.
تولىپ - اق تۇر بۇگىندە ءومىر نازعا.
بالاپانى شۇبىرتقان قاسقالداقتىڭ
وقتان كورگەن قورلىعى،
ءزابىرى از با؟!
ۇيالامىن قاراۋعا شۇرەگەيگە.
قۇستىڭ ءبىرى تۋعان دا،
ءبىرى وگەي مە؟!
بۇگىن كەپتەر اتقاندار
ەرتەڭ ەردىڭ
كەۋدەسىنە تاپانشا تىرەمەي مە؟!
مىنا قىرى قازاقتىڭ،
انا قىرى
قىزىل قىرمان بۇگىندە،
قالا ءبىرى.
قايدا كەتتى،
كىم ماعان ايتادى ەندى
اتىراۋدىڭ قۇلانى –
وناگرى؟!
جەر ايتادى وسىلاي،
كۇن ايتادى،
كۇن ايتادى،
كوڭىلدى مۇڭايتادى.
اقتوبەدە ءبىر كەزدە ءپىل بولعانىن
كىم بىلەدى بۇگىندە؟
بۇگىندە كىم ايتادى؟!
ايلا كوپ - ءتى ادامدا،
ايلا كوپ - ءتى.
ايلاسىنا تالايدى ايعاق ەتتى.
قىلىش ءتىستى جولبارىس –
جەرلەس ءبىزدىڭ
ايتىڭدارشى، اعايىن،
قايدا كەتتى؟!
ىزدەيمىن مەن ءار بۇتا،
ءار تالىمدى.
مومىنىمدى،
تەنتەگىم،
ارقالىمدى.
كىم قايىرىپ بەرەدى كۆاگانى؟
كىم قايىرىپ بەرەدى تارپاڭىمدى؟!
جارقىراپ - اق تۇرعاندا كوكتەم نۇرى،
قاسىرەت پەن قايعىنىڭ جەتكەن ءبىرى.
حايۋاناتتار عانا ما ءزابىر كورگەن،
حايۋاناتتار عانا ما كەتكەن قۇرىپ؟!
ودان كورىپ،
اقىرى بۇدان كورىپ،
تالاسقاننان نە تاپپاق قۇلان، كەرىك؟!
جوعالتقاندى جوقتاعان ءجون بولعانمەن،
جوعالتپاعان جاقسىراق ودان گورى
4 - بەت. اقتوبە وبلىسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن اڭدارى
قاراقۇيرىق قاراقال قارا كۇزەن
(دجەيران) (كاراكال) (ەۆروپەيسكايا نوركا)
قابىلان سابانشى شۇبار كۇزەن
(گەپارد) (مانۋل) (پەريەۆيازكا)
5 - بەت ويىل ءوڭىرىنىڭ قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستارى
جۇڭگو قازى اقباس تىرنا بەزگەلدەك
دۋاداق ءمارمار شۇرەگەي تارعاق
6 - بەت ۆيكتورينالىق سۇراقتار
ق ر قىزىل كىتابىنىڭ نەشە باسىلىمى بار؟
ق ر قىزىل كىتابى قاشان باسىلعان؟
ق ر قىزىل كىتابىن شىعارۋعا ۇلەس قوسقان عالىم - زوولوگ كىم؟
ويىل اۋدانىنىڭ قۇمىندا كەزدەسەتىن كەمىرۋشى؟
ق. مىرزا ءالىنىڭ «قىزىل كىتاپ» ولەڭدەر جيناعى قاي جىلى شىقتى؟
حالىقارالىق قىزىل كىتاپ قاشان ۇيىمداستىرىلدى؟
ق. مىرزا ءالىنىڭ «قىزىل كىتابى» قانداي پاراقتاردان تۇرادى؟
«قىزىل كىتاپتاعى» ءبىر كەزدەردە اقتوبە دالاسىندا ءومىر سۇرگەن جانۋار؟
سالماعى 10 - 15 كگ بولاتىن ق ر قىزىل كىتابىنا ەنگەن قۇس؟
«قىزىل كىتاپ» ولەڭدەر جيناعىندا قىزىل ماندات نەگە بەرىلگەن؟
ءىىى قورىتىندى
7 - بەت. شىعارماشىلىق جۇمىس ەگەر مەن ەكولوگ بولسام...
(وقۋشىلار ساباق سوڭىندا العان اسەرلەرىن 5 - 10 مينۋت كولەمىندە قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس جاسايدى).
جۋرنالدىڭ سوڭى.
You Might Also Like
