مەنىڭ ابايىم
(ەسسە)
ۆسياكيي وبرازوۆاننىي رۋسكيي دولجەن يمەت ۋ سەبيا ۆسەگو پۋشكينا: يناچە ون ي نە وبرازوۆاننىي ي نە رۋسسكيي.
ۆ.گ.بەلينسكيي،
پولن. سوبر. سوچ.، ت. II. م. 1958 گ. ستر. 384.
مەنiڭ ابايىم! ارينە، بۇل مەنiڭ ءسوزiم ەمەس. ءدالiرەك ايتساق، ءسوز تiركەسi مەنiكi ەمەس. بۇل ءسوزدiڭ توسەگi، تۇپ-توركiنi سوناۋ بiر كەزدە م.سۆەتايەۆانىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان «مەنiڭ پۋشكينiمدە» جاتىر. ول ءسوز — قازiر قاناتتى ءسوز. ال قاناتتى ءسوز — ءبارiمiزگە ورتاق.
مەنiڭ ابايىم! بۇل ءسوز ءبارiمiزدiڭ جۇرەگiمiزدە جۇرگەن، ءبارiمiز ايتۋعا تيiستi ءسوز. بۇل ءسوزدiڭ ءمانi مەن ماعىناسى مەنiڭ باۋ-باقشام، مەنiڭ ماشينام دەپ جالقى ادامنىڭ اتىنان ايتىلار اسا تار اياداعى ماتەريالدىق مەنشiكتەپ سويلەۋمەن ەشۋاقتا دا قوسىلماق ەمەس. بۇل ءسوزدiڭ ءمانi مەن ماعىناسى مەنiڭ جەرiم، مەنiڭ ەلiم دەپ جالپى حالىقتىڭ اتىنان ايتىلار اسا كەڭ اياداعى رۋحاني مەنشiكتەپ سويلەۋمەن ساباقتاس، سالالاس جاتپاق. ءسوز جوق، مەنiڭ جەرiم، مەنiڭ ەلiم، مەنiڭ حالقىم دەگەندi رۋحاني ماحاببات، رۋحاني ءسۇيiسپەنشiلiك قانا تۋدىرا الماق. ادام — جەرiمەن، ەلiمەن، حالقىمەن عانا ادام. ويتكەنi ادامدى ادام ەتەتiن — سول جەرi، ەلi مەن حالقى. ولاي بولسا، بiزدiڭ رۋحاني قالىپتاسۋىمىزعا، رۋحاني تۇلەپ، جاڭعىرۋىمىزعا، رۋحاني بايۋىمىزعا ولشەۋسiز اسەر ەتكەن، سارقىلىپ، تاۋسىلۋ دەگەندi بiلمەيتiن رۋحاني رەسۋرستارىمىزدى دا مەنiكi دەپ مەنشiكتەۋگە حاقىمىز بار. سول رۋحاني رەسۋرستارىمىزدىڭ بiرi جانە بiرەگەيi، بiز ءۇشiن، اباي شىعارمالارى. سوندىقتان دا قازiر مەنiڭ ەلiم، مەنiڭ جەرiم، مەنiڭ حالقىم سياقتى قاستەرلi سوزدەردiڭ قاتارىندا مەنiڭ ابايىم دەگەن ءسوزدiڭ دە ورىن اپ، ورنىعۋى زاڭدى. سوندىقتان دا حات بiلiپ، قارا تانيتىن ادام ابايدى وقىماي، ابايدى تانىپ بiلمەي ءوز حالقىنىڭ كەشەگi، بۇگiنگi رۋحاني بەت-اجارىن تانىپ بiءلۋى مۇمكiن ەمەس.
بiزدiڭ بايقاۋىمىزشا، ابايدى وقۋ مەن ونى تانىپ بiلۋ كەزەڭ-كەزەڭ، بەلەس-بەلەستەردەن تۇرادى. ياعني ءومiرiڭنiڭ ءار كەزەڭ ءبولiگiندە كەزدەسكەن سايىن اباي — بۇرىنعىدان وزگە، بۇرىنعىدان جاڭا، بۇرىنعىدان بيiك، بۇرىنعىدان تەرەڭ.
ابايدى وقۋ جانە ونى ءوزiڭشە بiلۋ — قيىن جول، ۇزاق پروسەسس. بۇل جەردە تانىپ بiلۋدi تەك شارتتى تۇردە عانا ايتىپ وتىرمىز. ايتپەسە، ابايدى تۇتاستاي تانىپ بiلۋ ەشكiمنiڭ پەشەنەسiنە جازىلعان ەمەس. ول — جۇمباق. بiراق ءار ادام ابايدى ءوزiنشە اشىپ، ءوزiنشە تانىپ بiلۋگە مiندەتتi. سونىمەن بiرگە بiز بۇل جەردە «ءوزiنشە» دەگەن ءسوزدiڭ استىن تەكتەن تەك سىزىپ وتىرعان جوقپىز. ابايدى تەك حرەستوماتيالىق قاساڭ ايادا نەمەسە عىلىمي-زەرتتەۋلەر اياسىندا عانا ءتۇسiنۋ — ول ءالi «مەنiڭ ابايىم» بولا المايدى.
بiر وكiنiشتi جايت، كوپ ادام ابايدى تانىپ-بiلۋ، ونى وقىپ ۇيرەنۋ — ونىڭ شىعارمالارىن قايتا-قايتا وقي بەرۋ دەپ ۇعادى. ارينە، ونى قايتا-قايتا وقۋ كەرەك. بiراق ابايدى وقىپ ۇيرەنۋدiڭ جالعىز ءتاسiلi وسى دەسەك، قاتتى قاتەلەسكەنiمiز. ويتكەنi مۇنداي جاعداي بiرسىدىرعى وقۋمەن ابايدىڭ سيقىر الەمiنە ەشۋاقتا دا تەرەڭ بويلاي المايسىز. ونداي ءتاسiلگە اباي الدىرا بەرمەيدi.
اباي الەمi — ءتول ادەبيەتiمiز بەن بۇكiل الەمدiك ادەبيەتتiڭ ءۇزدiك ۇلگiلەرiنiڭ التىن بۋىمەن دەم الىپ تۇرعان، وزگەدەن وزگە شاڭىراق كوتەرiپ تۇرعان الەم. اباي فيلوسوفياسى، اباي دۇنيەتانىمى سول كەزدەگi الەم ادەبيەتiنiڭ iرi تۇلعالارىمەن يىق تiرەستiرiپ قاتار تۇر. ولاي بولسا، ول تۇڭعيىق الەمدi ءتۇسiنۋگە ۇلكەن دايىندىق كەرەك. ياعني اباي بۇگiنگi وقىرمان قاۋىمنان ۇلكەن iشكi مادەنيەتتi، بiر كەزدە ءوزi ءتالiم العان بۇكiل الەمدiك ادەبيەتتiڭ مەكتەبiنەن ءوتۋدi تالاپ ەتەدi. سوندىقتان دا ابايدى ءاربiر وقىرمان ءوز بەتiمەن بۇكiلالەمدiك ادەبيەتتiڭ كونتەكسiندە تانىپ بiلۋi، وقىپ ۇيرەنۋi كەرەك. ويتكەنi اباي سوزدەرiن قۇر جاداعاي جادىڭا ساقتاپ، جاتتاپ الۋمەن ونى تانىپ-بiلۋ مۇمكiن ەمەس. اباي سوزدەرiن ەڭ اۋەلi، جادىڭدا ەمەس، جانىڭا، قانىڭا سiڭiرۋiڭ كەرەك! سوندا عانا ونى بiز «مەنiڭ ابايىم» دەپ ايتۋعا حاقىلىمىز.
اباي ۇلىلىعىن، اباي سوزدەرiن ءتۇسiندiرiپ-تالدايتىن باعدارلاپ-باعامدايتىن تالاي-تالاي كەسەك-كەسەك دۇنيەلەر جازىلدى. ءالi دە جازىلا بەرمەك. ويتكەنi اباي الەمi تابيعاتتىڭ ءوزiندەي تىلسىم. ول ءسات سايىن جاڭعىرىپ، تۇلەپ، ءسات سايىن قوزعالىسقا ءتۇسiپ، ءسات سايىن جان-جاعىنا ساۋلە جامىراتىپ تۇرعان الەم. سول قۇپيا تىلسىم دۇنيەنiڭ ستيحيالى قوزعالىسىنا ءۇڭiلۋ، ونى باقىلاۋ — ابايدى عانا ەمەس، ءوزiڭدi دە ءوزiڭشە اشۋ بولىپ تابىلادى.
ۇلىلىقتىڭ ۇلىلىعىن انىقتاپ بەرەتiن ءالi الگەبرالىق فورمۋلا تۋعان جوق. تۋماق تا ەمەس. سولاي بولا تۇرا، ۇلىلىق تۋدىرعان دۇنيەگە ءوز قاتىناسىڭدى، ول تۋرالى ءوز تانىم بiلiگiڭدi ايتۋ، ورتاعا سالۋ — ازاماتتىق بورىشىڭ.
بiز ءۇشiن اباي ۇلىلىعى — ءوزi ءومiر سۇرگەن ورتانىڭ وي مەن سانا دەڭگەيiن، الەۋمەتتiك تەرەڭ قايشىلىقتارىن، پسيحولوگيالىق اتموسفەراسىن، شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس وزبىرلىعى مەن وكتەمدiگiن، كوزiنە جاس، جۇرەگiنە شەر ۇيالاعان قالىڭ قازاق حالقىنىڭ مۇڭى مەن زارىن تەرەڭگە سۇڭگiپ كورۋiندە نەمەسە سونىڭ ءبارiن تەرەڭنەن الىپ كەپ ساعان كورسەتۋiندە عانا ەمەس، سول تەرەڭگە ءوزiمەن بiرگە سەنi دە سۇڭگiتiپ كورسەتۋiندە! ياعني اباي ءوز شىعارمالارى ارقىلى ءوزi ءومiر سۇرگەن قوعامنىڭ قايشىلىققا تولى تiرشiلiك قارەكەتiن تەرەڭنەن ءسۇزiپ، ءوزi عانا سۇڭعىلا زەرتتەۋدەن وتكiزiپ قويمايدى، سول قوعامنىڭ قايشىلىققا تولى تiرشiلiك قارەكەتiن ءوزiمەن بiرگە ساعان دا زەرتتەتكiزەدi. اباي تالانتىنىڭ ەڭ باستى تەگەۋرiنi وسىندا جاتسا كەرەك!
سونىمەن بiرگە، اباي ولەڭدەرiنiڭ قاي-قايسىسى دا بiزگە سول زاماننىڭ بەلگiلi بiر تاريحي فاكتسىن ەمەس، ەڭ باستىسى، سول زاماننىڭ تاريحي فاكتورىن اشىپ كورسەتەدi. ءسويتiپ، ول بiزدiڭ بەلگiلi بiر كەزەڭدەگi رەاليستiك تاريحىمىزدى دۇنيەگە كەلتiردi. راس، ابايعا دەيiنگi ادەبيەتiمiزدە بەلگiلi بiر قوعامنىڭ بەلگiلi بiر تاريحي فاكتىسىن كورسەتەتiن دۇنيەلەر بار بولاتىن. بiراق ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ول قوعامنىڭ تاريحي قوزعاۋشى كۇشiن، ياعني تاريحي فاكتورىن كورسەتiپ بەرە العان ەمەس. ول تەك ابايدىڭ قولىنان كەلدi.
تۇتاس بiر حالىقتىڭ بەلگiلi بiر كەزەڭدەگi رۋحاني تاريحىن دۇنيەگە كەلتiرۋ ءۇشiن وراسان زور تالانت، جiتi كوز، زەرەك زەردەمەن بiرگە، شالقار بiلiم كەرەك. ويتكەنi تۇتاس بiر حالىق باسىنان كەشiرiپ وتىرعان قوعامنىڭ تەرەڭ الەۋمەتتiك قايشىلىقتارى مەن ونى تۋدىرىپ وتىرعان قوزعاۋشى كۇشتi تەك بiر حالىقتىڭ تاريحي دامۋ اياسىندا اشىپ كورسەتۋ مۇمكiن ەمەس. ول تەك ادامزات تاريحىنىڭ رۋحاني ءتاجiريبەلەرi نەگiزiندە زەرتتەلiپ، قاراستىرىلعاندا عانا مۇمكiن بولا الادى.
ويدان وي تۋادى. ابايدىڭ اسا زور بiلiمدارلىعىن ءسوز ەتكەندە، كوبiنە-كوپ ونى بiز ءوزiمiزدiڭ ءتول ادەبيەتiمiزدەن، شىعىس، ءاسiرەسە باتىس ادەبيەتiنەن مولىنان ۇيرەنگەن دەپ جاتامىز. ۇيرەنۋiن ۇيرەنگەن. دەگەنمەن، ۇيرەنگەن دەگەن ءسوز اباي بiلiمدارلىعىنا ولشەم بولا المايدى. اباي بiلiمدارلىعىنىڭ قۋاتتىلىعى سوندا، ونىڭ ءوز ۇلتتىق ادەبيەتi مەن شىعىس جانە باتىس ادەبيەتiنiڭ باي مۇرالارىن بويىنا ابدەن سiڭiرiپ، ولاردى ءوز جۇرەگiندە قايتا قورىتىپ، يگەرiپ، مەڭگەرگەنiندە.
بۇكiل ادەبيەتتiڭ الىپ تۇلعالارى سياقتى، ابايدىڭ دا سونى قاسيەتتەرiنiڭ بiرi — قازاق دالاسىنىڭ سوناۋ قالتارىس تۇكپiرiندە شىڭستاۋ باۋرايىندا تۇرىپ-اق، بiزدiڭ بۇگiنگi ادەبيەتiمiزدiڭ قاداۋ-قاداۋ پروبلەمالارىنا — بەينەبiر ءوزiڭ اش تا، ءوزiڭ ۇعىن دەگەندەي — سىرىن تەرەڭگە جاسىرىپ-جاۋاپ بەرiپ كەتكەندiگiندە.
بۇگiنگi تاڭدا وسەمiن، وركەندەيمiن دەگەن جەر بەتiندەگi ادەبيەت اتاۋلىنىڭ ءبارiء-بارi ءۇشiن ماڭگiلiك پروبلەمالاردىڭ بiرi، ءسوز جوق، اۋدارما ەكەنiن جاقسى بiلەمiز. وسى بiر تاۋسىلىپ، تامامدالمايتىن پروبلەمانىڭ ءتۇيiنiن شەشۋگە اتسالىسساق بولدى، الدىمەن اباي ەسiمiن اۋىزعا الامىز. بۇل ماسەلەدە دە الگiندە ايتىپ وتكەنiمiزدەي، ابايدىڭ سىرىن تەرەڭگە جاسىرعان جاۋابى ءازiر. ارينە، ول سىر مەن مۇندالاپ ايقايلاپ تۇرعان جوق. ولاي بولسا، سىرىن تەرەڭگە جاسىرعان سول جاۋاپتان بiز دە سىر تارتىپ كورەيiكشi.
بۇل تۇرعىدا، ەڭ الدىمەن، بiزدi قاتتى ويلاندىراتىن ماسەلە — اۋدارما سالاسىنداعى ابايدىڭ ءتاجiريبەسiن انىقتاپ بەرۋ نيەتiنەن تۋعان تۇجىرىم-پiكiرلەردiڭ ابدەن باسى اشىق، اتامزاماننان بەلگiلi اكسيومادان بەتەر بiرەۋدەن ەكiنشiگە، ەكiنشiدەن ءۇشiنشiگە... ەشقانداي كەدەرگi-توسقاۋىلسىز، سىناپتاي كوشiپ وتىراتىندىعى.
ماسەلەن، اباي اۋدارماسىن ءسوز ەتكەندە، كوبiنە بiز، ابايدىڭ قۇدiرەتتiلiگi سوندا — ول پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى قازاق تiلiندە پۋشكينشە، لەرمونتوۆشا سويلەتتi دەپ، نە ايتىپ، نە جازىپ جاتاتىنىمىز بار. مiنە، وسى قاتە پiكiر، قاتە تۇجىرىم. ويتكەنi ەشۋاقتا دا پۋشكين مەن لەرمونتوۆ قازاق تiلiندە پۋشكينشە، لەرمونتوۆشا سويلەگەن جوق، سويلەمەك تە ەمەس. اباي دا ولاردى قازاق تiلiندە پۋشكينشە، لەرمونتوۆشا سويلەتۋدi ماقسات تۇتپاعان. اباي پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى قازاق تiلiندە تەك ابايشا سويلەتتi. ابايشا!
ال الگiندەي قاتە پiكiر، قاتە تۇجىرىم، قاتە ءتۇسiنiك توندى تەرiس قاراتىپ كيiپ العانمەن بiردەي اسەر قالدىرادى. ويتكەنi ءاربiر تۆورچەستۆولىق تۇلعا — جەكە بiتiم، جەكە بولمىس. ونىڭ اينالاداعى قۇبىلىستى كورiپ، قابىلداۋى دا، ونى قورىتىپ قاعازعا ءتۇسiرۋi دە جۇمباق پروسەسس. ونى سول تۆورچەستۆولىق تۇلعانىڭ ءوزi دە بۇگە شiگەسiنە دەيiن ءتۇسiندiرiپ ايتىپ بەرە المايدى.
تۆورچەستۆولىق تۇلعانىڭ وسىنداي جۇمباق قاسيەتiنەن بەيحابار نەمەسە ءوزiنiڭ نە ايتىپ وتىرعانىنا ءمان بەرە بەرمەيتiن ادام تاعى دا ابايدىڭ پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى ءساتتi اۋدارعانىنىڭ سەبەبiن، ولەڭگە ارقاۋ بولعان بەلگiلi قۇبىلىستى نەمەسە ماتەريالدى سول پۋشكين مەن لەرمونتوۆ كوزiمەن كورە المايدى. وعان تالانتتىڭ تابيعي ەرەكشەلiگi مۇمكiندiك بەرمەيدi. ول تەك ءوزiنiڭ كوزiمەن عانا كورە الادى.
ويتكەنi ول پۋشكين مەن لەرمونتوۆ ولەڭدەرiندەگi بۇكiل پوەتيكالىق الەمدi پۋشكين مەن لەرمونتوۆشا ەمەس، ءوزiنشە ءتۇسiنiپ قابىلداعان. ونداي iرi تۇلعالاردى بىلاي قويعاندا، قاراپايىم وقىرماننىڭ ءوزiنiڭ ءار ولەڭگە قاتىستى پiكiرi ءارقيلى بولىپ كەلمەيتiن بە ەدi؟
ەگەر مۇنداي قاتە تۇجىرىم، اسىعىس قورىتىندىلاردىڭ iسكە تيگiزەر زيانى بولماسا، اۋىزعا دا الماي-اق قويار ەك. امال نە، زيانى شاش ەتەكتەن. ويتكەنi وسىنداي قاتە تۇجىرىممەن مۇپ-مۇزداي بولىپ قارۋلانىپ العان اۋدارماشى ابايدى ورىس تiلiندە ابايشا نەمەسە پۋشكين مەن لەرمونتوۆتى قازاق تiلiندە پۋشكين مەن لەرمونتوۆشا سويلەتiپ بەرەمiن دەپ، الاوكپە بولىپ، الەككە ءتۇسiپ، تىراشتانىپ باعادى. وندايلار، ەگەر پۋشكين مەن لەرمونتوۆ تiرiلiپ كەلiپ، ابايدىڭ بiر ولەڭiن قاتار وتىرا قاپ اۋدارسا، پۋشكيننiڭ اۋدارماسى پۋشكينشە، لەرمونتوۆتىڭ اۋدارماسى لەرمونتوۆشا بولىپ شىعاتىنىنا ءمان بەرە بەرمەيدi. سودان بارىپ، قاتە تۇجىرىم، قاتە ءتۇسiنiكتiڭ سالدارىنان، كەيبiرەۋلەر اۋدارىلعان شىعارمادان اۋدارماشىنىڭ قولتاڭباسىن ەمەس، ءتۇپنۇسقا اۆتورىنىڭ قولتاڭباسىن تالاپ ەتiپ، ءوزiن دە، وزگەنi دە اۋرەگە سالىپ، دابىل قاعىپ، ايقاي كوتەرiپ جاتادى.
اۋدارماشى دا — تۆورچەستۆولىق دەربەس تۇلعا! اڭگiمە بۇل جەردە تەك تالانتتى اۋدارماشى جايىندا عانا بولىپ وتىر. ونىڭ دا ءوزiندiك تۆورچەستۆولىق بەت-باعدارى، ءوزiندiك دۇنيەتانىمى بار. ول اينالاداعى قۇبىلىستى تەك ءوزiنشە عانا قابىلدار قاسيەتكە يە! ولاي بولسا، اۋدارماشى قولتاڭباسىن جوققا شىعارام دەۋ بوس اڭگiمە، بوس داۋرىعۋ!
تالانت تەگەۋرiنi مىقتى اۋدارماشىنىڭ قولتاڭباسى نەعۇرلىم اجارلى، ايقىن بولسا، اۋدارىلعان دۇنيە دە سوعۇرلىم اجارلى، سوعۇرلىم ايقىن بولىپ شىقپاق. ماسەلەن، شەكسپيردi ورىس تiلiنە اۋدارعان ب.پاستەرناك، م.لوزينسكييلەردi الىڭىز. بولماسا، سول شەكسپيردi ورىس تiلi ارقىلى قازاق تiلiنە اۋدارعان م.اۋەزوۆ، ح.ەرعالييەۆ، ءا.كەكiلبايەۆتاردى قاراڭىز. ءارقايسىسى جەكە-دارا قولتاڭباعا يە عوي. پاستەرناك پاستەرناكشا، لوزينسكيي لوزينسكييشە، اۋەزوۆ اۋەزوۆشە، ەرعالييەۆ ەرعالييەۆشە، كەكiلبايەۆ كەكiلبايەۆشا اۋدارعان. بiرiمەن ەكiنشiسiن شاتىستىرمايسىز.
سوندىقتان بiز اۋدارىلعان دۇنيەدەن ءتۇپنۇسقا اۆتورىنىڭ قولتاڭباسىن iزدەپ جاتپاي، ءتۇپنۇسقا اۆتورىنىڭ ايتار ويىن، يدەياسىن، كوتەرگەن ماسەلەسiن، رۋحىن اۋدارماشى قالاي ءتۇسiنگەن، ونى قانداي دەڭگەيدە يگەرگەن دەپ ءسوز باستاعانىمىز ابزال. ال دەڭگەي دەگەنiڭiز ءارتۇرلi بولادى. سوندىقتان تالانتتى دۇنيەلەردi تەك قانا تالانتتىلار اۋدارۋلارى كەرەك. وندايدا تالانت تابيعاتى بiر-بiرiمەن جاقىن بولىپ جاتسا، نۇر ءۇستiنە نۇر. شىعارمانىڭ ءسوزiن عانا اۋدارىپ، ونىڭ iشكi اسەر قۋاتىن، رۋحىن كوتەرە الماي، ءتۇپنۇسقانىڭ ءوزiندە قالدىرىپ كەتەتiن اۋدارماشىلاردان سوندا عانا قۇتىلامىز. ناعىز شىعارمانىڭ ويى، يدەياسى، رۋحى، ۇلتتىق كولوريتi سىرتقى ءسوزiندە ەمەس، iشكi ءومiرiندە، تىنىسىندا عوي. ءسوز تەك سولارعا قىزمەتشi عانا. ال شىعارمانىڭ ويىن، يدەياسىن، رۋحىن، ۇلتتىق كولوريتiن تەك تالانت قانا كوتەرiپ الىپ شىعا الادى. ونداي جەردە جۇرت ويلاپ تاپقان تولىپ جاتقان كiتابي ءادiءس-تاسiلدەرiڭiزدiڭ ءبارi ءالسiز. ويتكەنi ءادiءس-تاسiل كiتابي ەمەس، تابيعي بولۋى تيiس. ءاربiر تۆورچەستۆولىق تۇلعانىڭ ءوز ءادiءس-تاسiلi بار. اۋدارمادا اريفمەتيكا دا، الگەبرا دا جوق. ونى تەك تۆورچەستۆولىق ينتۋيسيا، تۆورچەستۆولىق دەربەستiك قانا شەشە الادى.
ماسەلەن، ابايدىڭ جۇرتتىڭ ءبارi جاتقا بiلەتiن گەتە — لەرمونتوۆتان اۋدارعان «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» ولەڭiن الىڭىزشى. بۇل اۋدارمانى قانداي ءادiءس-تاسiلمەن تاڭبالاپ بەرەسiز؟ سوزبە-سوز اۋدارما دەيسiز بە، اناليتيكالىق اۋدارما دەيسiز بە، جوق ەركiن اۋدارما دەيسiز بە؟ وسى بiر سەگiز-اق جول ولەڭدە الگi ءتاسiلدەردiڭ ءبارiنiڭ بەدەر-بەلگiسi بار. قاراڭىز:
لەرمونتوۆتا:
گورنىە ۆەرشينى
سپيات ۆو تمە نوچنوي.
ابايدا:
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،
ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ
مۇنى قاي ءتاسiلگە اپارىپ «تەلiگەن ءجون»؟ ارينە، ەركiن اۋدارما دەۋگە دە، سوزبە ءسوز اۋدارما دەۋگە دە كەلمەيدi. بۇل، ءسوز جوق، ءدال ءتۇپنۇسقاداعىداي ەمەس، بiراق سوعان جاقىن كەلەتiن، ادەكۆاتتى اناليتيكالىق اۋدارما. ال ودان ءارi شە؟
لەرمونتوۆتا:
تيحيە دولينى
پولنى سۆەجەي مگلوي؛
ابايدا:
دالانى جىم-جىرت، دەل-سال قىپ،
ءتۇن باسادى سالبىراپ.
بۇل شە؟ مۇندا سوزبە-سوز اۋدارمانى تiپتi اۋىزعا الۋدىڭ قاجەتi جوق. ءالiگi اناليتيكالىق اۋدارمانىڭ دا اۋىلى الىستاپ كەتتi. ءسوز جوق، ەركiن اۋدارما! تاعى دا وقيىق:
لەرمونتوۆتا:
نە پىليت دوروگا،
نە دروجات ليستى...
پوداجدي نەمنوگو،
وتداحنەش ي تى.
ابايدا:
شاڭ شىعارماس جول داعى،
سiلكiنە الماس جاپىراق.
تىنشىعارسىڭ سەن داعى،
سابىر قىلساڭ ازىراق.
ال بۇل جولداردا ءالiگi ءۇش ءتاسiلدiڭ ۇشەۋi دە قابات قاتىسىپ تۇر. بiراق بiرەۋ تۇرىپ، سوزبە-سوز اۋدارما مەن اناليتيكالىق ءتاسiلدەرi بار بولسا، بار شىعار، ال بiراق بۇل جولداردا ەركiن اۋدارما ءتاسiلiن كورiپ تۇرعانىم جوق دەۋi مۇمكiن. راس، بiر قاراعاندا اباي سوزدەرi لەرمونتوۆ سوزدەرiنەن الشاق كەتiپ تۇرعان سوڭعى ەكi جولىندا لەرمونتوۆ ويىن ەركiن يگەرiپ، ەركiن تەرەڭدەتiپ جiبەرiپ وتىرعان جوق پا؟
سونىمەن، بiزدiڭ ايتپاعىمىز — قانداي بiر اۋدارما بولماسىن، ول ەشقانداي كiتابي ءادiءس-تاسiلدەرمەن شەشiمiن تاپپايتىندىعى. ول تەك دەربەس تالانتتىڭ دەربەس ءادiءس-تاسiلدەرiمەن عانا جۇزەگە اسپاق. ويتكەنi اۋدارما — سiزدiڭ ەشقانداي تەورياڭىزعا، سiزدiڭ قولدان جاسالىنعان ءادiءس-تاسiلدەرiڭiزگە باعىنبايتىن، قانداي بiر بولماسىن انىقتامالارىڭىزدىڭ قۇرساۋ قۇشاعىنا سىيمايتىن تۆورچەستۆو. سوندىقتان دا ول كەرەك كەزiندە سوزبە-سوز اۋدارما، اناليتيكالىق اۋدارما، ەركiن اۋدارما ءتاسiلدەرiنiڭ قاي-قايسىسىن دا جەكە-جەكە جۇمىس iستەتكiزiپ، كەرەك كەزiندە ۇشەۋiنiڭ باسىن بiر جولدىڭ اينالاسىنا توقايلاستىرىپ قويا الادى. ابايدىڭ اۋدارما مەكتەبi بiزگە وسىنى ۇيرەتەدi.
اۋدارما ءجونiندە وسىنداي ۇلى ءدارiس بەرگەن ابايدىڭ ءوزiنiڭ ورىس تiلiنە ءالi كۇنگن دەيiن ءجوندi اۋدارىلماۋى بiز ءۇشiن ۇلتتىق وكiنiش! ال ول وكiنiشتەن ونىڭ شىعارمالارىن تۆورچەستۆولىق قولتاڭباسى ايقىن، اجارلى، iرi اقىندارعا اۋدارتساق قانا قۇتىلۋىمىز مۇمكiن.
سوڭعى جىلدارى ءاسiرەسە تiل ءجونiندە كەڭ كولەمدە كەلەلi-كەلەلi اڭگiمەلەردiڭ وتكەنi بەلگiلi. ونىڭ سوڭى جازۋشىلار وداعى ۇيىمداستىرعان ۇلكەن كونفەرەنسياعا كەلiپ ۇلاستى. ءدال وسى تۇستا تiل ماسەلەسi — ەل iشiندە جۇرگەن ءوزiمiز كۋا بولعانىمىزداي — بارلىق جەردە اڭگiمە بولىپ جاتتى. ياعني ول اياسىنان اسىپ، جالپىحالىقتىق مانگە يە بولدى. وسىنى دەر كەزiندە تەرەڭ سەزiنە بiلگەن «قازاق ادەبيەتi» گازەتi، «كونفەرەنسيا ءوتتi، ەندi بiتتi» دەپ، تiل ءجونiندەگi اڭگiمەگە ەسiگiن تارس جاۋىپ تاستاماۋى قۇرمەت تۇتىپ، قۇپتارلىق iس. ويتكەنi تiل ءجونiندەگi اڭگiمە ەشۋاقتا تولاستاماق ەمەس. ويتكەنi تiلدiڭ تاريحي دامۋىنىڭ دەلبەسiن مەن ۇستاپ وتىرمىن دەپ ەشكiم دە ايتا المايدى. سوندىقتان ول تۋرالى ادەبيەتiمiزدiڭ ارعى-بەرگi ءتاجiريبەسiنە سۇيەنە وتىرىپ، ءوز ءتۇسiنiگiنشە اڭگiمە قوزعاۋعا كiم-كiمنiڭ بولسىن ەركi بار دەپ ويلايمىز. بۇل ءجونiندە دە دەن قويىپ تىڭداي الاتىن ەستi قۇلاق بولسا، اباي ءدارiسi مەن ءتالiمi جەتەرلiك.
اباي قوعامدىق ويدى جەتكiزۋدە دە، ادام جانىنىڭ تەرەڭ قالتارىس تۇكپiرلەرiن اشۋدا دا قازاق تiلiنiڭ تەگەۋرiندi قۋات پەن شەكسiز مۇمكiندiگiن دالەلدەپ بەردi. ويتكەنi اباي ماۋىتى شاپان، قۇندىز ءبورiك كيگەن اقسۇيەك ءسوز دە، قورا-قوپسى، قازان-وشاق باسىندا قالىپ قويعان قۇل-قۇتان ءسوز دە جوق دەپ بiلدi. ول ءبارiنە بiردەي قاراپ، ءبارiن تەڭ پراۆولى سانادى. ول تەك حالىق تiلi بار دەپ بiلدi. ول تەك حالىق تiلiن عانا قاستەرلەپ، حالىق تiلiن عانا قاسيەت تۇتتى. سونىمەن بiرگە، ول ءوز تۆورچەستۆوسى ارقىلى حالىق تiلi ءوزiنiڭ سوناۋ كونە توپىراعىنان قورەكتەنە وتىرىپ، جاڭالىق بولىپ جاپىراق اشىپ، جاڭعىرىپ تۇراتىنىن دا كورسەتiپ بەردi.
سولاي بولا تۇرا، ابايدىڭ وسى ۇلى تاعىلىمىن ءۇستiرت ۇعىنۋشىلىق، ءاتۇستi قابىلداۋشىلىق ءالi كۇنگە دەيiن شاڭ بەرiپ قالادى. بiر مىسال. ەگەر تiل تازالىعى اڭگiمە بولا قالسا، كوبiمiز-اق ابايدىڭى مىنا ءسوزiن العا تارتىپ، كولدەنەڭدەتiپ شىعا كەلەتiنiمiز بار:
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول اقىننىڭ بiلiمسiز بەيشاراسى.
وسىنداعى «بوتەن ءسوزدi» كوپ جۇرت بiرتەكتi تار ايادا ءتۇسiنەدi. سودان بارىپ ولار قورا-قوپسى، قازان-وشاق باسىنداعى ۇساق تۇرمىستىق سوزدەردiڭ دە، وزگە تiلدەن اۋىسىپ كوشiپ كەلگەن جاڭا سوزدەردiڭ دە ولەڭ ەسiگiن اشۋعا قۇقىسى جوق دەپ بiلەدi. ولار ولەڭ ءسوزiن اسەم كيiنگەن ادەمi سوزدەر دەپ ۇعادى. سوندىقتان ولار ولەڭ iشiنەن تەزەك، كوڭ سياقتى سوزدەردi كەزدەستiرە قالسا، مۇرنىن تىرجيتىپ، تەرiس قاراپ جيiركەنiپ، «تراكتور»، «دۆيگاتەل» دەگەن جاڭا سوزدەردەن تەمiر شىڭىلى مەن تەمiر شۋىلىن ەستiپ، قۇلاعىن باسىپ، ۇركەكتەپ باعادى. سول مiنەزiمەن قانشاما ازاپتى جولدان ءوتiپ، جۇرتتىڭ ءبارiنە بiردەي قىزمەت ەتۋ پراۆوسىنا يە بولعان تiل دەموكراتياسىنا تiل تيگiزiپ، قول كوتەرiپ وتىرعانىمەن ولاردىڭ جۇمىسى دا بولمايدى.
شىندىعىندا ابايدىڭ «بوتەن ءسوز» دەپ وتىرعانى الگiندە تۇرمىستىق تا، وزگە تiلدەن كiرگەن دە سوزدەر ەمەس، ول بۇل جەردە باسى ارتىق، ورنىن تاپپاعان ءسوزدi ايتىپ وتىر. ايتپەسە، ابايدىڭ كەرەك كەزiندە تۇرمىستىق سوزدەن دە، ورىس ءسوزiنەن كiرگەن سوزدەن دە قاشپاعانىنا ونىڭ بۇكiل تۆورچەستۆوسى كۋا.
كارi قوي ەپتەپ سويعان بايدىڭ ءۇيi،
قاي جەرiندە كەدەيدiڭ تۇرسىن كۇيi؟
قارا قيدان ورتا قاپ ۇرىسپاي بەرسە،
و دا قىلعان كەدەيگە ۇلكەن سىيى.
وسىنداعى «قي» دەگەن ءسوزدi كiم «بوتەن ءسوز» دەي الار ەكەن؟ سول بiر ءسوزدiڭ ءوزi-اق سول زاماننىڭ بۇكiل الەۋمەتتiك قايشىلىعىن كورسەتiپ بەرۋگە قىزمەت ەتiپ تۇرعان جوق پا؟! ال ابايدىڭ ورىس، اراب، پارسى سوزدەرiن كەڭiنەن قولدانعانىنا بۇل جەردە مىسال كەلتiرiپ جاتۋ ارتىق. ول جۇرتتىڭ ءبارiنە بەلگiلi. بiراق وسىنداي بەلگiلi، باسى اشىق نارسەنiڭ ءوزiن بiلسە دە بiلمەگەنسiگەندەر، كورسە دە كورمەگەنسiگەندەر بارشىلىق. وندايلار ولەڭ گۇل سياقتى قۇلپىرىپ، شىنى قۇساپ سىڭعىرلاپ تۇرۋ كەرەك دەپ ويلايدى. بiز، ارينە، ولەڭنiڭ گۇل سياقتى قۇلپىرىپ، شىنى سياقتى سىڭعىرلاپ تۇرعانىنا قارسى ەمەسپiز. ونداي ولەڭدەر بولعان، قازiر دە بار، بولا بەرەدi دە! بiراق ولەڭنiڭ ەڭ باستى ميسسياسى اقيقاتتى ايتۋ ەكەنiن ەستەن شىعارماۋىمىز ءجون. ال اقيقاتتى التىنمەن اپتاپ، كۇمiسپەن كۇپتەيمiن دەپ اق تەر، كوك تەرگە ءتۇسۋدiڭ قاجەتi جوق. اقيقاتتىڭ اتى-اقيقات. ول ەڭ بiر»تومەن ەتەك» «تومەن سورتقا» جاتاتىن سوزدەرمەن-اق جارقىراپ كورiنiپ تۇرا الادى. ونداي جەردە ادەمi ءسوز — الەمiش بوياۋ.
مۇنداي ولەڭ تiلiنiڭ تازالىعىنا ءوزiنشە كۇيiپ-پiسەiپ ونىڭ جالعىز جاناشىرى بوپ قورعاپ جۇرەتiن «ەستەتتەر« بارلىق كەزدە دە، بارلىق ادەبيەتتە دە بولعان. ولار پۋشكيننiڭ تۇسىندا ولەڭگە «قۇلاق«، «مۇرىن« دەگەن سوزدەردiڭ كiرiپ كەتكەنiن جابايىلىق دەپ، ال نەكراسوۆتىڭ تۇسىندا ولەڭگە «شالبار»، «پورتفەل» دەگەن سوزدەردiڭ ەنۋiن سوراقىلىق دەپ باعالاعان.
ونداي «جاناشىرلار« بiزدiڭ تۇسىمىزدا ءاسiرەسە نەولوگيزمدەرگە جانى قاس. ولەڭگە نەولوگيزم پايدالاناتىن اقىندار تiل تازالىعىن ساقتاماۋشىلار، تiلدi بىلعاپ، ءبۇلدiرۋشiلەر بولىپ جاتادى. وسى دۇرىس پا؟
راس، بۇگiنگi كەزەڭدە تiل تازالىعى ماسەلەسi بiرiنiشi كەزەكتە تۇر. وعان ەشكiمنiڭ دە داۋى جوق. تابيعات ەكولوگياسى سياقتى تiل ەكولوگياسى كەزەك كۇتتiرمەيدi. وعان ءبارiمiز دە قاتىسۋىمىز كەرەك. بiراق ورنىمەن. ويتكەنi ولەڭ ءوزi ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان قوعامنان ەشۋاقتا دا وقشاۋ ءومiر سۇرە المايدى. ويتكەنi ولەڭ قاي ۋاقتا دا ءوزi ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان ورتامەن قانداس، كiندiكتەس. سوندىقتان ول بۇگiنگi عىلىمي-تحنيكالىق ريەۆوليۋسيا زامانىدا سول زامان تiلiمەن سويلەۋگە حاقىلى. ال وعان قارسى شىعۋ-ولەڭ تابيعاتىنا قارىس شىعۋ. ەگەر عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا الىپ كەلگەن ءۇعىم-تۇسiنiكتەردi تاڭبالايتىن جاڭا سوزدەردەن «ولەڭدi« «تازالاۋعا« كiرiسسەك، وندا ول بۇكiل تابيعي قۇرامىنان ايىرىلعان، iشۋگە بولمايتىن، ءدام-تۇزى جوق، ديستيلياسيالانعان سۋعا اينالادى. مۇنى ەسكەرمەۋ-ورەسكەل قاتەلiك.
وسى تۇستا دا اباي ءوزiنiڭ بۇكiل تۆورچەستۆوسىمەن ۇلگi، ونەگە.
بۇل جەردە ءسوز رەتi كەلiپ تۇرعاندا تاعى بiر توقتالا كەتەتiن ماسەلە بار. تiل تازالىعى اڭگiمە بولعاندا، كوپ جۇرتتىڭ، ءاسiرەسە تiلشiلەردiڭ قاتتى ءشۇيiلiپ، قاتتى تيiسەتiن تاعى بiر «يزمi« بار. ول — ءوز سوزدەرiندە كوبiنە كوپ ديالەكت سوزدەردiڭ بiر-اق ءتۇرiنە، كاسiپتiك سوزدەرگە عانا كەڭشiلiك جاسايدى. راس، شىعارما كەيiپكەرلەرiنiڭ ديالوگتارىندا ديالەكت سوزدەردi پايدالانۋعا دا قارسى ەمەس. ال اۆتورلىق بايانداۋلاردان ديالەكتi سوزدەردi كەزدەستiردi مە، وندا ورە تۇرەگەلدi. نەگە ولاي؟ مۇنى دا بiز تۆورچەستۆونىڭ تابيعاتىن جەتە ءتۇسiنبەۋدەن دەپ بiلەمiز. ويتكەنi شىعارما اۆتورى ءوز شىعارماسىنىڭ iشiندە ءجۇرiپ جاتقان وقيعاعا، پسيحولوگيالىق تالاس-تارتىسقا، كەيiپكەرلەرiنiڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنا سىرتتاي باقىلاۋشى، سىرتتاي باعا بەرۋشi ەمەس. سوعان تiكەلەي بەلسەندi ارالاسۋشى. ولاي بولسا، ول ءوز تiلiمەن سويلەسپەي تۇرا المايدى. سويلەسپەدi مە، وندا سىرت كوزگە كورiنە بەرمەيتiن اۆتور مەن كەيiپكەرلەر اراسىنداعى iشكi تiن، iشكi بايلانىس ءۇزiلiپ كەتۋi كادiك. ال ونىڭ سوڭى جاساندىلىققا اكەلiپ سوعۋى ءسوزسiز.
ونىڭ ءۇستiنە، ادەبي تiل جاڭعىرىپ، جاڭارىپ، جاڭا رەڭك-بوياۋلارمەن بايىپ تۇرۋى كەرەك دەيتiن بولساق، وندا ونى جاڭعىرتىپ، جاڭارتاتىن، جاڭا رەڭك-بوياۋلارمەن بايىتاتىن ۇلكەن رەزەرۆتەردiڭ بiرi، ءسوز جوق، ديالەكتولوگيزم. ال ول رەزەرۆ كوزدەرiن كومiپ تاستايمىن دەۋ — تiلدiڭ تىنىسىن تارىلتىپ، تۇنشىقتىرام دەۋمەن بiردەي.
كەزiندە اباي قولدانعان «باستاۋ» ءسوزi /بۇلاق/ بەلگiلi بiر ايماق قولداناتىن ديالەكت ءسوز بولاتىن. ال ەندi قازiر باستاۋدى بiلمەيتiن قازاق بار ما؟! سوندىقتان ءوڭتۇستiك قازاقتارى قولداناتىن يرونيالىق رەنiشپەن ايتىلار نايەتi، باتىس قازاقتارى قولداناتىن كەڭ مiنەزگە يە ارقايىن، شىعىس قازاقتارى قولداناتىن اللەگوريالىق استارعا يە “ءلاۋقي” سياقتى سوزدەردەن قاشۋعا بولمايدى دەپ ويلايمىز. راس، بۇل سوزدەردiڭ ورنىن اۋىستىرا الاتىن بiزدە سينونيم سوزدەر بار. بiراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا بۇل سوزدەردiڭ وزدەرiنە عانا ءتان رەڭك بوياۋىن بەرە المايدى. بۇل سياقتى سوزدەرگە تiلشiلەردiڭ قويار كiءناسi: ولاردى باسقا ايماقتىڭ قازاقتارى ءتۇسiنبەيدi-مiس. ءتۇسiنەدi! كونتەكست ارقىلى ءتۇسiنەدi. ال شىنىندا ءتۇسiنبەي بارا جاتسا، ءتۇسiندiرiپ بەرۋ تiلشiلەردiڭ تiكەلەي مiندەتi ەمەس پە؟!
ءتۇسiندiرسiن!
نە بولعاندا دا، ديالەكتi سوزدەردەن قاشۋعا، ولاردى انا سويلەم iشiنەن دە، مىنا سويلەم iشiنەن دە ۇستاپ الىپ، سەنiڭ ورنىڭ بۇل جەر ەمەس دەپ ورىنسىز «قۋعىن-سۇرگiنگە» ۇشىراتۋعا بولمايدى. ولاي ەتپەس بۇرىن، الدىمەن ويلانىپ العان ءجون. ونداي ساتتە الەمدiك ادەبيەتتiڭ ارعى-بەرگi ءتاجiريبەلەرiنە كوز سالىپ قاراپ الۋ دا ارتىق ەتپەيدi. ماسەلەن، بۇكiل ادامزات بالاسىنىڭ الىپ رۋحاني ەسكەرتكiشتەرiنiڭ بiرiنەن سانالاتىن دانتەنiڭ «ءتاڭiرiنiڭ تالكەگi» جەرگiلiكتi بiر ديالەكتiدە — تەك فلورەنسيا ديالەكتiسiندە جازىلعان عوي. ول كەزدە يتاليان ديالەكتiلەرiنiڭ بiر-بiرiنەن ايىرماشىلىعى اسا زور بولعان. بۇل جەردە بiرەۋلەر ول كەزدە فلورەنسيا ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ دامۋى يتاليانىڭ وزگە جەرلەرiمەن سالىستىرعاندا بيiك دەڭگەيدە بولعان، ال ادەبيەتi مەن مادەنيەتi جوعارى دامىعان بەلگiلi بiر ايماقتىڭ وزگە جەرلەرگە اسەرi مەن ىقپالى تيمەي تۇرمايدى دەۋi مۇمكiن. ول كەزدە فلورەنسيا يتاليانىڭ باسقا جەرلەرiنەن جازۋدى ەڭ سوڭىنان قابىلداعان، مادەنيەتi كەشەڭ قالعان قالا كورiنەدi. فلورەنسيا مادەنيەتiنiڭ گۇلدەنۋ كەزەڭi ودان كەيiنiرەك باستالعان.
سوناۋ تاريح قيىرىندا عانا ەمەس، وسى قازiر دە مۇنداي فاكتiلەر جەتەرلiك. يسپانيانىڭ بiرقاتار اقىندارى ءالi دە ءوز شىعارمالارىن جەرگiلiكتi ديالەكتiمەن جازاتىنىن «ينوستراننايا ليتەراتۋرا» جۋرنالىنان وقىپ جۇرگەن جوقپىز با؟! تiپتi، وسى قازiردiڭ ءوزiندە iرگەمiزدەگi گرۋزيادا تەك ءوز ايماعىنىڭ ديالەكتiسiندە جازىلعان جەكە ولەڭ كiتاپتارى پايدا بولا باستادى. بۇل قۇبىلىستار ەرiككەندiكتەن نەمەسە ول ەلدەردiڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءوزiنiڭ ادەبي تiلiن بiلمەگەندiكتەن تۋىپ جاتقان قۇبىلىستار ەمەس شىعار. ال فرانسۋزداردىڭ اقىن-جازۋشىلارى ءوز ەلiنiڭ الىس بiر قيىر مەكەنiنەن بiر ديالەكت ءسوز تاۋىپ السا، التىن تاۋىپ العانداي قۋاناتىن كورiنەدi.
ال بiز بولساق، سويلەم iشiنە اندا-ساندا كiرiپ كەتكەن ديالەكت سوزدەرiمiزبەن الىسىپ اۋرەمiز. ولاردىڭ ەڭ بولماسا ءمۇيiزi سونادايدان سورايىپ كورiنiپ، تۇتاس تiل تازالىعىنا كولەڭكەسiن ءتۇسiرiپ تۇرسا ەكەن. بiزدiڭ تiلiمiزدەگi ديالەكتiلەر وزگە كوپتەگەن تiلدەرمەن سالىستىرعاندا كوپ ەمەس ەكەنiن تiلشiلەرiمiزدiڭ وزدەرi دە مويىندايدى. مويىنداي تۇرا، كۇرەسەدi.
پارادوكس.
قايتا، بiزدەر ديالەكت سوزدەردiڭ ادەبي تiلiمiزگە جۇيەلi تۇردە ەنۋiنە، ولاردىڭ ورنىعىپ، قالىپتاسۋىنا شىن ءمانiندەگi قامقورى، جاناشىرى بولۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟!
جالپى، بۇل جەردە بiزدiڭ ايتارىمىز: اقىن-جازۋشىلاردان تۇرمىستىق سوزدەردi، نەولوگيزم سوزدەردi، ديالەكتi سوزدەردi، جالپى تiلدi اباي سياقتى تۆورچەستۆولىقپەن پايدالانا بiلۋدi تالاپ ەتكەنiمiز دۇرىس. ەگەر ول سوزدەر كونتەكستە بەلگiلi بiر قىزمەت اتقارىپ، جۇك كوتەرiپ تۇرسا، وندا بۇراپ سىندىرىپ، جۇلىپ الىپ تاستايمىن دەۋدiڭ، بiزدiڭشە، قاجەتi جوق. سوندىقتان ول سوزدەرگە ەشقانداي دالەل-دايەكسiز، ايتەۋiر ادەبي تiل نورمالارى زاڭدىلىقتارى اتىنان سويلەگەن بولىپ، «كرەست جورىعىن« اشۋعا بولمايدى. بiز تiلدi جاڭعىرىپ، جاسارىپ تۇراتىن جاندى پروسەسس دەسەك، وندا تiل نورمالارىنىڭ زاڭدىلىقتارى دا جەتiلiپ، ءوسiپ-وركەندەپ، جاڭا ءورiسكە شىعىپ وتىرۋى تيiس ەمەس پە؟! ال وسىنى ەسكەرمەي، تiل نورمالارى زاڭدىلىقتارىنىڭ زاڭدى دامۋىنا تۇساۋ سالىپ، ولاردى «جاساندى توڭازىتقىشتا« قاتىرىپ ۇستايمىن دەۋدiڭ رەتi جوق سوندىقتان قايتالاپ ايتامىز: اقىن-جازۋشىلاردان تiلدi اباي سياقتى تۆورچەستۆولىقپەن پايدالانا بiلۋدi تالاپ ەتەيiك. ال تۆورچەستۆونىڭ ەڭ باستى قاسيەتi--باتىلدىق. سوندا عانا ول تۆورچەستۆو.
* * *
ۇلى اباي ساباعى بiزدi كەڭ ءورiس، جاڭا بەلەستەرگە باستايدى.
ونىڭ شىعارمالارىن قايتالاپ وقىعان سايىن ءوزiڭ رۋحاني تولىسا تۇسۋمەن بiرگە، تۋعان ادەبيەتiڭنiڭ دە بۇگiنگi تىنىسىنا تەرەڭiرەك ءۇڭiلiپ، ونىڭ كەلەشەك كوكجيەگiنiڭ الىس قيىرىنا قادالا كوز سالاسىڭ. ويتكەنi ابايدىڭ مىڭ ءتالiمi بار. بۇگiن بiز بۇل ماقالامىزدا ابايدىڭ سول مىڭ قىرلى مىڭ ءتالiمiنiڭ بiرەر ءتالiمiن عانا ءوزiمiزشە ءتۇسiنiپ، اڭگiمە ەتتiك.
ءار ولەڭI — بIر الەم
ابايدىڭ جالعىز-اق ولەڭi. جانە، ول قانداي!.. تاعى دا، ول — كوبiرەك اۋىزعا الىناتىن «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان» ەمەس، ودان ءسال ەرتەرەك جازىلعان «قارتايدىق قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك».
بiر ولەڭ — بiر الەم. ابايدىڭ بار ولەڭiنە دە وسى ءسوزدi ايتۋعا بولادى. تاعى دا، ولار تەك اباي سۇرگەن كەزەڭ كەلبەتiن عانا ەمەس، جۇمىر باستى پەندەنiڭ ءبارi ءومiر سۇرگەن، ءومiر ءسۇرiپ جاتقان، ءومiر سۇرە بەرەتiن بار كەزەڭنiڭ كەلبەتiن كورسەتە الادى. بەينە بiر اباي اللانىڭ قالاۋىمەن ادامزات ءومiر سۇرگەن، ءسۇرiپ جاتقان، بولاشاقتا ءومiر سۇرەتiن بارلىق كەزەڭدە دە تiرشiلiك ەتiپ، عۇمىر كەشiپ كەلە جاتقانداي.
ول ءوز ولەڭi ارقىلى سەنiڭ iشiڭدە كومiلiپ جاتقان قاسiرەتتi اشادى، شەرiڭدi تارقاتادى. سول ولەڭ ارقىلى ءوزiڭ ءومiر ءسۇرiپ جاتقان زامان مەن ۋاقىتقا ءۇڭiلەسiڭ. تاڭ قالارلىعى سول، سوناۋ فەدوليزم ءداۋiرiندە ءومiر سۇرگەن اباي سوزدەرi ارقىلى وسى زامان مەن ۋاقىتتى تانيسىز. مۇنى قالاي قۇدiرەت دەمەسسiڭ؟!
بۇل ماقالانى جازعانداعى ماقساتىمىز ابايدىڭ جالعىز-اق ولەڭi ارقىلى ءوزiمiزگە، بۇگiنگi ءومiرگە ءۇڭiلۋ بولاتىن. ول ويىمىز قانشالىقتى ورىندالدى، وعان ساراپشى — وقىرماننىڭ ءوزi...
I
قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك،
اشۋىڭ — اشىعان ۋ، ويىڭ — كەرمەك.
مۇڭداسارعا كiسi جوق ءسوزدi ۇعارلىق،
كiم كوڭiلدi كوتەرiپ، بولادى ەرمەك؟
مiنە، ءوزiمەن دە، وزگەمەن دە الىسا-الىسا قۋ پەندەنiڭ وزەگi تولىپ، وزەنi تارتىلدى. شاۋ تارتتى. ءتانi ءۇزiلمەگەنمەن، تiرلiگi سولا باستادى. ونىڭ جان دۇنيەسiن ءپانيدiڭ الدامشى دەمiنەن گورi، باقيدىڭ سابىرلى لەبi كوبiرەك شارپيتىن بولدى. كۇنi كەشە عانا ءوزi دە قاق ورتاسىندا جۇرگەن، قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ تۇرعان مىنا ءومiردەن ول، ودان ءومiر سىرت تارتتى.
توڭ بولىپ سۋىدى. بiر كەزدە جولبارىس بولىپ جاعالاسىپ، ارىستان بولىپ ارپالىسقان بۇل ءومiردi ەندi ول پايىمداپ باقىلاۋشى، قامىعىپ قاداعالاۋشى بولىپ قانا قالدى.
سويتسە، ءوزi ورتاسىندا جۇرگەندە ءومiردiڭ دە، ءوزiنiڭ دە سونشالىقتى پارىقسىز، سونشالىقتى دايەكسiز ەكەنiن بايقاماپتى. ول وكiنiش تە جانىنىڭ بiر پۇشپاعىن جەگi قۇرت بوپ جەپ جاتىر...
جۇرتىمدى تۇزەيمiن، ونى ەل قاتارىنا قوسامىن دەپ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردى. سونىڭ جولىندا ساناسىن سارقىپ، قاجىر-قايراتىن سارپ ەتتi. بiراق سودان نە شىقتى؟ ەل قاتارىنا قوسىلدى ما؟ وسىنى ويلاسا-اق، ومىرتقاسى ومىرىلىپ، قابىرعاسى قاقىراپ سوگiلiپ بارا جاتادى. قايعىرىپ، اشۋعا بويىن الدىرادى. ول اشۋ — ەت پەن تەرiنiڭ اراسىنداعى قىزىل جەل اشۋ ەمەس، ول اشۋ كۇيزەلiس پەن كۇيiكتiڭ كوز جاسى تامعان اشۋ. ول اشۋ — ۋعا اينالعان اشۋ. ۋ بولعاندا دا — كوكتەمگi جىلاننىڭ تiلiندەگiدەي اشىعان ۋ. ول ۋ، مiنە، ءوزiنiڭ قانىنا قۇيىلىپ، جانىنا جايىلىپ بارادى. ەندi ول ولسە، سول اشىنعان اشۋدان، اشىعان ۋدان ولەدi.
ەلi ءۇشiن ەڭiرەي-ەڭiرەي، جۇرتى ءۇشiن جىلاي-جىلاي كۇيiك پەن كۇيزەلiسكە ءتۇسiپ، سول كۇيiك پەن كۇيزەلiستiڭ كوز جاسى اشىتقان ۋدان دەرتتi بولعان جاننىڭ ويى كەرمەك بولماي، قانداي بولۋشى ەدi؟!
ارينە، ونداي جان مۇڭداسارعا كiسiسi جوق مۇڭلىققا اينالارى ءسوزسiز. تەڭiزدەي تولقىپ الاسۇرعان، بۇلتتاي كوشiپ جوڭكiلiپ بارا جاتقان مىنا ءومiردەن ات قۇيرىعىن كەسiسكەن ول جان، ەندi باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز...
II
جاس قارتايماق، جوق تۋماق، تۋعان ولمەك،
تاعدىر جوق وتكەن ءومiر قايتىپ كەلمەك.
باسقان iز، كورگەن قىزىق ارتتا قالماق،
بiر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارi وزگەرمەك.
ءسوز ۇعارلىق جان مەن مۇڭداسارعا كiسi تابا الماي تiرلiكتەن شەرلi بولعان ول ەندi ءپاني مەن باقي تۋرالى ۇزاق-ۇزاق ويعا شوماتىن بولدى. سويتسە، مىنا ءومiردiڭ ءبارi كوشپەلi، ءبارi وتكiنشi ەكەن عوي. ماڭگiلiك ەشتەڭە جوق ەكەن عوي. قايراتىمەن قارا تاستى قاق ايىرىپ، جالىنىمەن جەر دۇنيەنi شارپىپ جiبەرەردەي بولىپ جۇرگەن بiر كەزدەگi جاستىق شاقتىڭ دا كۇنi ءوتiپ، كوزi سىعىرايىپ، بەلi بۇگiلiپ قالىپتى. ونىڭ ورنىن شاشاعى جەلكiلدەپ، جاپىراعى جايىلعان مۇلدە جاڭا ۇرپاق باسىپتى.
جوق تۋادى، تۋعان ولەدi! دۇنيەنiڭ بۇكiل بولمىس-بiتiمi، جاراتىلىس-قۇرىلىمى وسى ۇعىمنىڭ قۇدiرەت كۇشiنە باعىنىشتى.
ماڭگiلiك ەشتەڭە جوق! بiر كەزدە قاراساڭ، وت باسى، وشاق قاسىنىڭ عانا قامىن ويلاپ، بۇگەجەكتەگەن بەيشارا، ەندi بiر كەزدە قاراساڭ، بۇل ءومiر اشسام — الاقانىمدا، جۇمسام — جۇدىرىعىمدا دەپ، كوكiرەگiنە نان پiسكەن پەندە تۇگiلi، اسپان استىن استان-كەستەن ەتiپ دولدانىپ جاتقان ۇشى-قيىرسىز كوك تەڭiزiڭiز دە، كوكجيەكتi تۇگەل كومكەرiپ، مۇنارتىپ جاتقان الىپ تاۋلارىڭىز دا — ءبارiء-بارi، ەگەر ولاردىڭ تۋعانى جاراتىلعانى راس بولاتىن بولسا، ولەدi. ءيا، ءيا، ديالەكتيكانىڭ زاڭى سولاي: تۋعان — ولەدi، جوق — تۋادى.
وتكەن قايتىپ ورالماق ەمەس، ءوشiپ، كۇلگە اينالعان — قايتا جانباق ەمەس، ولگەن قايتا تiرiلمەك ەمەس. بiراق سولاي بولا تۇرا، باسقان iزiڭ، سويلەگەن ءسوزiڭ، iستەگەن iسiڭ سوڭىڭدا قالادى دەپ جاتاتىنى قالاي؟ وعان يلانۋعا، كوڭiل توعايتۋعا بولا ما؟ ابدەن مۇمكiن. تەك ول ءۇشiن، باسقان iزiڭ ەرتەڭ جۇرت جۇرەتiن سوقپاققا، سويلەگەن ءسوزiڭ ەرتەڭ جۇرتتىڭ جۇرەگiندە جانىپ تۇراتىن شىراققا، iستەگەن iسiڭ ەرتەڭ جۇرتتىڭ جانىن جادىراتار قۋانىشقا يە بولۋى تيiس...
III
ەر iسi اقىلعا ەرمەك، بويدى جەڭبەك،
ونەرسiزدiڭ قىلىعى ولە كورمەك.
شىعا ويلاماي، شىعانداپ قىلىق قىلماي،
ەرiنشەك ءوزدiگiنەن كوپكە كونبەك.
بۇل تورتكۇل دۇنيە و باستاعى جاراتىلىسى كەرەعار ارەكەتتەر مەن قيعاش پiكiرلەردەن تۇراتىنى راس بولاتىن بولسا، وندا ول كەرەعار ارەكەتتەر مەن قيعاش پiكiرلەر، قالاي دا، اۋىق-اۋىق الاساپىران قۇبىلىستاردىڭ الداسپانى بولىپ، كۇندەردiڭ كۇنiندە ەلiڭ مەن جەرiڭنiڭ ءۇستiنە قاتەر ءتوندiرەتiن الماعايىپ زاماننىڭ كiندiگiن كەسەرi حاق.
ونداي كەزدە لاپ ەتە قالعان سەزiمنiڭ جەتەگiندە كەتپەي، قايتا، ورتكە ۇمتىلعان سول سەزiمنiڭ شالعايىنان تارتىپ، قولىنان ۇستاپ قالاتىن سابىرلى اقىلعا ەر! ويتكەنi ەردiڭ سويى عانا اقىل سوڭىنان ەرمەك، ەلiن شىن سۇيگەن ەر عانا بويىن اقىلعا جەڭدiرمەك. بويدى سەزiمگە جەڭدiرۋ، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە، ۇشقارلىققا ۇرىندىرىپ، كوز شىعارىپ، باس جاردىراتىن ۇر دا جىققا ۇلاستىرىپ جiبەرۋi قانداي كادiك بولسا، بويدى اقىلعا جەڭدiرۋ ەلدi قاتەردiڭ قارا شوقپارىنان، قاۋiپتiڭ قاندى قاقپانىنان امان الىپ شىعۋى سونداي مۇمكiن. ەل باسقارۋ دا ەرلiك iس. ول دا ونەر. ەل باسقارۋدىڭ دا ءوزiنiڭ ويۋ-ورنەگi، ۇيلەسiم، جاراسىمى بولادى. كەرەعار ارەكەتتەردiڭ قىبىن، قيعاش پiكiرلەردiڭ ەبiن تابا بiلۋiڭ كەرەك. تەك، قۇدايىم، ەل تiزگiنi سودىر-شودىرلاردىڭ، ونەرسiزدەردiڭ قولىنا ءتۇسiپ كەتپەسiن دەڭiز. ەگەر سولاي بولدى ما، وندا ەل iشiنەن سويقان، ەل توبەسiنەن سويىل كەتپەيدi. ارينە، ەل بولامىن دەگەن ەل، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيiن اۋزىن اشىپ، كوزiن جۇمىپ، ەل باسقاراتىن ەردiڭ عانا ءسوزiنە ۇيىپ وتىرا بەرمەي، ءوزi دە زامانمەن ءپاتۋاعا كەلiپ، ۋاقىتپەن تiل تابىسىپ، سولارمەن ارەكەتكە ءتۇسۋi ءلازiم.
«كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن جاقسى. بiراق ونىڭ دا ءوز ورنى بار. ەلمەن بiرگە قاۋiپتi كوتەرiپ ال، بiراق قالعان ءومiردە ءوزiڭشە ويلاي بiل. ءوزiڭشە ارەكەت ەت. ولاي ەتپەدiڭ بە، وندا سەن كوپ توبىردىڭ بiرiسiڭ. وزگەدەن وزگەشە شىعا ويلاۋ عانا، شىعانداپ ارەكەت ەتۋ عانا، ءوزiڭنiڭ عانا ەمەس، ەلiڭنiڭ دە ەڭسەسiن كوتەرمەك. ءوز ويىڭ، ءوز ارەكەتiڭ جوق پا، وندا سەن موينىن iشiنە تىققان يمەنشەك سورلىسىڭ، تاباندا يلەنiپ قالعان ەزسiڭ!..
IV
جاماندار قىلا الماي ءجۇر ادال ەڭبەك،
ۇرلىق، قۋلىق قىلدىم دەپ قاعار كولبەك.
ارامدىقتان جاماندىق كورمەي قالماس،
مىڭ كۇن سىنباس، بiر كۇنi سىنار شولمەك.
ءوزiڭنiڭ دە، ەلiڭنiڭ دە كوسەگەسiن كوگەرتiپ، مەرەيiن اسىرام دەسەڭ، ەڭبەك ەت! قۋاتىڭدى سارقى، تەرiڭدi توك! بۇل — ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان اكسيوما. مۇنى جۇرتتىڭ ءبارi بiلەدi. بiراق تىربانىپ، تىرمالانعاننىڭ ءبارi ەڭبەك، ونىڭ ءبارi ادال ما؟ ول ەتكەن ەڭبەگiڭ بۇگiنگi ەلiڭنiڭ الدىندا ۇيالتىپ، ەرتەڭگi ۇرپاعىڭنىڭ الدىندا قىزارتپاي ما؟! كوك ايدىن كولiڭدi شالشىققا، كوكوراي جەرiڭدi تۋلاققا اينالدىرىپ جiبەرەتiن ەڭبەك تە ەڭبەك بولىپ اتالا ما؟
اتالعاندا دا، ول ادال ەڭبەك بولا ما؟ نە بولعاندا دا، ەلiن الداپ، جەرiن جالداعان ەڭبەك — ەڭبەك بولا الماس. ەتكەن ەڭبەك وتباسىڭنىڭ عانا ەمەس، ەل داستارقانىنىڭ بەرەكەسi، ەل قازانىنىڭ قۇتى. ونى ارامداپ الما! ارام تiرلiكتەن وتباسىنىڭ عانا ەمەس، ەل داستارحانىنىڭ دا بەرەكەسi كەتiپ، ەل قازانىنىڭ دا قۇتى قاشادى.
ۇرلىقتىڭ ءتۇبi — قورلىق، قۋلىقتىڭ قۇيرىعى — بiر تۇتام، دۇنيە جيىپ، داۋلەت باققىڭ كەلدi مە، وندا سەن، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە، ونىڭ زاۋالىن، تارتپاقسىڭ. ءوزiڭ تارتپاساڭ، ۇرپاعىڭ تارتادى. سونى ۇمىتپا! ءارۋاقتاردىڭ ۇرەيiن سىيلا، ۇرپاقتاردىڭ نالاسىنان قايمىق، قۇدايدىڭ قاھارىنان قورىق!
V
ادامزات تiرiلiكتi داۋلەت بiلمەك،
اقىل تاپپاق، مال تاپپاق، ادال جۇرمەك.
ەكەۋiنiڭ بiرi جوق، اۋىل كەزiپ،
نە قورلىق قۇر قىلجاڭمەن كۇن وتكiزبەك؟!
بiز كۇنi كەشەگە دەيiن ءومiردiڭ قاراپايىم عانا ءپالساپاسىنان قانشالىقتى الشاق ءومiر ءسۇرiپ كەلگەنبiز. جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستى پەندەنiڭ ءبارi، ياعني بۇكiل ادامزات بالاسى تiرلiك ەتۋدi داۋلەت دەپ بiلiپ جاتقاندا، بiز داۋلەتتi تۇرعاندى ءمۇيiزدەپ، داۋلەت iزدەگەندi سۇق ساۋساعىمىزدى شوشايتىپ كiءنالاپ كەلگەن جوقپىز با؟ سول شوشايعان سۇق ساۋساعىمىز قانشاما كوزدi شىعارىپ، قانشاما كوكiرەكتi تەستi؟! قانشاما جان داۋلەتiمiزبەن بiرگە مال داۋلەتiمiز سول قارعىس اتقىر سۇق ساۋساقتىڭ ۇشىندا كەتتi.
قانداي بiر عۇلاما ادامىڭىز دا ءومiردiڭ بۇكiل سۇراعىنا جاۋاپ بەرە المايدى. ول قانشاما اللانىڭ اۋزىنان، پايعامباردىڭ بەلiنەن تۇسكەن جان بولسا دا، ءومiردiڭ قالتارىس تۇكپiر-تۇكپiرiندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ ءبارiنە اقىلى جەتە بەرمەيدi. ول جان قانشاما اقىلدى بولسا دا، ەلدەن اقىلدى ەمەس. سوندىقتان شىن اقىلدى عانا ەلدi كوبiرەك تىڭدايدى. اقىماق ەلدi ەمەس، ءوزiن تىڭدايدى. اقىماق قانا ەلگە مەنiڭ اقىلىممەن ءجۇر دەپ كۇش كورسەتەدi. ال شىن اقىلدى ەلدەن اقىل جينايدى. سول جيناعان اقىلدى ساناسى مەن جان-جۇرەگiندە قورىتىپ، ەلدiڭ ءوزiنە قايتارىپ بەرەدi.
امال نە، تاۋىپ جاتقان نە اقىلى، نە مالى جوق، كەشە اۋىل كەزگەن، بۇگiن كوشە توزدىرعان، نە iستەپ جاتقان iسi، نە iستەپ جاتقان قارەكەتi جوق، ەلتەڭ-سەلتەڭ جاندار قانشاما؟! كەشە ولاردىڭ اڭدىعانى ساداقا بەرەتiن اۋىل مەن ءتۇتiنi قويۋ شىعاتىن ءۇي بولسا، ەندi بۇگiن ولاردىڭ اڭديتىنى — اراق پەن شاراپ ساتاتىن دۇكەن. ولار كەشە بiر اۋىلدىڭ اڭگiمەسiن ەكiنشi اۋىلعا تاسىپ، بiر اۋىلدى ەكiنشi اۋىلمەن اتىستىرىپ-شابىستىرىپ قويسا، ولار بۇگiن اراق پەن شاراپقا بويىن الدىرىپ، بىلعانىش ءسوز بەن بىلعانىش اڭگiمەنiڭ باتپاعىنا بەلشەسiنەن باتىپ جاتىر. قانداي جيiركەنiشتi، قانداي قورلىق!
VI
نادانعا ارام — اقىلدى قۇلاققا iلمەك،
بۇل سوزدەن ەرتەگiنi تەز ۇيرەنبەك.
راس ءسوزدiڭ كiم بiلەر قاسيەتiن،
اقىلسىز شىنعا سەنبەي، جوققا سەنبەك.
ءاسiلi، ەلدiڭ باسىن قوسپايتىن، ونىڭ iرگەسiن سوگەتiن، تiپتi، كەرەك دەسەڭiز، جۇلىنىنا قۇرت بوپ ءتۇسiپ، عۇمىرىن قىلقادان قياتىن، ءسويتiپ، ءتۇبiنە جەتەتiن بiر بالە بولسا، ول — ناداندىق. قارا ناداندىق. ناداندىق قانا دۇرىستى بۇرىس دەيدi. ناداندىق قانا اسىلدى تاني المايدى. اسىلدى تانۋ ءۇشiن اقىل بولۋ كەرەك. ناداندىق بار جەردە سوگiلگەن تiگiلمەيدi، جىرتىلعان جامالمايدى. قايتا، ول ەلەۋسiز عانا سەتiنەگەن جەردi ودان سايىن قاقىراتىپ، ەلەۋسiز عانا تەسiكتi ودان سايىن ءۇڭiرەيتiپ تاستايدى. ءوز قولىمەن ءوز ابىرويىن اشادى. ناداندىق بار جەردە ۇيىعان iرiپ، كوگەرگەن كوكتەي سولادى. ال بiر ناداندىق باسقا ناداندىقتارمەن تiزە قوسسا، وندا ول قارا دۇلەي، جابايى كۇشكە اينالادى. وندا ول جولىنداعىسىن جاپىرىپ، قولىنداعىسىن وپىرىپ جiبەرەدi.
ناداندىقتىڭ بويىنا ماۋەلi اقىلدىڭ ۇرىعىن ەگۋ وتە قيىن شارۋا. ول ۇزاق ۋاقىتتى كەرەك ەتەدi. ال ونىڭ بويىنا ارام اقىلدى ەگۋ وپ-وڭپي. ول ازعان جەرگە الابۇتا ەگۋمەن بiردەي. بiر جىلدىڭ iشiندە-اق كiسi جۇرگiزبەيتiندەي نۋ بولىپ ءوسiپ شىعادى.
سوندىقتان دا ناداندىق، قاي ۋاقىتتا كورسەڭ دە، ارام وي، جات پيعىلدىڭ نە قولشوقپارى، نە قولجاۋلىعى بولىپ جۇرەدi. ونىڭ كوبiنە-كوپ، باسقانى بىلاي قويعاندا، ءوز ۇلتىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، ءوز ۇلتىنا قول كوتەرiپ جاتاتىنى سودان.
سونىمەن بiرگە، ناداندىقتىڭ بiر تامىرى اڭعالدىقتا جاتىر. ال اڭعالدىق دەگەنiمiز — پiسپەگەن بالاڭ سانا، جەتiلمەگەن بالاڭ ارەكەت. ادەتتە، بالاڭ سانا تاڭدايدى قۋىرىپ جiبەرەتiن كەرمەك ءدامدi راس سوزدەن گورi، تاڭدايدى ءۇيiرiپ جiبەرەتiن ەرتەگi سوزگە تەز ۇيىيدى.
اتتەگەن-اي، ەرتەگi سوزگە ەسiمiز كەتكەنشە ەلiگە-ەلiگە قانشاما جان قانشاما جىلدار بويى اداسىپ كەلدi، قانشاسى ءالi اداسىپ ءجۇر!
ال قانشامىز شىنعا سەنبەي، جوققا سەنiپ، يەكتەگەننiڭ يەگiندە، قاقپالاعاننىڭ قاپتالىندا ءجۇرمiز دەسەڭiزشi!..
VII
قىزىل اراي، اق كۇمiس، التىن بەرگەك،
قىزىقتى ەرتەگiگە كوتەرiلمەك.
اقساقالدىڭ، اكەنiڭ، بiلiمدiنiڭ
ءسوزiنەن سىرداڭ تارتىپ، تەز جيرەنبەك.
قىزىلدى-جاسىلدى الەمiش ءسوزدiڭ سىڭعىرىنا ەسi كەتكەنشە ەلiگiپ، ونىڭ تiل ءۇيiرەتiن ءدامiنە بويىن تەز الدىراتىن بالاڭ سانا ءۇشiن كوپتi كورگەن كونە قاريانىڭ دا، دۇنيەنiڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنان iلiم جيناعان بiلiمدiنiڭ دە ءسوزi تىم اۋىر. ويتكەنi كونە كوز قاريانىڭ ءسوزi ءومiردiڭ وشاعىندا قورىتىلىپ، بiلiمدiنiڭ ءسوزi عاسىرلار قازانىندا قايناعان. ول قورعاسىنداي سالماقتى سوزدەر. ول سوزدەردi كوتەرiپ كەتۋ ءۇشiن ىستىق ىقىلاس، جانكەشتi ىنتا، سالاۋاتتى ءتۇيسiك، تاباندى ءتوزiم كەرەك. ولارسىز ول قورعاسىنداي اۋىر سوزدەردi كوتەرiپ كەتۋ مۇمكiن ەمەس. ال قورعاسىنداي اۋىر سوزدەردi كوتەرەم دەپ، جانىن كiم قيناپ جاتسىن؟ كiم باسىن اۋىرتىپ، كiم بالتىرىن سىزداتسىن؟
ودان دا، باسىن دا اۋىرتپايتىن، بالتىرىن دا سىزداتپايتىن، ءتاتتiسiمەن تاڭدايدى تامساندىرىپ، سىلدىرماعىمەن قۇلاقتى العان نە ارام، نە ەرتەگi ءسوزدiڭ جەتەگiندە كەتۋ الدەقايدا جەڭiل. تاعى دا ونداي قۇتسىز، قىسىر سوزدەرگە قاي كەزەڭ، قاي زامان دا قىسىر بولماعان. ونداي سوزدەرگە قاي زامان، قاي كەزەڭ دە قۇرساعى شەرميiپ، جەلiنi جەر سىزىپ، بۋاز بوپ كەلگەن.
ەرتەگi سوزگە ويىن، ارام سوزگە بويىن الدىرعان دا بiر — اپيىن iشكەن دە بiر. ال اپيىن iشكەن جاندا اقىل-ەس بولۋشى ما ەدi؟! اپيىن iشكەن ادام — قۇدايدىڭ ەمەس، جانۋارلىق ىندىننىڭ ق ۇلى. ال جانۋارلىق ىندىن يەسi، ادەتتە، قورقاۋ ارانىن عانا تويدىرۋدى ويلايدى...
VIII
اقىلدى قارا قىلدى قىرىققا بولمەك،
ءار نارسەگە ءوزiندەي باعا بەرمەك.
تارازى دا، قازى ءوز بويىندا،
ناداننىڭ سۇيگەنi كوپ پەن دۇرمەك.
زورلىق-زومبىلىقتىڭ زوبالاڭى مەن قيانات-كiءساپiرلiكتiڭ ويرانىنان تۇتە-تۇتەسi شىعىپ، تۋ-تالاقاي بولىپ جاتقان دۇنيەنiڭ وڭى مەن سولىن باعدارلاپ، اعى مەن قاراسىن بەزبەندەۋ ءۇشiن قانشاما پايىم، قانشاما عۇلاما پاراسات كەرەك؟! ەگەر زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ، قيانات پەن كiءساپiرلiكتiڭ تiنiن قالدىرماي ساناپ، تۇگiن قالدىرماي سالماقتاپ، بار قيمىل، بار ارەكەتتi ويدىڭ ەلەگiنەن، سانانىڭ ساڭلاۋىنان وتكiزiپ ساراپتايتىن، قارا قىلدى قاق جارىپ سويلەي الاتىن سارابدال اقىل ءسوز الىپ، بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ نارقى مەن پارقىن ايتپاسا، ولارعا باعا بەرمەسە، وندا بۇل ءومiردiڭ باياعىدا-اق قۇنى ءتۇسiپ، قۇتى قاشىپ، قۇرىعان بولار ەدi. قانداي بولماسىن قاسكويلiكتەن، قانداي بولماسىن قاتىگەزدiكتەن قايمىقپاي، قامشىسىن الدىنا تاستاپ ايتا الاتىن ءادiلدiك بار كەزدە عانا ءومiءر-ومiر، ادام ادام بولىپ قالا الماق. ونسىز ءومiر ءمانiنەن، ادام ءارiنەن ايرىلادى. ونسىز ءومiر كۇلتالقان بولىپ كۇيرەيدi!
اقىلدىنىڭ سۇيەنەرi ءادiلدiك بولسا، ناداننىڭ سۇيەنەرi — توبىر مەن دۇرمەك.
ءادiلدiك جالعىز، توبىر مەن دۇرمەك كوپ. ءادiلدiكتiڭ كوبiنە-كوپ توبىر مەن دۇرمەكتiڭ اياعىنىڭ استىندا جانشىلىپ قالا بەرەتiنi سودان...
Iح
الاشقا iشi جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك،
جاقىنىن تiرiدە اڭدىپ، ولسە وكiرمەك.
بiر-ەكi جولى بولعان كiسi كورسە،
قۇداي ءسۇيiپ جاراتقان وسى دەمەك.
كۇنi كەشە عانا قاسiرەتتەن ەل كۇرسiنiپ، قاتىگەزدiكتەن جەر ءتۇرشiگiپ جاتقان زامان كەلگەندە ات ءۇستiنەن ەل تiزگiنiن ۇستاعان كوپ-كوپ ازاماتتارىمىزدىڭ تابانىنىڭ ءبۇرi جوق تايعاق، سوزدەرiنiڭ تiرەگi جوق جالتاق ەكەنiن اعىپ تۇسكiر قۋ كوزiمiز كورە قالدى. انشەيiندە، ەل الدىنا شىققاندا، وقتاۋ جۇتقانداي بولىپ وقشىرايىپ قارايتىن نەمەلەر، سول بiر الاساپىران تۇستاردا سونشالىقتى بەيشارا كۇيگە ءتۇسiپ، سونشالىقتى الاسارىپ، قۇر سۇلباعا اينالىپ كەتتi. كوش باستايتىن كوسەم دەپ جۇرگەنiمiز ءوز ەلiنە كۇل شاشاتىن كوسەۋ، جۇرتتى سوڭىنا ەرتەتiن سەركە دەپ جۇرگەنiمiز دۇشپاننىڭ اياعىن جالايتىن سۇمەلەك بولىپ شىقتى. ەڭ سۇمدىعى، ولار قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشiن ءوز حالقىنىڭ ءۇستiنە ماي قۇيىپ، وتقا تاستاۋعا دا دايار ەكەن. وكiنiشكە وراي، ونداعان جىلدار بويى، كوپ رەتتە، ەلدi جالاۋلارى ەمەس، ەلدi الدەكiمدەردiڭ قولجاۋلىقتارى باسقارىپ كەلiپتi. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، ۇزاق جىلدار بويى اركiمنiڭ تەرشiگەن مويىنىن، بىلعانعان قولىن سۇرتكەن ول قولجاۋلىقتاردىڭ قولقا قاباتىن يسiنiڭ مۇڭكiپ كەتكەنi راس.
سويتسەك، ول وقشىرايعان نەمەلەر كەزiندە بيiك-بيiك لاۋازىمدى ورىندارعا ەلدiڭ قامىن جەپ، ەلدiڭ ءسوزiن سويلەيمiن دەپ ەمەس، ەلدi ايتقانىما كوندiرەم، ايداۋىما جۇرگiزەم دەپ كەلگەن ەكەن. ولاردىڭ كوبi-اق ەل باسقارۋ دەگەندi شايقاپ توگiپ، ساپىرىپ iشۋ دەپ ويلاپتى. لاۋازىمدى ورىندارعا ولار الىستى جاقىن ەتەر كiسiلiكپەن ەمەس، جاقىننان جات سانار كiءساپiرلiكپەن يە بولعان ەكەن.
ح
ەل بۇزىلسا، تابادى شايتان ەرمەك،
پەرiشتە تومەنشiكتەپ، قايعى جەمەك.
ءوزiمنiڭ يتتiگiمنەن بولدى دەمەي،
جەڭدi عوي دەپ، شايتانعا بولار كومەك.
ءوزiڭ ورتاسىندا جۇرگەن، استان-كەستەن بولىپ جاتقان مىنا زاماننىڭ ارسى-كۇرسi دەمiنەن ىمى قاي تۇستا، جىمى قاي جاقتا ەكەنi بەلگiسiز نەبiر تۇلكi بۇلاڭ ساياساتتار مەن ءتۇرi بولەك، ءتۇسi جات نەبiر قۇيتىرقى قۇبىلىستار پايدا بولا باستادى. قازiر سول ءازازiلدiك جاساپ جۇرگەن تۇلكi بۇلاڭ ساياساتتار مەن قۇيتىرقى قۇبىلىستاردىڭ قۇيىنىن كiرگiزiپ العان ەلدەردە قان توگiلiپ، قاسiرەت بولىپ جاتىر.
ءدال قازiر قازاق ءۇشiن دە، ەلدiڭ ەلدiگi سىنالاتىن كەزەڭ كەلiپ تۇر. الدەقايدا توپ پەن توبىرلارعا ەرiپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعامىز دەپ ءجۇرiپ، ءوز شاڭىراعىمىزدى ءوزiمiز ورتاعا ءتۇسiرiپ الامىز با دەگەن قاۋىپ تە جوق ەمەس. قانداي قادiرلi توپ بولسا دا، توپتىڭ اتى — توپ. ول توپتىڭ قايسىسى بولماسىن، ءسوز جوق، كۇندەردiڭ كۇنiندە، بايقاماي بولسا دا، شايتاندىق قۇيتىرقىلىققا ەرiپ، ءوزiنiڭ باسەكەلەس توبىنا تاس لاقتىرارى حاق.
ال ول لاقتىرىلعان تاس، ەڭ الدىمەن، ىنتىماقتىڭ iرگەسiنە، بiرلiكتiڭ ۋىعىنا تيەدi! ول تاس، ەڭ الدىمەن ءپاتۋانىڭ تەرەزەسiن سىندىرادى! سودان كەيiن-اق كەلiسكەن كەتiسەدi، بiتiسكەن ءبۇلiنەدi. قازاق ءۇشiن توپ پەن توبىرعا ءبولiنۋ اسا قاتەرلi.
بiرەۋلەر وركەنيەتتi ءارتۇرلi ساياسي اعىمدار بار عوي، ولاردىڭ نەسi كەتiپ جاتىر دەۋi مۇمكiن! ولار وركەنيەتتi ەلدەر عوي. بiزدiڭ سانامىز ونداي دەڭگەيگە كوتەرiلگەن جوق. ولار ەشۋاقتا دا ساياسي اعىمداردى ۇلتىنىڭ مۇددەسiنەن جوعارى قويمايدى. ال بiز كۇنi كەشەگە دەيiن بەلگiلi بiر يدەولوگيا مۇددەسiن ۇلت مۇددەسiنەن جوعارى قويىپ كەلدiك قوي. ول پسيحولوگيادان ارىلۋ ءۇشiن بiزدەرگە جىلدار كەرەك.
حI
سىرتتانسىنباق، قۋسىنباق، ءورشiلدەنبەك،
سىبىرمەنەن توپ جاساپ بولەك-بولەك.
ارامدىقپەن بار ما ەكەن جاننان اسپاق،
ءوزiمەن ءوزi بiر كۇن بولماي ما الەك؟
ەڭ سۇمدىعى، مەنiڭ بايقاعانىم، ول توپ پەن توبىر باسىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ كوبiنە-كوپ ەكi ءجۇزدi بولىپ كەلەتiندiگi. بiر قاراعاندا، ولاردىڭ حالقىم دەپ كۇرسiنگەندە كوكiرەكتەرi قارس ايرىلىپ، ۇلتىم دەپ ۋھiلەگەندە وزەگi ورتەنiپ جاتقانداي كورiنەدi. ءاپ دەگەندە سەنiپ قالاسىڭ. ەندi بiر قاراعاندا، ولاردىڭ سۋماڭداعان سىپسىڭ ءسوز، سىبىر مەن كۇبiردiڭ اراسىندا جۇرگەنiن بايقايسىڭ. ونىڭ حالقىم دەپ كۇرسiنگەنi دە، ۇلتىم دەپ ۋھiلەگەنi دە بار بولعانى ءوزiنiڭ تۇككە العىسىز بولمىسىن بۇركەمەلەگەن پەردە ەكەنiن باعامدايسىڭ. ونىڭ بار ماقساتى — جۇمساق كرەسلو، جىلى كابينەت ەكەنiن سەزiنەسiڭ. بار مۇددەسi بيلiككە يە بوپ، ەل ءۇستiنە بيشiك ءۇيiرۋ ەكەنiن ۇعاسىڭ. سونىڭ ءبارiن كورiپ وتىرىپ، ولارعا دەگەن ادال سەزiمiڭنiڭ اياق استى بولعانىنا قامىعىپ، ناليسىڭ. ءبارiنەن بۇرىن، سونداي ەكiءجۇزدi ادامداردىڭ ەلدi ەلiكتiرiپ، سوڭىنان ەرتiپ جۇرگەندەرiن كورگەندە، iشiڭ قان جىلايدى.
حII
قولدان كەلە بەرە مە جۇرت مەڭگەرمەك؟
ادالدىق، ادامدىقتى كiم تەڭگەرمەك؟!
ماقتان ءۇشiن قايراتسىز بولىس بولماق،
يتتەي قور بوپ ءوزiنە ءسوز كەلتiرمەك.
مەنiڭ ول جانداردىڭ وزدەرiنە وزدەرi، جۇرتتى سوڭىما ەرتۋگە قۋاتىم، iلiمiم مەن بiلiمiم، پاراسات پەن پايىمىم، ءادiلدiگiم مەن ءالiم جەتە مە دەپ سۇراق قويادى دەگەنگە كۇمانiم بار. ويتكەنi ولاردىڭ كوبi لاۋازىمدى ورىندارعا جەتۋ ءۇشiن سونشالىقتى جانىن سالادى. سول جولدا ادەپ پەن iزەتتiلiكتiڭ اق جولىن، ادالدىق پەن ادامدىقتىق الا جiبiن اتتاپ كەتەدi. ال لاۋازىمنىڭ اتىنا مiنۋ ءۇشiن ادالدىق پەن ادامدىقتىڭ الا جiبiن اتتاپ بارعان ادام كۇنi ەرتەڭ ءجابiر كورگەن ادالدىققا قامقور، اياق استى بولعان ادامدىققا پانا بولا الا ما؟! ونداي ادام تiزگiن ۇستاپ، اتقا قونسا، ەل تاعى دا ءادiلەتسiزدiكتەن قان قاقساپ، قايعى جۇتپاي ما، قاسiرەت شەكپەي مە؟
ءوزiنiڭ ۇلىقتىققا قۇمار ىندىنىنىڭ قۇلقىنىن توياتتاۋدى عانا ويلاعان ونداي جان iس باسىنا كەلە كورمەسiن دەڭiز، ول كەلە قالسا، ونىمەن بiرگە ەل iشiن دە ءبۇلiك پەن ويران قاتار كەلەدi.
رۋحاني قۋات، iلiمi مەن بiلiمi، پاراسات پەن پايىمى جوق، قايراتسىز جانداردىڭ كۇپسiگەن ماقسات ءۇشiن ەل باسىنا كەلۋi، ونىڭ ءوزiن عانا يت قورلىقتا قالدىرماي، ەلدiڭ دە جانىن قورلاپ، ءجابiرلەپ كەتپەك. ەلدiڭ ەڭسەسiن ءتۇسiرمەك. ونىڭ سوڭى ءبۇلiك پەن ويران. وعان مىسال iزدەپ باس قاتىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتi جوق. Iرگەلەس ەلدەردi ويشا بiر شارلاپ وتسەك، جەتiپ جاتىر.
قۇدايىم، قازاعىمدى وسىنداي پالەدەن ساقتاي گور!
قازاق قاسIرەتI — اباي قاسىرەتI
مەنiڭ ەسiمە ءدال قازiر بۇدان ون-ون بەس جىل بۇرىن «حالقىم» دەپ سويلەسە قابىرعاسى قاقىراپ سوگiلiپ كەتەتiن قادiرلi بiر ازاماتپەن ارامىزدا بولعان اڭگiمە ءتۇسiپ تۇر. ادەبيەت اينالاسىنان ءوربiگەن ول اڭگiمە ۇلعايا-ۇلعايا بارىپ، ابايعا بارىپ تiرەلگەن ەدi. ەكەۋمiزدi اڭگiمەنiڭ ابدەن ەلiكتiرiپ الىپ كەتكەنi سونشا، سول وتىرىستا بiر-بiرiمiزگە ويىمىزعا قوردالانىپ جينالعان پiكiردi ارمانسىز شەشiپ، جانىمىزعا شەمەن بوپ قاتقان شەردi العاۋسىز اعىتقان ەدiك. ونداي كەزدە، ارينە، بiر ءسوزدi بiر ءسوز سۇيرەلەپ، بiر شەردi بiر شەر قوزعاپ، جانىڭنىڭ قىرتىس-قىرتىسىنداعى قىرىندىعا دەيiن قالدىرماي، سىرتقا الىپ شىعارى ءسوزسiز. سونداي بiر تۇستا الگi قادiرلi ازامات: «اباي، ارينە، ۇلى اقىن، قايتالانباس قۇبىلىس. وعان ەشكiمنiڭ دە داۋى جوق. بiراق مەن ۇلى اقىندىقتى كۇرەسكەرلiك دەپ بiلەمiن. البەتتە، ابايدا كۇرەسكەرلiك جوق قوي دەي المايمىن. ول دا ۇلى كۇرەسكەر. دەگەنمەن، كۇرەسكەرلiكتiڭ دە كۇرەسكەرلiگi بار. مەن، اقىن ءۇشiن ەڭ ۇلى كۇرەس — ەلiنiڭ ازاتتىعى مەن بوستاندىعى ءۇشiن كۇرەس دەپ ۇعام. ال اباي، ەڭ الدىمەن، ۇلى اعارتۋشى، رەفورماتور. ونىڭ ولەڭدەرiندە اقتامبەردi، بۇقار، ماحامبەت ولەڭدەرiندەگiدەي «ازاتتىق» دەپ ايقاسىپ، «بوستاندىق» دەپ شايقاسىپ جاتقان كۇرەسكەرلiك جوق. قانشا قايتالاپ وقىساڭىز دا، سiز ابايدان «جاۋعا اتتانام»، «ازاتتىق ءۇشiن كۇرەسەم»، «بوستاندىق ءۇشiن جان بەرەم »، «وتارشىلدىق — كiسەن، بوداندىق بۇعاۋ«؟ دەگەن سياقتى سوزدەردi تابا المايسىز. ال ابايدىڭ ءومiر سۇرگەن تۇسى اقتامبەردi، بۇقار، ماحامبەت ءومiر سۇرگەن كەزەڭدەرگە قاراعاندا مامىراجاي ما ەدi؟
قايتا، اباي ءومiر سۇرگەن تۇس — وتارشىلدىقتىڭ ابدەن مەڭدەپ، كiرiپ العان تۇسى ەمەس پە ەدi؟ ارينە، مەن بۇل سوزدەردi ايتقاندا، ابايدى تiپتi دە كەمiتiپ وتىر دەپ ويلاماڭىز. اباي — اباي! قايتالاپ ايتام، ول — ۇلى تۇلعا، قايتالانباس قۇبىلىس! بiراق مەنiڭ ءسوزiمە دە دەن قويۋ كەرەك دەپ بiلەم. وعان كوز جەتكiزۋ ءۇشiن ابايدى تاعى بiر وقىپ شىعىڭىزشى«، — دەگەنi.
مەن سول اڭگiمەدەن كەيiن ابايدى بiر ەمەس، الدەنەشە رەت وقىپ شىقتىم. ارينە، الگi قادiرلi ازاماتتىڭ ايتقان پiكiرiنە كوز جەتكiزۋ ءۇشiن ەمەس. ويتكەنi مەن ابايدا اقتامبەردi، بۇقار، ماحامبەت ولەڭدەرi سياقتى اتتانداپ تۇرعان ولەڭدەردiڭ جوق ەكەنiن ول اڭگiمەگە دەيiن دە جاقسى بiلەتiنمiن. تiپتi، مەن، سول تۇستا-اق، ازاتتىقتى اڭساپ، وتارشىلدىققا جانى كۇيiنiپ، وپىنىپ سويلەيتiن ولەڭدەردiڭ ابايدان كەيiنگi اقىنداردا دا
— مۇرات، ماعجانداردا دا جەتكiلiكتi ەكەنiنەن ازىن-اۋلاق حاباردار ەدiم.
دەگەنمەن مەن، ەشۋاقىتا دا، ۇلى ابايدىڭ حالقىمىزدىڭ ءوزiنە دەيiنگi سان عاسىرلار بويى وي-قازىنالارىن بويىنا قورىتىپ العان، مۇلدە جاڭا رۋحاني دۇنيە، مۇلدە جاڭا ادەبي الەم اكەلگەن الىپ ەكەنiنە كۇمان كەلتiرگەن ەمەسپiن. سولاي بولا تۇرا، الگi قادiرلi ازاماتتىڭ «اباي، ارينە، ۇلى تۇلعا، قايتالانباس قۇبىلىس دەپ، الىپ، «ونىڭ ولەڭدەرiندە اقتامبەردi، بۇقار، ماحامبەت ولەڭدەرiندەي «ازاتتىق» دەپ ايقاسىپ، «بوستاندىق» دەپ شايقاسىپ جاتقان كۇرەسكەرلiك جوق» دەۋi ۇزاق جىلدار بويى قۇلاعىمنىڭ ءتۇبiنەن ىزىڭداپ كەتپەي قويعانى راس. ول سوزدەر قۇلاق ءتۇبiنەن كەتەر دە ەدi، ەگەر سول قادiرلi دوستىڭ، اشىق بولماسا دا، الدەنەنi تۇسپالداپ ايتقان سوزدەرi باسقا جانداردىڭ پiكiرلەرiنەن دە ءار جەر-ار جەردەن قىلاڭ بەرiپ قالا بەرمەسە. ارينە، «ازاتتىق»، «بوستاندىق» سياقتى اسا قاستەرلi، قاسيەتتi سوزدەر ايتىلىپ جاتقان ول تۇسپالدى پiكiرلەر تالايدى-اق ەلiكتiرەرi ءسوزسiز. ويتكەنi «ازاتتىق»، «بوستاندىق» دەگەن سوزدەر كiم-كiمگە دە، جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستى ۇلىلاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا ۇلكەن سوزدەر عوي. قاراپ تۇرساڭىز، ءبارi دۇرىس.
جىراۋلاردى وقىپ كورiڭiزشi:
جيەمبەت جىراۋ:
قول-اياعىم بۇعاۋدا،
تارىلدى بايتاق كەڭ جەرiم!
ارماندا بولىپ بارامىن،
قوشتاسۋعا ايال جوق،
قالقامان، شولان ەرلەرiم!
اقتامبەردi جىراۋ:
دۇشپاننان كورگەن قورلىعىم.
سارى سۋ بولدى جۇرەكتە.
ون جەتiدە قۇرسانىپ،
قىلىش iلدiم بiلەككە.
جاۋعا قاراي اتتاندىم،
جەتكiز دەپ، قۇداي، تiلەككە.
بۇقار جىراۋ:
ەگەر ءشۇرشiت كەلمەسiن،
ەگەر ءشۇرشiت قاپتاسا،
الىپ بiر جەيدi اقتارىپ
كومۋلi كوردەن دەنەڭدi.
ماحامبەت:
قاتىن-بالا، مال باعىپ،
ۇيدە وتىرمان ولەم دەپ.
قورلىقتا جۇرگەن حالقىما
بوستاندىق الىپ بەرەم دەپ...
مiنە، بۇل جولداردىڭ قاي-قايسىسى دا «ەلiم»، «جەرiم» دەپ، «ازاتتىق»، «بوستاندىق» دەپ قىلىشتارى جارقىلداپ، قالقاندارى قاڭعىرلاپ تۇرعان ناعىز ساردار، سارباز جولدار ەمەس پە؟! بۇل جولداردىڭ قاي-قايسىسى دا «ولسەم، ولەم، بiراق بەرiلمەن» دەپ تۇرعان جوق پا؟ ال ءدال وسى جەردە الگi قادiرلi دوسپەن، ياعني ونىمەن پiكiرلەستەر: «مiنە، كوردiڭiز بە، ۇلى جىراۋلار جاۋمەن الىسقان، ال اباي ءوز قاعازىمەن الىسقان»، — دەپ شىعا كەلۋi مۇمكiن. ونداي ءسوز بولا قالعان جاعدايدا، ويى تايىز، بiلiمi تاڭقىلاۋ جاندار مەن بۋىنى بەكiپ، بۇعاناسى قاتپاعان ءجاسوسپiرiمدەردiڭ سەلت ەتiپ، ەلiگە قالۋى عاجاپ ەمەس. ويتكەنi قالاي بولعاندا دا، «ازاتتىق»، «بوستاندىق» دەگەن ۇعىمدار اباي دەگەن ۇلى تۇلعادان ۇلكەن. وعان كiم-كiمنiڭ دە كوزi جەتسە كەرەك. مiنە، وسىنىڭ ءوزi-اق سىبىرعا تiلi ءجۇيرiك، سىپسىڭعا قۇلاعى ءتۇرiكتەردiڭ قىزبا جەلدەرiن قىزدىرمالاپ كەتەر ءسوزسiز.
ارينە، اقىرىن بايقاپ، اڭلاپ سويلەمەسە، كەز كەلگەن سالىستىرۋ قاۋiپتi. ونداي كەزدە ەكi شوقىپ، بiر قاراماساڭ، سالىستىرۋ سالىستىرۋ بولىپ شىقپايدى، سالىستىرۋ بiرiنە بiرiن قارسى قويۋ، بiر-بiرiمەن سالعىلاستىرۋ بولىپ شىعادى. ولاي بولسا، بۇقار، ماحامبەت، ابايلاردى بiر-بiرiمەن سالىستىرۋلار ارقىلى ەمەس، سالعاستىرۋلار مەن جالعاستىرۋلار ارقىلى قاراستىرعان ءجون. ارينە، مۇنى ايتقاندا، ءار تاۋدىڭ ءوز بيiگi، ءار مۇحيتتىڭ ءوز تەرەڭi بار ەكەنiن ۇمىتپاۋ كەرەك. اباي — اباي! ول مۇلدە ەرەكشە ۇلى دۇنيە! ونىمەن كiم-كiمدi دە قاتار قويۋ بارىپ تۇرعان كۇپiرلiك بولىپ شىعادى. دەگەنمەن، اباي تاقىر جەرگە ءوزدiگiنەن پايدا بولا قويعان جوق ەدi. اباي دەگەن الىپ بايتەرەكتiڭ ۇلى تۇلعالار جاتقان قۇنارلى توپىراقتان تامىر تارتقانىن ەشكiم دە جوققا شىعارا المايدى.
سولاي بولا تۇرا، ابايدىڭ «ازاتتىق»، «بوستاندىق» تۋرالى وتارشىلدىققا قارسى بiر اۋىز ءسوز ايتپاۋى، ايتسا دا، الىستان وراعىتىپ ايتۋى قالاي؟ ەلi ءۇشiن جانداسىپ، جەرi ءۇشiن قانداسقان، ۇلت ازاتتىعى ءۇشiن كۇرەسكەن، ارتىق تۋعان ەرلەردiڭ، ەڭ بولماسا بiرەۋiنiڭ ەسiمiن اتاماۋى نەسi؟! بۇل سۇراقتاردى موينىن iشiنە تىققان جانداردىڭ، اشىق بولماسا دا، ءار جەر-ار جەردە قويىپ جۇرگەنi راس. ارينە، بۇل سۇراقتار — iشكi استارسىز، قاۋقارسىز، جالاڭ سۇراقتار. ويتكەنi اباي دانالىعىنا، اباي قۇدiرەتiنە، تەرەڭiرەك ءۇڭiلسەڭiز، مۇلدە باسقاشا ويعا قالاسىز.
مەنiڭشە، اباي ازاتتىق پەن بوستاندىقتىڭ قادiرiن ءوز تۇسىنداعى جانداردىڭ قاي-قايسىسىنان دا اسىپ بiلگەن. اقتامبەردi، بۇقار تۇستارىندا قازاق جەرiنە وتارشىلدىق ءالi كiرە قويماعان، تiپتi، ماحامبەت زامانىندا دا وتارشىلدىق اباي كەزەڭiندەگiدەي ابدەن تىرناعىن باتىرىپ، ەندەپ كەتپەگەن ەدi. اقتامبەردi، بۇقار كەزەڭدەرiندە دە، كەيiنiرەك ماحامبەت تۇسىندا دا قازاق حالقى ازاتتىقتىڭ ءمانiن، بوستاندىقتىڭ ءدامiن كوپ-كوپ كەزەڭدەردەن جاقسى بiلەتiن. سوندىقتان دا ولار ازاتتىق ءۇشiن شابىستى. ال اباي تۇسىندا شە؟ ول تۇستا وتارشىلدىقتىڭ ابدەن كۇشiنە ەنiپ، قاندى بالاق، شۇبار توسكە اينالعان كەزi عوي. ال وتارشىلدىقتىڭ حالىققا قارسى قولداناتىن ەڭ ۇلكەن قارۋى — قاراڭعىلىق پەن سول قاراڭعىلىق كiندiگiن كەسكەن ناداندىق. كوزiن قاراڭعىلىق پەن ناداندىق بايلاپ العان كەزدە حالىقتىڭ ازاتتىق پەن بوستاندىقتى قورەك ەتە قويۋى قيىن. اباي قازاق حالقىن ءدال سولاي قاراڭعىلىقتىڭ قالىڭ تۇمانى تۇمشالاپ العاندا ءومiر ءسۇردi.
اباي حالىقتى ازاتتىق پەن بوستاندىققا قاراي الىپ شىعۋ ءۇشiن الدىمەن ونى قاراڭعىلىقتىڭ وتارىنان، ناداندىقتىڭ بودانىنان قۇتقارۋ كەرەك دەپ ۇقتى. قاراڭعىلىقتىڭ بۇعاۋى مەن ناداندىقتىڭ كiسەنiنەن ازات بولماعان ەل ەشۋاقتا دا ازاتتىق المايدى دەپ بiلدi. سوندىقتان دا ول «ازاتتىق» دەپ ايقايلاعان جوق، «بوستاندىق» دەپ بۇلقىنعان جوق.
قاراڭعىلىق — بار بالەنiڭ باستاۋى. قاراڭعىلىق تۇسىندا ەل iشi زىميان iس، سۇرقيا ءجۇرiسكە تولىپ كەتەدi. قارا شوقپار، اق سويىلدى زورلىق-زومبىلىق، جۇلىن ءۇزiپ، ومىرتقا وپىرعان وزبىرلىق، مالىمەن قوسىپ ارىن ساتقان بيلiك قۇمارلىق، نە يمانى، نە ۇياتى جوق ەكiءجۇزدi ساتقىندىق، ءازازiل كۇلكiلi، ءازiرەيiل سىقپىتتى جەكسۇرىندىق، ەل تۇگiلi، ەكi ادامنىڭ باسىن قوسپايتىن الاۋىزدىق پەن الاكوزدiك، ەلدiڭ بەرەكەسiن كەتiرiپ، ىرىسىن قۋعان بۇزىقتىق پەن ءبۇلiكشiلدiك — ءبارiء-بارi سول قاراڭعىلىقتىڭ قۇرساعىنان شىعىپ، ناداندىقتىڭ جورگەگiندە ءوسiپ-ونگەن اسا قاۋiپتi، قاتەرلi قۇبىلىستار. مiنە، اباي قازاق حالقىنىڭ كوزiن تۇمشالاپ، بويىن ەڭدەپ جايلاپ العان وسى اسا قاتەرلi قۇبىلىستارمەن كۇرەستi. ول قاتەرلi قۇبىلىستارمەن كۇرەسۋ، ول قۇبىلىستاردى حالىق بويى مەن ويىنان قۋىپ شىعۋ — جاۋعا اتتانداپ شاپقاننان قيىن بولماسا، وڭاي بولماسا كەرەك. كەرەك دەسەڭiز، ابايدىڭ قاراڭعىلىقپەن كۇرەسi ءالi دە جالعاسۋدا!
اباي بۇكiل iلiم-بiلiمiن، بۇكiل جان جىلۋى مەن قىزۋىن، بۇكiل كۇش-قۋاتىن ءوز حالقىن سول قاراڭعىلىق قۇرساۋىنان ازات ەتۋ جورىعىنا جۇمسادى. ول جورىقتا ونىڭ ساربازى دا، ساردارى دا بولعان جوق. ول جالعىز ءجۇرiپ مىڭمەن الىستى. ول مىڭدار «الا جىلان، اش باقا كۇپiلدەكتەر» ەدi. ال قاپتاعان كۇپiلدەكتەردi سوزگە دەن قويعىزىپ، ۋاجگە توقتاتۋ مۇمكiن بە؟ ول قاپتاعان كۇپiلدەكتەردiڭ ءبارiنە ەمەس، بiرەۋiنە عانا كوز سالىپ قاراڭىزشى:
بارىپ كەلسە ەرتiستiڭ سۋىن تاتىپ،
بەرiپ كەلسە بiر ارىز بۇتىپ-شاتىپ —
ەلدi الىپ، ەدiلدi الىپ ەسiرەدi،
Iسiپ-كەۋiپ، قابارىپ كەلە جاتىپ.
بۇتىپ-شاتىپ بiر ارىز بەرگەنiنەن ماساتتانعانى سونداي، «ەل مەنەن ەدiلدi قاتار الىپ كەتكەندەي iسiنگەن» كورمادiك، وركوكiرەك، شەكسiز داڭعويلىق دۇرىس سوزگە، سiءرا دا، قۇلاق قويار ما؟ ويتكەنi وندا سانا، ساناعا تۇسەر ساۋلە جوق قوي. تاس قاراڭعى عوي. تاسقاراڭعى ادامنىڭ قۇلاعى دا تاسكەرەڭ. مىقتى بولساڭ، تاسقاراڭعى، تاس كەرەڭ اداممەن الىسىپ كور!
قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ تابيعاتىن ارعى-بەرگi زاماندا ەشكiم دە ابايداي تەرەڭ زەرتتەپ، ابايداي جەتە بiلمەگەن. ول قاراڭعىلىقتىڭ بiر قاتپار، بiر قۋىسىن دا قالدىرماي، تۇگەلiمەن ايقارا اشىپ كورسەتiپ بەرەدi. ماسەلەن، نادان ادامنىڭ «سۇم، سۇرقيا، قۋ« اتانباققا قۇمار بولاتىنىن بۇكiل الەمدiك ادەبيەتتە العاش رەت كiم ايتتى؟ تەك اباي ايتتى. تاعى دا قايتا-قايتا ايتتى. ناداندىقتىڭ سول پورترەتiن ول مىنا جولدارمەن تاعى دا ناقتىلاپ بەرەدi:
سابىردان باسقا سىرى جوق،
شارۋاعا قىرى جوق.
ءوتiرiك، وسەك، ماقتانعا
اعىپ تۇرسا بەينە سۋ،
ات، شاپاننان كەم كورمەس،
بiرەۋ اتىن قويسا «قۋ»
«سۇم-سۇرقيا»، «قۋ» دەگەن سوزدەر — كiم-كiمدi دە، ەگەر ول ءوزiن سىيلاي الاتىن ادام بولسا، نامىستان شارت سىندىراتىن سوزدەر. ال سونداي قورلاۋ سوزدەرگە ءالiگiندەي كۇپiلدەكتەردiڭ ماقتاۋ ەستiگەندەي مارقايىپ، قۇس جاستىققا سۇيەنگەندەي شالقايىپ قالاتىنى نەلiكتەن؟ ارينە، قاراڭعىلىعىنان، ناداندىعىنان. بۇل قولدان جاسالىنعان، قيىلدان الىنعان پورترەت ەمەس. ءومiردەن الىنعان پورترەت. ول قاراڭعى ناداندىقتىڭ سارقىنشاعى، نەسiن جاسىرامىز، ءالi دە بار. ولاي دەيتiنiمiز، كوبiمiز-اق، «و قۋ-اي« دەسە، جالپايىپ كۇلiپ جايراڭداپ، «و، سۇم-اي« دەسە، شالقايىپ كۇلiپ مارقايىپ قالاتىنىمىز ءوتiرiك پە؟ اپىر-اي، ناداندىق دەگەن، ۇلتتىق نامىس تۇگiلi، ادامدىق نامىستىڭ ءوزiن جەپ قوياتىن جەبiر ەكەن عوي.
اباي ناداندىقتى قولىنا ۇستاپ وتىرعان زاتتاي اۋدارىستىرىپ، توڭكەرiستiرiپ، بار ءمۇيiس-بۇرىشىنان، بار ءبۇيiر، بار تۇسىنان قاراستىرىپ قانا قويمايدى، ونى قاق جارىپ، قانىن سورعالاتىپ تۇرىپ، وزەگiنە دەيiن اشىپ بەرەدi. تiپتi، وندايدا ناداندىقتان تۋرا داڭعويلىقتىڭ ءوزi الدەنەشە ترگە ەنەدi. «سۇم-سۇرقيا، قۋ اتانباققا قۇمار« داڭعويمەن بiرگە:
يت كورگەن ەشكi كوزدەنiپ،
ەلەرمە جىندى سوزدەنiپ
كەتەتiن داڭعويمەن دە كەزدەسەمiز. اباي، سونىمەن بiرگە ءوزiنiڭ جيىرما التىنشى ءسوزiندە: «... نادان قۋانباس نارسەگە قۋانادى جانە، قۋانعاندا دا، نە ايتىپ، نە قويعانىن، نە قىلعانىن ءوزi بiلمەي، ەسi شىعىپ، بiءرتۇرلi ماستىققا كەز بولىپ كەتەدi. جانە ۇيالماس نارسەدەن ۇيالادى، ۇيالارلىق نارسەدەن ۇيالمايدى«، — دەيدi. بۇل — ادام بولمىسىنىڭ بەيشارا كۇيگە ءتۇسۋi، ادام جانىنىڭ قاراڭعىلىقتىڭ ەڭ قاپاس ءتۇبiنە دەيiن قۇلدىراۋى عوي. مۇنداي قارا تالاق ناداندىق سەنiڭ ازاتتىعىڭدى، بوستاندىعىڭدى نەعىلسىن. مۇندايدا، ەڭ الدىمەن، ادامدى قاراڭعىلىقتىڭ قاپاسىنان قۇتقارىپ الۋ كەرەك.
قاراڭعى نادان — تەك ءسوز ۇقپايتىن تاسكەرەڭ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ول ەشتەڭەنi كورە المايتىن، جاقسىنى جاقسى دەپ، جاماندى جامان دەپ ايىرىپ بiلمەيتiن كورمادiك تە! ونداي كورمادiك جان:
سامورودنىي سارى التىن،
ساۋداسىز بەرسەڭ المايدى
ساۋدىراعان جەزiنە.
اسىلدى، التىندا تاني المايدى. جەز بەن التىندى ايىرىپ بiلمەيتiن نەتكەن كورسوقىرلىق دەسەڭiزشi! ونداي جان كiمنiڭ قادiرiن بiلiپ، كiمنiڭ ۇشپاعىنا شىقپاق. كiمدi قۇرمەتتەپ، كiمدi تورگە وزدىرماق؟ وعان التىن دا بiر، قامقا دا بiر، ءبوز دە بiر. نە ادامنىڭ باسىن، نە اتانىڭ جاسىن قۇرمەتتەي المايتىن، اسىل مەن التىننىڭ قادiرiنە جەتپەيتiن ونداي ادامنان نە ءۇمiت، نە قايىر؟ ونداي كورمادiك جان كiمنiڭ نامىسىن جىرتىپ، كiمنiڭ ءسوزiن سويلەي الماق؟ ۇلتتىڭ با؟ ۇرپاقتىڭ با؟ ونداي جان كiمگە قورعان، كiمگە پانا بولماق؟ كوز الدىندا اسىلىن الىپ، ارداعىن جاعىپ بارا جاتساڭ دا وعان ءبارi بiر. وعان ءوزi امان بولسا، ءوزiنiڭ وزەگi تالماسا بولدى. ول جان — رۋحاني ولەكسە جان.
تاعى دا، اباي ناداندىق جايلاپ العان ادامدى قايىرىم دەگەندi بiلمەيتiن، قانى قاتىپ قالعان قاتىگەز، مەيiرiم دەگەندi سەزبەيتiن تاسجۇرەك دەپ بiلەدi.
قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزi ۇزىن،
بiرiنiڭ بiرi شاپشاڭ ۇقپاس ءسوزiن.
كوزدiڭ جاسى، جۇرەكتiڭ قانىمەنەن
ەرiتۋگە بولمايدى iشتە مۇزىن.
نەتكەن قاتىگەزدiك! نەتكەن تاسجۇرەكتiك! كوزiڭنiڭ جاسى كول بولىپ توگiلiپ، جۇرەگiڭنiڭ قانى سورعالاپ تۇرعاندا دا سەلت ەتپەيتiن، مiز باقپايتىن ول جانعا ەشكiمنiڭ كۇنiن سالماسىن. بۇل ەكi جالعاندا ونداي جاننىڭ الدىڭدا باسىڭدى اۋىرتىپ، بالتىرىڭدى سىزداتىپ باردىڭ با، ول ءبارiبiر قايرىلمايدى. قايتا، قاھارىنا مiنiپ، سۋعا باتىرىپ، وتقا لاقتىرىپ جiبەرەدi. ويتكەنi ول كوزدiڭ جاسىنا دا، جۇرەكتiڭ قانىنا دا iشتەگi مۇزى ەرiمەيتiن تاسجۇرەك، قاتىگەز. ەڭ باستىسى، ونداي جاننىڭ قولىنا ەل مەن جەردiڭ تاعدىرى تۇسە كورمەسiن دەڭiز!
اباي تەك حات تانىماعان ادامدى عانا نادان دەمەگەن. ەگەر يمانى بولماسا، قۇدايدان قورىقپاسا، وندا ول ءبارiبiر نادان بولىپ قالادى دەپ بiلگەن.
بالام زاكون بiلدi دەپ،
قۋانار اتا-اناسى.
ويىندا جوق ولاردىڭ
شاريعاتقا شالاسى.
مۇنداعى شاريعاتقا شالالىق دەگەن ءسوز — يمانشارتقا شالالىق دەگەن ءسوز، قۇداي الدىنداعى پارىزعا دۇمشەلiك دەگەن ءسوز. ونداي جانداردىڭ:
ويىندا جوق بiرiندە
سالتىكوۆ پەن تولستوي.
يا تiلماش، يا ادۆوكات.
بولسام دەگەن ءبارiندە وي.
شەن مەن شەكپەن قۋعان بiلiمدi بولا الا ما؟ ونداي جان ءوزiنەن باسقا وزگەنiڭ دە قامىن جەي الا ما؟ وزگەگە نۇرى تۇسپەيتiن، شاپاعاتى تيمەيتiن بiلiمنiڭ كەرەگi بار ما؟ اباي ونداي شەن-شەكپەن ءۇشiن الىنعان بiلiمدi حالىقتىڭ ءوزiنە قارسى جۇمسالاتىن قاتەرلi قارۋ دەپ بiلەدi. تاعى دا، اباي جيىرما بەسiنشi ءسوزiندە: «... وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى دا قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدi»، — دەۋi سوندىقتان. بiز كەشە عانا ەمەس، بۇگiن دە يمان شارتتارىنسىز، ۇلتتىق ءداستۇرسiز ورىسشا بiلiم اپ، ورىسشا iلiم جيناعان، ءوز حالقىنا قارسى قاراۋ ارەكەتتەرگە دەيiن باراتىن كەيبiر رۋحاني وپاسىزداردى، بiلiمدi نادان ماڭگۇرتتەردi، ارينە، از كورiپ جۇرگەن جوقپىز. بۇل دا بiزدiڭ ۇلتتىق، قاسiرەتiمiز! ول قاسiرەتتi دانا اباي، ۇلى اباي سوناۋ زاماندا-اق بايقاعان.
بۇل جەردە اباي تەك ادامدىق مiنەزدi عانا ەمەس، ۇلتتىق، حالىقتىق مiنەزدi دە ايتىپ وتىرسا كەرەك. ويتكەنi جەكە ادامنىڭ مiنەز بەرiكتiگi ۇلتتىق، حالىقتىق مiنەز بەرiكتiگiمەن ۇشتاسپاسا، وندا ول ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە قاراقان باسىنىڭ عانا قامىن كۇيتتەپ كەتەرi ءسوزسiز. ۇلتتىق، حالىقتىق مiنەزگە يە بiلiم عانا ۇلت پەن حالىق مۇددەسiن قورعاي الماق. سوندا عانا ول بiلiم «قازاقتى اڭدىپ» وتىراتىن بiلiم ەمەس، قازاقتىڭ قامىن جەيتiن بiلiم بولادى.
ابايدىڭ تاعى بiر وزەگiن ورتەپ، جانىن جارالى ەتەتiن، «اۋزىنان جالىن بۇرق ەتكiزiپ، كوزiنەن جاس شىعاراتىن iشتەگi قالىڭ دەرتi» — ەلدiڭ بويىن جايلاپ العان قىزعانشاقتىق، كۇنشiلدiك، باقاستىق، بيلiكقۇمارلىق، پارىقسىزدىق:
تالاسىپ بوسقا،
جاۋ بولىپ دوسقا،
قور بولىپ قۇرىپ باراسىڭ، —
دەيدi ول. دوسىن جاۋ كورگiزiپ، ءوزiن ءوزi قور ەتكiزگەن سول تالاس-تارتىس ءتۇبi نەدە؟ سوعان كوز سالىڭىزشى:
قىران بۇركiت نە المايدى سالسا باپتاپ،
جۇرت ءجۇر عوي كۇيكەنتاي مەن قارعا ساقتاپ.
قىران شىقسا قياعا، جiبەرەدi
ولار دا ەكi قۇسىن ەكi جاقتاپ.
قارقىلداپ قارعا قالماس ارت جاعىنان،
كۇيكەنتايى ءۇستiنەن شىقىلىقتاپ.
ءوزi المايدى، قىرانعا الدىرمايدى،
كۇنi بويى شابادى بوس دالاقتاپ.
مiنە، بiزدi حالىق ەتiپ قالىپقا ءتۇسiرمەي، ۇلت ەتiپ ۇجىماققا شىعارماي جۇرگەن تاعى بiر قاسiرەت! قىراننىڭ قىران ەكەنiن بiلە تۇرا، توپ-توبىر، جالعان نامىستىڭ ق ۇلى بولىپ، وعان قاباتتاستىرىپ قارعا مەن كۇيكەنتايىمىزدى قوسامىز. الدى-ارتىن بiردەي وراپ، قۇر دالاقتاپ شاۋىپ ءجۇرiپ، ءتۇۋ اسپاننان سورعالاپ تۇسەتiن «قىرانىمىزعا» الدىرمايمىز. بۇل كەشە عانا بولعان، بۇگiن دە بار. بۇگiنگi ارەكەتiمiز كەشەگiدەن الدەقايدا قاۋiپتi. كەشە قىرانىمىزعا الدىرماساق، بۇگiن قىرانىمىزدىڭ تۇعىرىن تالقانداپ، توپشىسىن قيىپ جiبەرۋگە ءازiرمiز. ول تۇعىرعا قارعا مەن كۇيكەنتايدى عانا ەمەس، ەلدiڭ كوزiن ويىپ، ەلدiڭ جەلكەسiن شوقيتىن قۇزعىن مەن ساۋىسقاندى دا وتىرعىزباق بولىپ جانتالاسامىز.
جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ،
اركiم بiر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ.
بۇل دا سول قارا كۇنشiلدiك پەن قىزعانىشقا قور بولعان كەشەگi دە، بۇگiنگi دە بولمىسىمىز. بۇكiل ۇلتتىق بوي مەن ويىمىزدى وسىنداي بولمىس جايلاپ العان تۇستا، ودان ءالi ارىلماي تۇرعان كەزدە ەل پارتيا-پارتياعا ءبولiنسە، نە بولار ەكەن؟ وندا اباي ايتقانداي:
بولدى دا پارتيا
ەل iشi جارىلدى، —
بولىپ شىعادى ەكەن.
ويتكەنi بiزدiڭ سانامىز ۇلكەن ۇلتتىق دەڭگەيگە تولىق كوتەرiلە قويعان جوق. مۇشەلەرiنiڭ ساناسى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرiلە قويماعان پارتيا ۇلتتىڭ ەمەس، توپ-توبىردىڭ تۋىن كوتەرەدi. جيىرما ءتورتiنشi ءسوزiندە: «بiرiمiزدi بiرiمiز اڭدىپ، جاۋلاپ، ۇرلاپ، كiرپiك قاقتىرماي وتىرعانىمىز. ءجۇز قاراعا ەكi ءجۇز كiسi سۇعىن قاداپ ءجۇر عوي، بiرiن بiرi قۇرتپاي، قۇرىماي، تىنىش تابا ما؟» — دەپ كۇيiنگەندەي، ءالi كۇنگە بiز سول كۇيكەنتاي مۇددە مەن قارعا ماقساتتى باپتاپ جۇرگەن جوقپىز با؟ ال ونداي قارقىلداعان ماقسات پەن شىقىلىقتاعان مۇددە بۇكiل ەلدi كۇيiككە ۇشىراتىپ، كۇيزەلتiپ كەتپەي مە؟! ەل iشiنە ءبۇلiك كiرمەي مە؟
ۇلتتىق سانا تولىق جەتiلمەسە، ول ءالi شيكiلi-پiسiلi كەزەڭدە تۇرسا، وندا دەموكراتيا دەگەنiڭiز كەز كەلگەن پارتيانىڭ قولشوقپارىنا اينالادى. ال ول شوقپار، ەڭ الدىمەن، سول ۇلتتىڭ باسىن جارىپ، ماڭدايىن قاق ايىرادى.
قانشا ءبولiنبە، قانشا سوگiلمە دەسە دە، ءبورلiككەن قويداي جارىلىپ بارا جاتقان ەلدi كورiپ:
بارىمتا مەن پارتيا —
ءبارi ماستىق جۇرت قۇمار.
سىپىرا ەلiرمە، سۇرقيا،
كوپ پيانشiك نەنi ۇعار، —
دەپ امالى بiتiپ، ايلاسى تاۋسىلىپ، «قۇيرىعى شايان، بەتi ادامداردان» ءتۇڭiلiپ قاپالانادى. ۇلى ابايدىڭ قاپالانىپ، قابارجۋى تەك وسى عانا ما؟ ايتىپ-ايتىپ ءوز ءسوزiن ءوز حالقىنىڭ ەتiنەن وتكiزiپ، سۇيەگiنە جەتكiزە الماعان ول:
ادام دەگەن داڭقىم بار،
ادام قىلماس حالقىم بار،
— دەپ بۇك ءتۇسسiپ، بەلi ءۇزiلiپ، ومىرتقاسى وپىرىلعانداي كۇدەرiن ۇزەدi.
قىرىق بiرiنشi ءسوزiندە اباي: «قازاقتى يا قورقىتپاي، يا قارالاماي، اقىلمەنەن نە جەرلەپ، نە سىرلاپ ايتقانمەنەن، ەش نارسەگە كوندiرۋ مۇمكiن دە ەمەس. ەتiنەن وتكەن، سۇيەگiنە جەتكەن، اتادان ميراس ەتiپ العان، انانىڭ ءسۇتiمەنەن ەمگەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلدىقتان كەتiرگەن. وزدەرiنiڭ ىرباڭى بار ما، پىش-پىشى بار ما، گۋiلدەگi بار ما، ءدۇرiلدەگi بار ما — سونىسىنان دۇنيەدە ەشبiر قىزىقتى نارسە بار دەپ ويلامايدى، ويلاسا دا، كوڭiلi نە كوزi الاڭداپ تۇرادى. «ەندi نە قىلدىق، نە بولدىق؟» — دەپ تۇيىققا تiرەلiپ قالىڭ قاسiرەتكە باتادى...
اباي ءالi قاسiرەتتi.
ەندi بiز، بۇگiنگi ۇرپاق، اباي قاسiرەتiن جەڭiلدەتە الار ما ەكەنبiز؟ اباي قاسiرەتiن جەڭiلدەتۋ — قازاق قاسiرەتiن جەڭiلدەتۋ عوي
اباي الەمI
(ءالعىسوز ورنىنا)
قوعام وزگەرiپ، زامان جاڭعىرعان كەزدە بۇرىنعى قالىپتاسقان پiكiرلەر مەن ورنىققان كوزقاراستار قايتا قارالىپ، ولارعا باسقاشا باعا بەرiلەتiنi تابيعي زاڭدى قۇبىلىس. ويتكەنi ءوزiمiز ءومiر سۇرگەن كەشەگi قوعامدا جەزدi التىن، التىندى جەز دەگەن تۇستار از بولماعان. بiراق سولاي ەكەن دەپ، بۇگiن ەندi، كەرiسiنشە، شىن ءمانiندەگi iنجۋ-مارجاندارىمىزدىڭ قۇنىن ءتۇسiرۋگە كiرiسسەك، وندا جاڭا ازات قوعامىمىزدىڭ ءجۇزiنە دە كiرەۋكە ءتۇسiرiپ الاتىنىمىز ءسوزسiز. وسىنى بiلە تۇرا، وكiنiشكە وراي، سوزگە دەگەن مىنا زاماننىڭ كەڭدiگiن كوتەرە الماي، پiكiر ايتاردا تارپاڭ بولام دەپ تاپىراقتاپ، وي ايتاردا باتىل بولام دەپ تاسىراڭداپ كەتەتiندەر كوبەيiپ بارادى. ءاسiرەسە كۇيكi قارەكەت، كۇڭكiل سوزدەردiڭ اباي اينالاسىندا بiردە يشارامەن، بiردە تۇسپالمەن، بiردە جانامالاپ بوي كورسەتە بەرۋi كiم-كiمدi بولسىن قاتتى الاڭداتسا كەرەك.
بiرiنشiدەن، ونداي پiكiرلەردiڭ اۆتورلارى، ادامدار بويىندا قالىپتاسا باستاعان يمپەرياعا قارسى پسيحولوگيانى دورەكi پايدالانىپ، ابايدى ورىستان ياعني بiزگە وزبىرلىق جاساعان ەلدەن ۇيرەن دەپ ايتتى دەپ كiءناعا تارتقىسى كەلەدi. ولار بۇل پiكiردi ايتقاندا، سول كەزەڭدە قازاق بالاسى ورىس iلiمiنسiز بۇكiل ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني قازىنالارىنان تىس قالاتىنىن ەسكەرگiسi دە كەلمەيدi.
ەكiنشi بiر پiكiر ايتۋشىلار: بiز ازاتتىق الدىق، سوندىقتان ەندi بiزگە ارعى-بەرگi زامانداعى رۋحاني كوشباسشىلارىمىز «ازاتتىق» دەپ ۇران كوتەرگەن اقىن-جىراۋلار بولۋ كەرەك دەيدi. البەتتە، ءمۇنىڭ ارعى جاعىندا، اتاپ ايتپاسا دا، ابايدى ەكiنشi ساتىعا ءتۇسiرۋ كەرەك دەگەن جىمىسقى وي جاتىر. Iلiم-بiلiمسiز ازاتتىق — كوزسiز كورسوقىر ازاتتىق. ال كوزسiز كورسوقىر ازاتتىق ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە نە اپانعا ءتۇسiپ، نە جاردان قۇلاپ، قۇردىمعا كەتەتiنiمەن ولاردىڭ iسi دە جوق. ارينە، ازاتتىق الۋ — ۇلكەن iس. ال ازاتتىقتى ۇستاپ قالۋ — ودان دا ۇلكەن iس! وسىنى كوپ ادام بiلە بەرمەيدi. ازاتتىقتى ۇستاپ قالۋ ءۇشiن ۇلكەن iلiم-بiلiم كەرەك. بۇل رەتتە قاراڭعىلىقپەن كۇرەسiپ، iلiم-بiلiم شىراعىن جاققان اباي وسيەتi بۇگiن دە دارا!
ەڭدi الگiندەي جاڭساق، ءۇستiرت پiكiرلەرمەن ويىن دا، بويىن دا ءبۇلدiرiپ العان ءۇشiنشi بiرەۋلەر شىعا باستادى. ولار ەندi، تiپتi، قازاق پوەزياسىنىڭ بولاشاعىن ابايسىز-اق كوزگە ەلەستەتە الادى ەكەن. ابايدى اۋزىنا الماي-اق، قازاق ەلiنiڭ كەلەشەگi تۋرالى كەلەلi ءسوز ايتقىسى كەلەدi. قانداي تاسىراڭ تاڭقىلىق دەسەڭشi!
اباي الەمiن كۇيكi قارەكەت، كۇڭكiل سوزدەرمەن بۇلدىراتام دەۋشiلەر قاتتى قاتەلەسەدi. اباي الەمi — اسپان الەمi. ول الەم — كۇنi كوتەرiلiپ، ول كوكجيەككە قايتا باتىپ، تۇنجىراعان ءتۇن باسىپ، ايى جىلجىپ، جۇلدىزى جارقىراپ، ىزعار لەبi ۇرىپ، كۇركiرەگەن بۇلتى كوشiپ، كوزگە تۇرتسە كورگiسiز تۇمان باسىپ، كۇرسiنگەن جەل ۋiلدەپ جاتقان الەم. ول — سان قيلى، ساپىرىلىسقان قۇبىلىستان تۇرادى.
مەنiڭ بۇل شاعىن ماقالالار توپتامام ءوزiم عانا بايقاعان سول قۇبىلىستاردىڭ جەكە بiر ساتتەرi عانا!
1. «ءولIم باردا قورلىق جوق»
سانالى تiرشiلiك يەسiنiڭ تابيعي اياقتالۋى بولىپ سانالاتىن ادام ءولiمiن دiن مەن iلiم جان-جاقتى قاراستىرىپ كەلگەن.
ماسەلەن، ەرتەدەگi ەگيپەتتiكتەر ادامنىڭ ءپانيلiك عۇمىرىن بار بولعانى باقيلىق عۇمىرعا بارار الدىنداعى دايىندىق قانا دەپ ۇققان. ولاردىڭ ءولiپ قالعان پەرعاۋىندارعا كوبiرەك قۇلشىلىق ەتiپ، ولارعا ارناپ الىپ پيراميدالار سالىپ، دەنەلەرi بۇزىلمايتىنداي ەتiپ بالزامداپ كۇتۋلەرi سوندىقتان. ال ەرتەدەگi جاپوندىقتار ادام ولگەننەن كەيiن ونىڭ جانى ۇرپاقتارىنىڭ جانىنا كiرiپ، ءارi قاراي ءومiر سۇرە بەرەدi دەپ سەنگەن.
سونداي-اق بۋدديزم، زورواستريزم، يۋدايزم جانە باسقا دiني iلiمدەر دە ءولiم تابيعاتىن وزدەرiنشە ءتۇسiندiرiپ باعادى. بiراق بۇل دiني iلiمدەردiڭ ءبارi دە بiر ماسەلەدە-ولiمدi قورقىنشتى جات قۇبىلىس ەتiپ كورسەتۋدە — بiر-بiرiمەن ۇندەس بولىپ كەلەدi. ال ءولiمدi زاڭدى قۇبىلىس دەپ ايتقان سوكرات، پلاتون، اريستوتەل iلiمi بولعانى ايان. بۇل iلiم بويىنشا، ءولiم دەگەن — تاننەن جاننىڭ ءبولiنiپ شىعۋى. ياعني ءتان عانا ولەدi، ال جان ماڭگiلiك. سوكراتتىڭ، پلاتون مەن اريستوتەلدiڭ ءولiمiنiڭ اسا زور قايعىلى اۋىر قاسiرەتiن جەڭiلدەتەتiن وسى iلiمiن دانىشپان اباي قاتتى سەزiنiپ، تەرەڭ ۇعىنعان. سوندىقتان ول:
اقىل مەن جان-مەن ءوزiم، ءتان — مەنiكi،
«مەنi» مەن «مەنiكiنiڭ» ماعىناسى ەكi،
«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،
«مەنiكi« ولسە، ءولسiن، وعان بەكi.
مiنەكي، بۇل ولەڭنiڭ بۇكiل تۇلا بويى «اقىل مەن جان-مەن ءوزiم» ولمەيدi، «ءتان مەنiكi» عانا ولەدi دەپ تۇر عوي. ابايدىڭ وسى ءتورت قانا ولەڭ جولى سوكرات، پلاتون، اريستوتەل iلiمدەرiنiڭ التىن ارقاۋىمەن جالعاسىپ جاتقان جوق پا؟!
اباي ۇعىمىنشا، ادام بالاسى ءولiمنەن ۇرەيi ۇشىپ قورىقپاۋى كەرەك، ءولiم دەگەن دە ءومiر سياقتى زاڭدى قۇبىلىس.
ادامزات — بۇگiن ادام، ەرتەڭ توپىراق،
بۇگiنگi ءومiر جارقىلداپ الدار بiراق.
ەرتەڭ ءوزiڭ قاندايسىڭ، بiلەمiسiڭ،
ولمەك ءۇشiن تۋعانسىڭ، ويلا، شىراق.
سوندىقتان دا اباي «تۇلا بويى ۇيات پەن ار»، «جاسقا جاس، ويعا كارi» ءسۇيiكتi ۇلى ءابدiراحمان ولگەن كەزدە جازعان بiرنەشە ولەڭ-جوقتاۋىن، «سابىرلىق قىلساق كەرەك-تi» دەپ، تۋعان-تۋىسقاندارى مەن ءوزiنە باسۋ ايتىپ اياقتايدى.
سوندىقتان دا اباي ءوزiنiڭ ەڭ جاقسى كورەتiن iنiسi وسپان ولگەندە: «جان بiتكەنگە جالىنباي، جاقسى ءولiپسiڭ اپىرماي» دەيدi. ەگەر اباي ءولiم تابيعاتىن سونشالىقتى تەرەڭ ءتۇسiنبەسە، جاس كەتكەن ءوزiنiڭ ەڭ جاقسى كورەتiن iنiسiنە «جاقسى ءولiپسiڭ، اپىرماي» دەپ ايتار ما ەدi؟!
تiپتi، كەرەك دەسەڭiز، اباي ءولiمدi زورلىق پەن زومبىلىقتان، ءزابiر مەن قورلىقتان قۇتقارۋشى دەپ ۇعادى.
مەن — ماكتاننىڭ ق ۇلى ەمەس،
شىن اقىلعا زورلىق جوق.
انتۇرعان كوپ پۇل ەمەس،
ءولiم باردا قورلىق جوق.
ءولiم باردا قورلىق جوق! بۇل — سوكرات، پلاتون، اريستوتەل فيلوسوفياسىنىڭ اباي ارقىلى ودان ءارi تەرەندەۋi. جاڭا ءمان، توسىن ماعىناعا يە بولۋى.
2. ەر قورعانى نە؟
ەگەر بiر-بiرiمiزگە وسى سۇراقتى قويار بولساق، وندا بiز: «بۇل سۇراق سونشالىكتى باس اۋىرتار سۇراق ەمەس قوي. ەر كورعانى باتىلدىق، نامىسقويلىق، قايراتتىلىق، ادالدىق، ەڭبەككە تالاپ ەتۋشiلiك ەمەس پە؟» — دەپ جاۋاپ بەرەر ەك. شىنىندا دا سولاي عوي. ال اباي وسى قاسيەتتەردiڭ ەشقايسىسىنا ايال ەتپەي، «بۇل داۋرەن كەمدi كۇنگە...» دەپ باستالاتىن ولەڭiندە:
ۋايىم — ەر قورعانى — دەيدi.
ەر قورعانى — ۋايىم! مۇلدە توسىن ۇعىم، توسىن ءتۇسiنiك. ءا دەگەندە مي دا، جۇرەك تە قابىلداي قويمايتىن فورمۋلا! ال بiراق وسى تiركەستiڭ iشكi ءمانiنە توقتالىپ، ماعىناسىنا وي جۇگiرتسەڭiز، وندا بۇل ءسوزدiڭ ءمانi الدەقايدا ماڭىزدى، ماعىناسى الدەقايدا كەڭ ەكەنiنە كوزiڭiز جەتەدi. ۇلى اباي ەردiڭ شىن قورعانى بولار قاسيەتتi بiزدiڭ ويىمىز جەتە بەرمەيتiن، بiزدiڭ ءسوزiمiز iلە بەرمەيتiن تەرەندiكتەن iزدەستiرگەن ەكەن. سويتسەك، ەردiڭ بويىڭداعى باتىلدىق پەن نامىسقويلىقتى دا، قايراتتىلىق پەن ەڭبەككە تالاپ ەتۋشiلiكتi دە تۋدىرار قۇبىلىس ۋايىم ەكەن عوي. باجايلاپ قاراساڭ، شىنىندا دا، ۋايىمى بار ادام عانا نامىستانىپ، ەڭبەككە تالاپ ەتپەس پە؟! تاعى دا، اباي بۇل سوزدەردi رەتi كەلگەن كەزiندە، پوەتيكالىق شارىقتاۋ ءساتiندە ايتا سالماعان. بۇل سوزدەردi ول ۋايىم جەپ وتىرىپ ايتقان. ويتكەنi ول تاعى بiر ولەڭiندە:
Iشكەنi ماس، جەگەن توق
ۋايىم ايتار بiرەۋ جوك، —
دەپ كۇيiنەدi، قاپالانادى، ۋايىمعا باتادى. ابايدىڭ «ۋايىم از، ءۇمiت كوپ» دەپ قورقاتىنى سوندىقتان. سودان بولسا كەرەك، اباي ۋايىمسىز ءۇمiتتi — قاجىرسىز ءۇمiت دەپ ۇققان. باسقا تۇگiلi، قيالدىڭ تۇلپارىن ەرتتەپ مiنە الاتىن ءۇمiتتiڭ ۋايىمنىڭ اددىنا ءتۇسiپ كەتەتiنiنە سەنبەگەن.
ءۇمiتتiڭ اتى ەلەرiپ،
قوس تiزگiندi سوزبايدى.
قوس تەپكiنi سالساڭ دا،
ۋايىمنان وزبايدى.
ارينە، اباي ادام بالاسىنىڭ ىلعي دا ۋايىمنىڭ تۇمانىنا تۇمشالانىپ، ۋايىمنىڭ قاراڭعىلىعىنا باتىپ وتىرۋ مۇمكiن ەمەس ەكەنiن ۇققان. ول ءوزiنiڭ ءتورتiنشi ءسوزiندە بۇل تۋرالى: «ۇنەمi قايعىعا جان شىدار ما ەكەن؟ جوق، مەن ۇنەمi ۋايىم-قايعىمەن بول دەمەيمiن. ۋايىم-قايعىسىزدىعىڭا ۋايىم-قايعى قىلداعى، سول ۋايىم-قايعىسىزدىقتان قۇتىلارلىق ورىندى قارەكەت تابۋ كەرەك... ءاربiر ورىندى قارەكەت ءوزi دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى»، — دەيدi.
دەي تۇرعانمەن، اباي ۋايىمدى ادام جانىن ۇگiتەر دەرتتi قاسيەت دەپ ەمەس، قايتا، ۋايىمسىزدىقتى دەرتتi قاسيەت دەپ ۇعادى. سوندىقتان دا ول وتىز بiرiنشi ءسوزiندە، وي كەسەلدەرiن اتاعاندا، ۋايىمسىزدىقتى بiرiنشi قويادى. نە بولعاندا دا اباي ۋايىمسىزدىقتى ادام بالاسىنا بەرiلگەن قاتەرلi قاسيەت دەپ ۇققان. ونىڭ «ادام بالاسى جىلاپ تۋادى، كەيiن ولەدi» دەۋi دە سودان بولسا كەرەك. ويتكەنi ونىڭ ءوزi ۇلى ۋايىم يەسi عوي. ياعني ۇلى قاسيەتكە يە ادام عوي.
3. ابايدىڭ شابىتتى شاعى
اباي قاي كەزدە دە، وي بويلاماس تەرەڭ عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە ول قاي كەزدە دە وي جەتپەيتiن بيiك، بولەك، توسىن. اللا تاعالانىڭ ءوزi ەرەكشە ەتiپ جاراتقان ەرەكشە قۇبىلىس. ونىڭ، تiپتi، شابىتتى كەزi دە ەشكiمگە ۇقسامايدى. ارينە، اقىننىڭ قۋاتتى سەرپiلiس، بۇلا كۇشكە يە ول شابىتتى شاعى العاشقىدا ۇيرەنشiكتi ەستiلەدi، اقىن بويىنداعى «ادامنىڭ كەيبiر كەزدەرi كوڭiلدە الاڭ باسىلسا؛ ءتاڭiرiنiڭ بەرگەن ونەرi كوك بۇلتتان اشىلسا؛ سىلدىرلاپ وڭكەي كەلiسiم تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي» توگiلiپ قويا بەرەتiنiنە كۇمان كەلتiرمەيسiڭ. ودان كەيiنگi اقىن بويىنداعى قۇبىلىس تا بiزگە جات ەمەس:
ءتاڭiرiنiڭ كۇنi جارقىراپ،
ۇيقىدان كوڭiل اشار كەز.
قۋاتتى ويدان باس قۇراپ،
ەركەلەنiپ شىعار ءسوز.
اباي توسىنداعى ءدال وسىدان شىعادى. «ەركەلەنiپ شىعار سوزدەن» قۋانىش، شاتتىق، نۇرلى شاق، ساۋلەلi ءسات كۇتەتiنiنiڭiز زاڭدى. بiراق اباي «ءتوڭiرiنiڭ كۇنi جارقىراپ، ءسوزدiڭ ءوزi ەركەلەنiپ» تۇرعان وسى بiر شاپاعاتتى كەزiندە دە «قىرانشا قاراپ قىرىمعا، مۇڭ مەن زاردى قولعا الادى». ياعني اباي شابىتتىڭ ەڭ بiر شۋاقتى شاعىندا دا مۇڭ-زارمەن قالادى. ودان ءارi اقىن:
ىزالى جۇرەك، دولى قول،
ۋلى سيا، اششى تiل
نە جازىپ كەتسە، جايى سول،
جەك كورسەندەر ءوزiڭ بiل، — دەيدi.
ءسوز ەركەلەنiپ، ءتاڭiرiنiڭ كۇنi جارقىراپ تۇرعان شابىتتى ءساتiندە دە جۇرەگi ىزاعا تولىپ، سياسى ۋعا اينالاتىن دۇنيەدە تاعى بiر اقىن بار ما ەكەن؟! بiلسەڭiزدەر، ايتىڭىزدارشى! مەن بiلمەدiم.
4. ادامشىلىق ولشەمI
اباي ادامشىلىق تۋرالى ءوزiنiڭ ەڭ سوڭعى قىرىق بەسiنشi ءسوزiندە: «ادامشىلىقتىڭ الدى ماحاببات، عادەلەت سەزiم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرi جوق، كiرiسپەيتiن دە جەرi جوق»، — دەيدi. ارينە، اباي بۇل جەردە ماحاببات پەن سەزiمدi ۇلى ماعىناسىندا، ياعني ءوزi نيەت ەتكەن iسكە قۇلاي جىعىلۋدى، قۇشتارلىقپەن ۇمتىلۋدى ايتىپ وتىرعانى ونىڭ «...ماحاببات سەزiمi كiمدە كوبiرەك بولسا، سول كiسi — عالىم، سول — عاقيل» دەگەن سوزدەرiنەن بەلگiلi. بiراق اباي بۇل ءسوزiندە عادەلەت تۋرالى، ياعني ءادiلدiك تۋرالى ەشتەڭە ايتپايدى. ءادiلدiك قالاي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراققا توقتالمايدى. ويتكەنi ول بۇل سۇراققا «جاستىقتىڭ وتى جالىڭداپ» دەپ باستالاتىن ولەڭiندە:
دۇشپانىڭا ءادiل بول —
دەگەن بiراق جولمەن بەرگەن. اباي ادامدىقتىڭ ەڭ ۇلى ولشەم تارازىسى — دۇشپانعا ءادiل بولۋ دەپ ۇققان. ول دۇشپانىنا دا قيانات جاساي المايتىن، دۇشپانىنا ايتىلار ءسوزiندە دە ءادiلدiكتiڭ الا جiبiن اتتاماي، قارا قىلدى قاق جارىپ سويلەي الاتىن ادامدى عانا ناعىز ادام دەپ بiلگەن. تاعى دا، ول بۇل سوزدەردi
تۋىسقانىڭ، دوستارىڭ ءبارi ەكi ۇشتى،
سول سەبەپتi دوسىڭنان دۇشپان كۇشتi
ەكەنiن، ياعني دۇشپانىڭنىڭ قاپىسىن تاپسا، قان قاكساتىپ جiبەرەتiن ساعان دەگەن ءوشتiگiنەن اينىمايتىن، قايتپايتىن مەرەز تابيعاتىن بiلە تۇرىپ ايتقان. شىنىندا دا، رەتi كەلسە، سەنi تالعاماي جالماپ، كوزiندi جويىپ جiبەرۋگە قۇمبىل، قانقۇيلى قاسكوي دۇشپانعا ءادiل بولۋ ادامنىڭ iشiندە ادامنىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك.
ال جاقتىرمايتىن ادامىمىزدىڭ بار iسiن، تiپتi، جاقسى iسiن دە كۇستانالاپ، ونىڭ بۇكiل ارەكەتiن جەردەن الىپ جەرگە سالىپ وتىراتىن بiزدەر اباي بەلگiلەگەن ادامدىقتىڭ وسىنداي بيiك ولشەمiنە قالاي قارار ەكەنبiز؟!
5. اقىل، قايرات، جۇرەك
اباي ناعىز شىنايى ادام بولمىسى وسى ءۇش قاسيەتتەن — اقىل، قايرات، جۇرەكتەن تۇرادى دەپ بiلەدi. تاعى دا، ول وسى ويعا قايتا-قايتا قايىرىلىپ سوعىپ، ونىسىن قايتا-قايتا ناقتىلاپ، بەكiتiپ وتىرادى. ون جەتiنشi ءسوزiندە اباي قولعا ۇستاپ، كوزگە كورۋگە بولمايتىن بۇل دەرەكسiز ۇعىمداردى اللەگرويالىق تۇلعاعا ەنگiزiپ، ولاردى بiر-بiرiمەن، كiمنiڭ ونەرi كۇشتi دەگەن سۇراق ءتوڭiرەگiندە ايتىستىرىپ قويادى. ۇشەۋi كەلiپ عىلىمعا جۇگiنەدi. عىلىم ولاردىڭ ءارقايسىسىنا ءتۇيiنi بەرiك، تۇجىرىمى ناقتى مiنەزدەمە بەرەدi. قايراتتىڭ «كەيدە جاماندىقتى بەرiك ۇستاپ كەتەتiندiگiن» ايتادى. ال اقىلعا: «جاقسىنىڭ، جاماننىڭ — ەكەۋiنiڭ دە سۇيەنگەنi سەن، ەكەۋiنiڭ iزدەگەنiن تاۋىپ بەرiپ جۇرەسiڭ سونىڭ جامان»، — دەيدi. ەڭ سوڭىندا: «وسى ۇشەۋiڭ باسىندى قوس، ونىڭ iشiندە جۇرەككە بيلەت» دەپ اياقتايدى. قۇدايشىلىق جۇرەكتە ەكەنiن ۇقتىرادى.
سونداي-اق، اباي «اۋەلدە بiر سۋىك مۇز — اقىل زەرەك» دەپ باستالاتىن ولەڭiندە:
اقىل، قايرات، جۇرەكتi بiردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.
جەكە-جەكە بiرەۋi جارىتپايدى،
جول دا جوق جارىمەستi جاقسى دەمەك، —
دەيدi. ۇشەۋi بiر جەردەن تابىلماي، شىنايى ادام بولمىسى ءتۇزiلiپ شىقپايتىنىن ايتا وتىرىپ، «تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك» جىلىتپاسا، «اقىلدىڭ سۋىق ءمۇز» ەكەنiنە تاعى دا توقتالىپ وتەدi. اقىل مەن قايراتتىڭ جاماندىققا قىزمەت ەتiپ كەتە بەرەتiنiنەن قاتتى سەسكەنگەن اباي قۇدايشىلىعى بار، ءادiلدiگiنەن جاڭىلمايتىن جۇرەككە جۇگiنەدi. بiراق جۇرەك تە اقىل، قايراتسىز ارەكەت ەتە الماق ەمەس. سوندىقتان دا اباي بۇل تاقىرىپقا «مالعا دوستىڭ ءمۇڭى جوق مالدان باسقا» ولەڭiندە:
ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتi:
ىستىق كايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك، —
دەپ قايتالاپ سوعادى. اقىرىندا اباي شىنايى ادام قاسيەتi ايتەۋiر قايرات، اقىل، جۇرەكتەن قۇرالا سالماۋ كەرەك، ول قايرات — ىستىق، ول اقىل — نۇرلى، ول جۇرەك — جىلى بولۋ كەرەك دەگەن توقتامعا كەلەدi. ويتكەنi اباي «ىستىق قايرات» جاماندىقتى ەمەس، تەك «جاقسىلىقتى بەرiك ۇستايدى»، ال «نۇرلى اقىل» جاماڭدىققا ەمەس، تەك جاقسىلىققا عانا قىزمەت ەتەدi دەپ ۇعادى. ال جىلى جۇرەكتiڭ اتى جىلى جۇرەك قوي. وعان دالەل iزدەپ جاتۋدىڭ قاجەتi جوق. ياعني اباي «سۋىق مۇز اقىل» مەن «قاتتى قايراتقا»، «نۇرلى اقىل» مەن «ىستىق قايراتتى» قارسى قويادى. ول تەك «نۇرلى اقىل» مەن «ىستىق قايرات» قانا ادامدى ادامشىلىق دەڭگەيگە كوتەرە الادى دەپ بiلەدi. نۇرلى اقىل، ىستىق قايراتسىز مەيiرiم مەن قايىرىم بولا قويادى دەگەنگە سەنبەيدi.
6. جاقسىلىق پەن جاماندىق
اباي نە نارسەنi دە اجارىن ارتتىرايىن دەپ بوياپ، ءارiن كەلتiرەيiن دەپ ارلەپ جاتپايدى. سونداي-اق ول اۋىردى جەڭiلدەتەم، قاتتىنى جۇمسارتام دەپ تە الەككە تۇسپەيدi. ياعني ول، ءوزi ايتقانداي، «وڭكەي جالعانمەن شىننىڭ بەتiن بويامايدى». ول ءومiردiڭ ءوزiن بار بولمىس-تiرشiلiگiمەن، بار قيمىل-قاراكەتiمەن، بار اۋىرلىق-سالماعىمەن كوتەرiپ الىپ سەنiڭ يىعىڭا سالادى. ونىڭ سوزدەرiنiڭ ومىرتقا قايىستىرىپ، بەل مايىستىراتىنداي اۋىر بولاتىنى سوندىقتان. ماسەلەن:
جاقسىلىق ۇزاق تۇرمايدى،
جاماندىق اركەز توزبايدى، —
دەيدi اباي. نەتكەن اۋىر ءسوز! قايعىسىز، قامسىزدىڭ ءوزiن جىلاتىپ، تiرشiلiكتiڭ تiرەگiن قۇلاتاتىڭداي سوزدەر عوي بۇل! بۇل سوزدەردەن كەيiن ءومiردiڭ ءمانi جويىلىپ، ادامنىڭ ءۇمiتi ءۇزiلمەي مە؟! ولاي دەمەي، نە دەرسiڭ؟! جاقسىلىق دەگەنiڭ «ۇزاق تۇرمايتىن» بولسا، ال ونىڭ ەسەسiنە جاماندىق دەگەنiڭ «اركەز توزبايتىن» بولسا، وندا بۇل ءومiردiڭ ءمانiنەن نە پايدا، ادامنىڭ ءۇمiتiنەن نە قايىر؟! بۇل ويىن ول ەرتەرەك جازىلعان
«قاجىماس دوس حالىقتا جوق» دەگەن ولەڭiندە-اق:
جاقسىلىعىڭ كۇندە ۇمىت،
بiر جاڭىلساڭ، بولدى كەك، —
دەپ، بiر شالىس باسساڭ-اق جاقسىلىعىڭنىڭ ۇمىت بولاتىنىن بiزدiڭ ۇعىمىمىز قابىلدايتىنداي ەتiپ ايتقانمەن، ول تۇستا جاماندىقتىڭ توزبايتىنىن ايتقان جوق-تى. كiم-كiمدi بولسىن، ەگەر ول ناعىز بiر قارا جۇرەك، كارا تالاق، تاسباۋىر بولماسا، قاتتى سەسكەنتiپ، قاتتى شوشىتار ءسوز — وسى ءسوز: «جاماندىق اركەز توزبايدى». ويتكەنi بۇل جەردە جاقسىلىق وتكiنشi، جاماڭدىق ماڭگiلiك بولىپ تۇر. قورقىنىشتى-اق! ول ءسوزدiڭ اسا تەگەۋرiندi اسەر-قۋاتىنىڭ كۇشتiلiگi سوندا — ول ءسوزدiڭ باسقانى بىلاي قويعاندا — جانى جاماڭدىققا بەيiم ادامنىڭ ءوزiن توقتاتىپ، ويلاندىراتىندىعىندا! ويتكەنi جاماندىق جاماندىق قانا تۋدىرادى. جاماندىققا جاماندىقپەن عانا جاۋاپ بەرiلەدi. جاماندىق جاساعان ادام ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە، جاماندىقتىڭ قۇربانى بولادى. جاقسىلىق ۇمىتىلادى، توزادى، بiراق جاماندىق ۇمىتىلمايدى، توزبايدى. جاماندىققا قۇربان بولمايمىن دەسەڭ، ەڭ الدىمەن ءوزiڭ جاماندىق جاساما! ياعني جاقسىلىق جاساماساڭ دا (ءبارiبiر ۇزاق تۇرمايدى)، جاماڭدىق جاساما! بۇل ءسوزدiڭ ءتۇبiنە ودان ءارiرەك ءۇڭiلسەڭ، جاماندىق جاساماعاننان ۇلكەن جاقسىلىق جوق!
بiر قاراعاندا، جاقسىلىقتى بiر ءساتتiك وتكiنشi ەتiپ، ال جاماندىقتى ولمەيتiن ماڭگiلiك ەتiپ كورسەتiپ، كۇن مەن تۇننەن، سۋىق پەن جىلۋدان، قايعى مەن قۋانىشتان جارالعان ءبۇتiن دۇنيەنiڭ تەپە-تەڭدiگiن بۇزارداي بۇل ولەڭ جولدارىنىڭ تاعىلىمى، بiزدiڭ ۇعىمىمىزدا، وسىنداي قۋاتقا يە!
7. ءسوز حاقىندا
ابايدىڭ ولەندi، ءسوزدi اسپانعا كوتەرiپ، اسا بيiك باعالاعانى، قۇلاي جىعىلىپ، قۇرمەت تۇتقانى بارشامىزعا ايان. ونىڭ «ولەڭ — ءسوزدiڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەگەن جولدارى كiم-كiمگە دە اقىن دەمiنiڭ التىن بۋىمەن جازىلعانداي اسەر قالدىراتىنى ءسوزسiز. اقىننىڭ بۇل ولەڭ جولىن ابايدىڭ اتىن ەستiگەن ادامنىڭ ءبارi بiلەدi. ال ودان ءارi شە؟ اباي ءوز ءسوزiن ودان ءارi قالاي باعالاعان؟ بۇل سۇراققا ءا دەگەندە كوبiمiز توسىلىپ قالامىز. سودان كەيiن اباي ولەڭiندەگi ەڭسەنi ەزiپ، جانىندى جانشىپ جiبەرەردەي اۋىر بiر كۇڭگiرت، بەيۋاق قۇبىلىستاردىڭ جاتاتاتىنىنان شىعار دەپ ويلايتىنىمىز راس. بiزدiڭ سول ويىمىزدى اقىننىڭ «كۇڭگiرت كوڭiلiم سىرلاسار سۇرعىلت تارتقان بەيۋاققا» دەگەن جولدارى بەكiتە تۇسەدi.
اۋەلەسiن، كالقىسىن،
وت-جالىن بوپ شالقىسىن، —
دەپ تiلەك ايتادى. سونان كەيiن:
كۋاتتى وتتاي بۇرقىراپ،
ءۋازiنگە ولشەپ تiزiلگەن.
جاڭبىرلى جايداي سىرقىراپ،
كوك بۇلتتان ءۇزiلگەن
كايران تiل، كايران ءسوز
نادانعا قادiرسiز، —
دەيدi. «قۋاتتى وتتاي بۇرقىراپ» دەگەن تiركەستiڭ توسىنداعى مەن اسەر كۇشiن ايتپاعاننىڭ ءوزiندە، «كوك بۇلتتان ءۇزiلگەن جاڭبىرلى جايداي سىرقىراپ» تۇسەتiن نايزاعاي ءسوزدiڭ قۇدiرەتiن قايدا قويارسىز. اپ-ساتتە-اق، اقىن جانى جاي ويناتىپ، جاسىن اتقىلاتىپ جاتقان ءتاڭiرلi كوك الەمiنە اينالىپ كەتكەن جوق پا؟! تاعى دا اباي:
كۋاتى كۇشتi نۇرلى ءسوز،
قۋاتىن بiلگەن ابايلار،
دەپ ءسوزiن نۇرعا مالىپ الادى دا:
جالىن مەن وتتان جارالعان
ءسوزدi ۇعاتىن كايسىڭ بار؟ —
دەپ ءارi كۇدiكپەن، ءارi ءۇمiتپەن جان-جاعىنا قارايدى.
اباي نەگە ءوز سوزدەرiن نۇردان، وتتان، جاي مەن جاسىننان ءوندiرiپ الادى؟ كۇڭگiرت، قاراڭعى، تۇماندى، بەيۋاق اباي الەمiنە نۇرلى وتتى، جاي مەن جاسىندى سوزدەر نە ءۇشiن كەرەك بولعان؟ جاۋاپ جالعىز-اق! ءوزi ءومiر سۇرگەن قاراڭعى، كۇڭگiرت، بەيۋاق، تۇماندى زاماندى نۇرمەن، وتپەن، جايمەن، جاسىنمەن سiلكiپ تاستاۋ ءۇشiن! ياعني اباي حالىقتى قاراڭعىلىقتان تەك نۇرلى، وتتى، جاي مەن جاسىندى سiلكiنiستەر عانا قۇتقارىپ شىعا الادى دەپ بiلگەن.
سوندىقتان دا ول قان جۇتىپ، قايعى iشiپ جۇرسە دە، ءوز سوزدەرiن نۇردان، وتتان، جاي مەن جاسىننان العان. اباي ءوز قاسiرەتiن، قايعىسىن نۇرلى وتتى، جاي مەن جاسىندى سوزدەردiڭ iشiندە ساقتاعان. مۇنى قۇدiرەت دەمەي كور!
8. «ءوزIڭە سەن...»
اباي ءوزiنەن بۇرىن وتكەن ارعى-بەرگi اسا ۇلى ويشىلاردىڭ، ءاسiرەسە سوكرات، پلاتون، اريستوتەلدەردiڭ iلiمدەرiن تەرەڭ بiلگەنiن جۇرتتىڭ ءبارi جاقسى بiلەدi. تاعى دا، اباي ادامزات بالاسىنىڭ بiتiم-بولمىسىن تانۋدا دا، ونى قالىپتاستىرۋدا دا وراسان زور ىقپال ەتكەن. ول رۋحاني iنجۋ-مارجان قازىنالارىن تەك قانا بiلiپ قويماي، ولاردى سارىارقاداي سالقام كەۋدەسiنەن وتكiزiپ، ءوزiنشە قورىتىپ، ءوزiنشە جاڭعىرتقان. سوندىقتان دا ابايدىڭ سان عاسىرلار ءتۇبiنەن الىپ شىققان iلiمi — البوم پاراقتارىنا ىجداhاتپەن جاپسىرىلىپ، سىرتقى سۇلباسى مۇقيات ساقتالعان گەرباريي iلiم ەمەس، ونىڭ iلiمi — دالا ءتوسiنە تامىرىن جiبەرiپ، جەلمەن الىسىپ، جەردەن قۇنار تارتىپ، كۇن نۇرىن سiمiرiپ، جاڭبىرلارعا شومىلىپ، يiسi ءبۇرقىراپ، گۇل شاشىپ، جەمiس توگiپ ءتۇرعان iلiم.
ارينە، قايتالاپ ايتامىز، اباي iلiمiنiڭ ءمۇنداي قاسيەتiن ءجۇرتتىڭ ءبارi جاقسى بiلەدi. بiراق سول جۇرتتىڭ جاقسى بiلەتiن قاسيەتiنiڭ ءوزiن مىسالدارمەن ناقتىلاپ وتىرساق، ارتىق بولماس دەپ ويلايمىز. ابايدا:
سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدi iشiنە قۋلىق ساقتاپ.
ءوزiڭە سەن، ءوزiڭدi الىپ شىعار
ەڭبەگiڭ مەن اقىلىڭ ەكi جاقتاپ، —
دەگەن جولدار بار. كۇشتiگە، قۇدىرەتكە قۇلشىلىق ەتiپ، سولارعا عانا تابىنىپ، سولارعا عانا سەنەتiن، ادام بالاسىن قۇل مەن قۇتان دەپ قانا ويلايتىن زاماندا ءومiر سۇرگەن ابايدىڭ ادامنان، «وزگەگە سەنبە، ءوزiڭە سەن» دەپ، iرi مiنەز، كەسەك قارەكەت تالاپ ەتۋi — سول تۇستاعى كەسەكتiكتiڭ كەسەكتiگi، iرiلiكتiڭ iرiلiگi بولاتىن. ول زاماڭدا مۇڭداي ءسوز ايتۋ ءۇشiن ابايدىڭ ۇلكەن iشكi رۋحاني تiرەگi بولعانى ءسوزسiز. ول رۋحاني تiرەك — فيلوسوفيا iلiمiندەگi «ءوزiڭدi ءوزiڭ تانى» دەگەن ءۇعىم. بۇل ءسوز العاشقىدا — دەلفاداعى اپوللون حرامىنىڭ كiرەبەرiسiنە جازىلعان ءسوز بولاتىن. اڭىز بويىنشا، ول ءسوز اپوللوننىڭ «ادامنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتi نە؟» دەگەن سۇراققا بەرگەن جاۋابى كورiنەدi. العاشقىدا بۇل ءسوز «ءوزiندi بiل»، «ءوزiڭە ءوزiڭ يە بول» دەگەن ماعىنالاردا عانا قابىلدانىپ كەلدi. كەيiننەن بۇل ۇعىمدى سوكرات ودان ءارi تەرەڭدەتiپ، وعان ۇستەمە كۇش پەن رەڭك بەردi. ءسويتiپ، ونى فيلوسوفيالىق كاتەگورياعا اينالدىردى. ياعني سوكرات بۇل ۇعىمعا ادام بالاسى iشتەي ينتەلەكتۋالدىق يماندىلىك جاعىنان قۋاتتانگاندا عانا ءوزiنە سەنە الادى، سوندا عانا باقىتقا جەتپەك دەگەن ءمان مەن ماعىنا قوستى.
اباي دا ادامعا «ءوزiڭە سەن» دەپ قانا كويمايدى. تەك سولاي دەپ قويسا، وندا ول بار بولعانى قۇرعاق اقىل بولىپ شىگار ەدi. اباي ادام بالاسى ءوزiنiڭ «جۇرەگiنە سۇڭگiپ»، ونىڭ «ءتۇبiن كوزدەپ»، ودان «شىن اسىل» الىپ شىعۋ ءۇشiن، سول ادامنىڭ قۋاتتى iشكi تiرەگi بولۋ كەرەك دەپ ۇعادى. ويتكەنi ادامنىڭ ءوزiن ءوزi تانۋى وڭاي شارۋا ەمەس. ادام بولمىسى دا وراسان قارسىلىققا يە. ول قارسىلىقتى جەڭۋ ءۇشiن ۇلكەن رۋحاني كۇش پەن قۋات كەرەك. ال ول رۋحاني كۇش پەن قۋات iلiم مەن بiلiمنەن كۇرالادى. سوڭدىكتان دا ول «جاپىراعى كۋارعان ەسكi ءۇمiتپەن» دەگەن ولەڭiندە:
قاراشى ءوز بويىڭا، تۇگەل مە ەكەن
Iستىق جۇرەك، ءوڭ-شىراي، كۋات پەن كۇش؟ —
دەيدi. ودان ءارi:
توڭكەرiلiپ قۇبىلعان جۇرت — بiر ساعىم،
شىنعا شىڭداپ قوسا الماس ىنتىماعىن.
كوپتiڭ اۋزىن كۇزەتسiڭ، كۇن كورمەيسiڭ،
ءوزiندi ءوزiڭ كۇزەت، كەل، شىراعىم!
ادامنىڭ ءوز بويىندا «قۋات پەن كۇش» بولماسا، ول ادام كەز كەلگەننiڭ جەتەگiندە كەتەتiن تايعاق، كەز كەلگەننiڭ قولىنا سۋ قۇيىپ كەتەتiن بەيشارا ەكەنiن مەڭزەي وتىرىپ، ياعني ونداي ادام بويىندا ءوزiنە دەگەن سەنiمi بولۋ مۇمكiن ەمەس ەكەنiن قاتاڭ ەسكەرتەدi. ويتكەنi ءوزiنە سەنiمi جوق ادام ءوزiن تاني المايدى. ال ءوزiن تاني المايتىن ادام — دۇنيەنi دە تانىپ جارىتپاق ەمەس...
9. «وي كIرگەلI تيمەدI ەرIك ءوزIمە»
بiز ءاسiرەسە سوڭعى جىددارى زامان مەن ۋاقىت اۋا رايىنىڭ شۇعىل وزگەرiستەرگە ۇشىراپ، ساياسي دۇمپۋلەردiڭ، الەۋمەتتiك الاساپىرانداردىڭ، ساناداعى جاڭعىرۋلاردىڭ تەگەۋرiندi ىقپالدى اسەرلەرiنiڭ سالدارىنان ءسوز بوستاندىعى، پiكiر تاۋەلسiزدiگi، وي ەركiندiگi دەگەن ۇعىمداردى جيi ايتاتىن بولدىق. ارينە، بiز ول ۇعىمداردى دەموكراتيا ءالiپپەسiنiڭ العى شارتتارى، ادام قۇقىعىن قورعايتىن ەڭ باستى زاڭ تالاپتارى دەپ بiلەمiز. وعان ەشكiمنiڭ كۇمانi جوق. بiراق، نەسiن جاسىرامىز، دەموكراتيا باستالعان العاشقى جىلدارى، ءجۇزiنەن يمان توگiلiپ تۇرۋعا تيiس بۇل اسىل ۇعىمداردىڭ اجارىن الەم-تاپىراق تۇرپايىلاندىرىپ، ءجۇرiسiنەن يبا مەن iزەت قاتار ءورiلiپ تۇرۋعا تيiس بۇل قاسيەتتi ۇعىمداردىڭ تۇلا بويىن ورەسكەل دورەكiلەندiرiپ العانىمىز راس. ءسويتiپ، ءسوز بوستاندىعى، وي ەركiندiگi دەگەندi اۋزىنا نە كەلسە سونى ايتۋ، ويىنا نە تۇسسە، سونى iستەۋ دەپ قاتەلەستiك. سودان بارىپ قۇداي الدىندا قانشاما كۇناعا باتتىق. يباسى مەن يمانى، تاۋبەسi مەن تاربيەسi جوق، جانى مەن قانىنا ءۇيات پەن ار ۇيالاماعان ودىراڭ مiنەزدi دەموكراتيا — ناعىز جيiركەنiشتi دەموكراتيا ەكەنiنە كوز جەتتi. مۇنىڭ ءبارiن ءتۇسiنۋ ءۇشiن بەلگiلi بiر ۋاقىتتىڭ ءوتۋi عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، ادام ونىڭ ءبارiن زەردەگە سالۋى، ويدا قورىتۋى كەرەك ەكەن. ياعني ساناڭا وي كiرۋi كەرەك. «ويدان جىراق، البىرت وسكەن» جان «ايلا مەن اشۋعا» قاراي كەتiپ قالۋى ابدەن مۇمكiن ەكەن.
ال تۇلا بويىنا وي كiرگەن ادام، قانداي بiر دەموكراتيالىق ەلدە ءومiر سۇرسە دە، ءسوزiن شەكسiز بەتiمەن جiبەرiپ، پiكiرiن جۇگەن-نوقتاسىز ەركiنە قويا بەرە مە؟! قايتا، بويىنا وي كiرگەن ادام ءار ءسوزiنە قاراۋىل قويىپ، ءار پiكiرiن سالماقتاپ، ءار اڭگiمەسiن سارالاپ وتىرماس پا؟! بۇل بiر.
ەكiنشiدەن، بويىنا وي كiرگەنiن سەزگەن ادام — ۇلكەن وي يەسi ادام. ول ادام — كاكiر-شۇكiر تiرلiكتiڭ اينالاسىڭدا كۇڭكiل-سۇڭكiل پiكiر ايتۋ مەن ۇساق-تۇيەك ماسەلەنiڭ ءتوڭiرەگiندە پىش-پىش اڭگiمە سوعاتىن ادام ەمەس. ويتكەنi كۇڭكiل-سۇڭكiل مەن پىش-پىشتىڭ اينالاسىنداعى ادام ءوزiنiڭ بويىنا وي كiرگەنiن سەزە المايدى. ونداي ادامعا وي دا كiرمەيدi. بويىنا وي كiرگەن ادام — قانداي بiر ەرiكتi قوعامدا ءومiر سۇرسە دە — ازاتپىن دەپ ارسىزدىكقا بارىپ، تاۋەلسiزبiن دەپ تاسىراڭداپ كەتپەيدi. بويىنا وي كiرگەن ادام — ەل-مەن جەر تۋرالى، حالىق پەن قاسيەت تۋرالى وي تولعايتىن ادام. ال ونداي ادامنىڭ ءسوزi دە، پiكiرi دە، ويى دا سول ەل مەن جەرگە تاۋەلدi. ونداي ويلى ادام ەشۋاقتا دا ەركiم ءوزiمدە دەپ ايتا المايدى. ويتكەنi ونداي ويلى ادامنىڭ ەركi ەلi مەن جەرiڭدە. ابايدىڭ:
وي كiرگەلi تيمەدi ەرiك ءوزiمە، —
دەۋi سوندىقتان.
10. «مەن بIر جۇمباق اداممىن»
بۇل جولداردى اباي ەسiمiن ەستiگەن جۇرتتىڭ ءبارi جاقسى بiلەدi، جاتقا بiلەدi. شىنىڭدا دا، اباي — اسا كۇردەلi، اسا قيىن، قۇپيا، جۇمباق تۇلعا. ونى تۇگەل شەشۋ مۇمكiن ەمەس، ال تۇگەل شەشەم دەۋ — ناعىز بارىپ ءتۇرعان كۇپiرلiك. ويتكەنi ونىڭ جۇمباقتىعى — دۇنيەنiڭ تىلسىم قۋاتىنان، اللا تاعالانىڭ قۇدiرەت-كۇشiنەن جاراتىلعان جۇمباقتىق. سودان بولسا كەرەك، ونىڭ جۇمباقتىعىنىڭ ءوزiن كەز كەلگەن ادام — ونىڭ ءسوزiنiڭ سونشالىقتى تابيعي قازاقى بولعانىنا قاراماستان — ءتۇسiنە قويۋى قيىن. ءدالiرەك ايتاتىن بولساق، جۇمباق ابايدى ءتۇسiنۋiڭ ءوزi — جۇمباق قۇبىلىس...
مەن بۇل جەردە ابايدىڭ جۇمباقتىعىن دالەلدەۋ ءۇشiن قولىما قالام الىپ وتىرعام جوق. جۇرتتىڭ ءبارi جاتقا بiلەتiن بۇل سوزگە توقتاپ وتىرعان سەبەبiم، كوپ جۇرت بۇل ءسوزدi بiرجاقتى كابىلدايدى. ولار ءۇشiن، اباي بۇل جەردە «مەن بiر جۇمباق اداممىن»، سوڭدىقتان «سەڭدەر مەنiڭ شەشۋiمدi تابىڭدار» دەپ وتىرعان سياقتى، ارينە، ابايدىڭ، ەڭ الدىمەن، ءدال وسىلاي دەپ وتىرعانىڭدا داۋ جوق. سونىمەن بiرگە، بۇل ءسوزدiڭ باجايلاپ كاراعان جانعا ەكiنشi استارلى جاعى دا بار. ول استارلى جاعى — ابايدىڭ جۇرتقا عانا ەمەس، ءوزiنە ءوزi قۇپيا بولىپ كورiنۋi، ءوزiءن-وزi جۇمباق سەزiنۋi. اباي، ەڭ الدىمەن دۇنيەنiڭ تىلسىم قۋاتىنان، اللا تاعالانىڭ كۇدiرەت كۇشiنەن جاراتىلعان ءوزiنiڭ بويىنداعى قۇپيانى اشۋعا، ءوزiنiڭ بولمىسىڭداعى ءجۇمباقتى شەشۋگە ۇمتىلعان. ول ءوز بويىڭداعى جۇمباقتى شەشۋ — دۇنيەنiڭ تىلسىم قۇپياسىن اشۋ دەپ بiلگەن. ءوزiن ءوزi شەشۋگە، ءوزiن ءوزi اشۋا ۇم-تىلماعان جان ەشۋاقتا دا، ەشتەڭەنi دە شەشۋگە ۇمتىلماق ەمەس. ءوزiن ءوزi يگەرۋگە، ءوزiن ءوزi اشۋعا ۇمتىلماعان جان ءومiر يiرiمدەرi مەن ءومiر قاباتتارىن قالاي يگەرiپ، قالاي ءتۇسiنبەك؟! ونىڭ ءۇستiنە، ادامنىڭ ءوزiن ءوزi يگەرۋi، ءوزiن ءوزi ءتۇسiنۋi دەگەن ءوز بويىنداعى ءوزi مەن وزگەگە ءتۇسiڭدiرiپ بەرەتiن جاڭا تەتiكتەردi iسكە قوسۋ عوي. ال ول تەتiكتەر iسكە قوسىلماي تۇرىپ، دۇنيەنi ءوزiڭ قالاي ءتۇسiنبەكسiڭ، ونى جۇرتقا قالاي ءتۇسiندiرمەكسiڭ؟!
بiر سوزبەن ايتقاڭدا، ءوزiنiڭ جۇمباق ەكەنiن بiلگەن ادام عانا دۇنيەنiڭ جۇمباعىن شەشۋگە ۇمتىلماق. ياعني ادام ءوز بويىنداعى جۇمباقتى شەشە وتىرىپ، دۇنيە جۇمباعىن شەشپەك...
11. ابايدىڭ كۇلكIسI
ابايدىڭ كۇلكiگە ۇلكەن ءمان بەرگەنi، وعان ادام تابيعاتى مەن جاراتىلىسىڭداعى قادiرلi قاسيەتتiڭ بiرi رەتiڭدە قاراعانى بەلگiلi. اباي كۇلكiنi، ارينە، شىن كۇلكiنi، ىرجاڭ مەن ىرجاقايلىق دەپ، جالپى جەڭiل مiنەز، ارزان قالجىڭنان شىعاتىن قۇبىلىس دەپ باعالاماعان. ابايدىڭ:
جiگiتتەر، ويىن ارزان، كۇلكi قىمبات، —
دەۋi سوندىقتان. ول كۇلگەندە جۇرتتى ماز-مەيرام ەتەيiن، ولاردى كۇلكiگە قارق قىلىپ تاستايىن دەپ كۇلمەيدi. ەت-باۋىرى ەگiلە وتىرىپ، سۇيەگi ۇگiتiلە وتىرىپ، اسا قينالىسپەن كۇلەدi. ول سۋرەتتەگەن «مايعا بوككەڭدەي كiسiمسiنگەن»، «قاس ماڭعاز» زاماڭداسىنىڭ كەلبەتiنە قاراڭىزشى:
جازدىگۇنi اق بوركi بۇكتەلمەيدi-اق،
قولىندا بiر ساباۋ بار — ول دا اپپاق.
كەرەگەگە ساباۋدى شانشىپ قويىپ،
بوركiن iلiپ، قارايدى جالتاق-جالتاق.
تiرi جانعا قۇربى بوپ جاپ-جاسىندا-اق،
كالجىنداماق، قاسىنباق، ىرجاڭداماق.
بەت-اۋزىن ءسوز سويلەردە ءجۇز قۇبىلتىپ
قاس كەرمەك، مويىن بۇرماق، قورازدانباق.
ارينە، «بەت-اۋزىن ءجۇز قۇبىلتقان»، «قاس كەرiپ»، «قورازدانعان» داڭعوي، تىراش بەيشارانىڭ تىراقى بولمىسىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiپ، ەرiكسiز كۇلەتiنiڭiز راس. بiراق اباي ونىڭ پورترەتiن جاساعاندا، ونى كەلەكە ەتۋ ءۇشiن، مازاق قىلۋ ءۇشiن جاساماعان. قايتا، ونىڭ پورترەتiن «وسىڭداي سيداڭ جiگiتتiڭ ەلدە مول-اق» ەكەنiنەن جانى كۇيiنiپ، جۇرەگi ورتەنiپ وتىرىپ جاساعان. بۇل جەردەگi كۇلكi — كۇيزەلiس كۇلكiسi. ونىڭ كوجەكبايعا، كۇلiمبايعا ارناعان ولەڭدەرiندەگi اششى مىسقىل، قۋاتتى ساركازمداردان دا وسىنداي كۇيiنiش پەن كۇيزەلiس سەزiلەدi. ول «پايدانى قۋىپ القىنىپ» جۇرگەن ونداي جانداردىڭ كۇيكi بولمىسىن — قاتتى قاپالانىپ، قاتتى نالىپ وتىرىپ — مىناداي جولدارمەن اشادى.
مومىننان جامان قورقاق جوق،
«قۋ»، «پىسىق» دەگەن ات قايدا؟
ارسىز بولماي، اتاق جوق،
الدامشى بولماي، ب ا ق قايدا؟
مiنە، ونداي جانداردىڭ بەيشارا مورالi. مiنە، ونداي جانداردىڭ مiسكiن بiتiم-بولمىسى. ونداي جاندار قاي ۋاقتا دا، قاي كەزەندە دە «ارسىز بولماي، اتاق جوق، الدامشى بولماي، ب ا ق جوق» دەپ ويلاعان. سونداي جانداردىڭ ءومiردi ءتۇسiنۋiن كورسەتۋ ءتۇرعىسىنان جازىلعان ءبۇل جولداردا قانشاما ۋىتتى ىزا، قانشاما اششى كۇيزەلiس جاتىر دەسەڭiزشi! بەينەبiر اباي كۇلسە دە — كوكiرەگi قارس ايرىلىپ جىلاپ كۇلەتiندەي. ونىڭ كۇلكiسi ورتتەن ىستىق كۇرسiنiستەن تۇراتىنداي.
سوندىقتان دا ول ءوزiنiڭ ءتورتiنشi ءسوزiندە: «ءاربiر جامان كiسiنiڭ قىلىعىنا كۇلسەڭ، وعان راحاتتانىپ كۇلمە، ىزا بولعاندىعىڭنان كۇل، ىزالى كۇلكi — ءوزi دە قايعى»، — دەيدi. كۇلكi دە — قايعى. ءمۇنداي ءسوزدi اباي سياقتى ۇلى تۇلعا عانا ايتا الادى.
12. ىنتىماق، بIرلIك حاقىندا
اباي قازاقتى قازاق قىلماي كەلە جاتقان قاسiرەتتەردiڭ بiرi ەل iشiندەگi ىنتىماقتىڭ iرۋi، بiرلiكتiڭ ءبۇلiنۋi دەپ بiلگەن. ىنتىماعى كەتكەن ەلدiڭ iرگەسi سوگiلiپ، ىرىسى كەتەدi دەپ ۇققان، بiر-بiرiنە الاكوز بوپ، بiرiن بiرi اندىپ وتىرعان ەلدiڭ ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە ازاتىنىن، التىباقان الاۋىز بوپ، بiر-بiرiمەن قىرقىسىپ جاتقان ەلدiڭ ءتۇپتiڭ ءتۇبiڭدە توزاتىنىن سان قايتالاپ ايتقان. ول ىنتىماق پەن بiرلiكتiڭ iرگەسi، ەڭ الدىمەن، ەل ادامدارىنىڭ سىيلاستىعى مەن قۇرمەتiنەن قالانادى دەپ وسيەت ەتكەن.
بiر جەردە بiرگە جۇرسەڭ باسىڭ قوسىپ،
بiرiڭنiڭ بiرiڭ سويلە ءسوزiن توسىپ.
بiرiڭدi بiرiڭ عيززات، قۇرمەت ەتiس،
ءتۇرعانداي بەينە قورقىپ، جانىڭ شوشىپ.
مiنەكي، ادامدار اراسىنداعى تاتۋلىق قاڭداي بولۋى كەرەك!
— بۇل ءالi ەشكiم ايتپاعان، تەك اباي عانا دۇنيەگە كەلتiرگەن تاتۋلىقتىڭ ۇلى فورمۋلاسى! بۇكiل ولەندەرiندە اللا مەن ار، ۇياتتان قورقۋدى وسيەت ەتكەن ول، تاتۋلىق پەن ىنتىماقتى دا سول دەڭگەيگە كوتەرەدi. ويتكەنi ول ەلدiڭ بار باقىتى، بار بەرەكەسi ىنتىماقتا دەپ بiلەدi. ول جوق جەردە ەلدiڭ ەل بولۋى مۇمكiن ەمەس. ونىڭ:
بiرiڭدi، قازاق، بiرiڭ دوس
كورمەسەڭ، iستiڭ ءبارi بوس
— دەۋi سوندىقتان.
ءبارiمiز جاقسى بiلەمiز، قازاق ىنتىماعىنىڭ iرگەسi، ادەتتە، بيلiككە تالاس تۇسىندا قاتتى سوگiلiپ وتىرعان عوي. وعان دالەل iزدەپ، دايەكتەمە iزدەپ جاتۋدىڭ قاجەتi جوق. نەسiن جاسىرامىز، ءالi دە سولاي بولىپ كەتە مە دەگەن قاۋiپ تە جوق ەمەس...
اباي بيلiك بiر ادامدا بولماي، بiرلiك بولمايدى دەگەن عوي. ونىڭ:
كوپ شۋىلداق نە تابار،
بيلەمەسە بiر كەمەل، —
دەۋi دە،
ەديننسا-جاقسىسى،
ەدينيسا كەتكەڭدە
نە بولادى وڭكەي ءنول، —
دەۋi دە بiزدiڭ الگi سەزiمiزگە دالەل.
ول ءوزiنiڭ وتىز توعىزىنشى ءسوزiن: «راس، بۇرىنعى بiزدiڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان بiلiمi، كۇتiمi، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان. بiراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكi مiنەزi بار ەكەن... سول ەكi مiنەز جوق بولعان سوڭ، الگi ۇيرەنگەن ونەرiمiزدiڭ ءبارi دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، سايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتiپ بارا جاتقانىمىزدىڭ بiر سەبەبi سول كورiنەدi»، — دەپ باستايدى دا، ەكi مiنەزدi اتايدى.
بiرiنشi مiنەز — ول زاماندا بۇكiل جۇرت ەل باسىنىڭ قولىنا ايتىس-تارتىسسىز، «ەلدiڭ ەكi تiزگiن، بiر شىلبىرىن ۇستاتادى ەكەن دە، سونىڭ ايتقانىنا كونەدi ەكەن.
ەكiنشi مiنەز — ول كەزدەگi ەل نامىسقور بولعان. «اتى اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن»، — دەپ جازادى دا، اباي القالى توپ اينالا جۇرتتان «قانەكي، وسى ەكi مiنەز قايدا؟» — دەپ سۇرايدى. اباي بۇل سۇراقتى ءوزi ءومiر سۇرگەن زاماننان عانا ەمەس، بۇگiننەن، ياعني بiزدەن دە سۇراپ تۇرعانداي.
13. ءوزIنە دە كوڭIلI تولماعان
نەسiن جاسىرامىز، كوپ جۇرتتىڭ ابايعا دەگەن iشتەي «رەنiشi» مەن «وكپەسi» دە جوق ەمەس. اباي ءوز حالقى تۋرالى سونشالىقتى كۇيiنiشپەن، سونشالىقتى كۇيزەلiسپەن، جان-جۇرەگi كۇيرەپ وتىرىپ ءسوز ايتقان عوي. ول كۇيiنiش پەن كۇيزەلiستiڭ كەيدە، تiپتi، ءتۇڭiلۋمەن ۇلاسىپ كەتەتiنi بار. ابايدىڭ سونداي تۇستارىنا داراقى توپ، تىراش نامىسقويلار قاتتى «ءۇيالادى». ولار، ابايدىڭ ءوزi ايتقاڭداي، «ۇيالماس نارسەدەن ءۇيالاتىندار، ۇيالارلىق نارسەدەن ۇيالماتيىندار». ايتپەسە، قازاققا ابايداي جانى اشيتىن قازاق جوق. ويتكەنi شىن جانى اشيتىن ادام عانا شىندىقتى ايتادى. ارينە، ونداي ۇلى شىندىقتى اباي سياقتى ۇلى دەڭگەيگە، شىرقاۋ بيiككە شىعىپ بارىپ ايتۋ كەرەك. راس، توپ-توبىردىڭ iشiنەن توبەسi تۇگiل، توبەل شاشى دا كورiنبەيتiن، iرi ءسوزi دە، iرگەلi پiكiرi دە جوق، ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرى مەن تابيعاتىن جەتە بiلمەيتiن، بiلسە دە، كiتاپ ارقىلى عانا تانىس الدەكiمدەردiڭ اباي بولامىن دەپ، ەددiڭ اتىنا كاتتى ءسوز ايتىپ، وعان قاتال كەسiم شىعاراتىندار دا بار. ارينە، ونداي iشi بوس، كەۋەك كوكiرەكتەردەن شىققان دۇڭكiلدەك سوزدەر ەلدi قايرامايدى، قايراتقا مiنگiزبەيدi، قايتا، ەلدiڭ ەڭسەسiن ەزiپ، ۇنجىرعاسىن ءتۇسiرەدi.
بiزدiڭ ويىمىزشا، اللا تاعالانىڭ ءقۇدiرەتiمەن ۇلت-اكەنiڭ ۇرىعىنان جاراتىلىپ، حالىق-انانىڭ قۇرساعىنان شىققان اباي عانا وسىلاي كۇيزەلە تۇرىپ ءسوز ايتۋعا قۇقىلى. ونىڭ ءۇستiنە، اباي ءوزiن دە اياماعان. ونىڭ ءوزiنە كوڭiلi تولماعان. مەن بۇل جەردە ابايدىڭ «ساپ-ساپ، كوڭiلiم» دەپ ءوزiنە توقتاۋ ايتقانىن دا، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدiم» دەگەن وكiنiشiن دە تiلگە تيەك ەتiپ وتىرعام جوك. ول:
قايىرىلىپ كاراپ بايقاسام،
ات شابا الماس مiنiمنەن
— دەيدi. مiنە، ابايدىڭ تاعى بiر كەسەكتiگi. مەنiڭ «ات شابا المايتىنداي مiنiپ كوپ» دەپ، قانە، قاي قازاقتىڭ اقىنى ايتىپتى؟! وكiنiشتiسi سول، ايتقىزسا — ۇلكەنiمiز دە، كiشiمiز دە — ءبارiمiز دە مiنسiزبiز عوي. كوبiمiز-اق اللا تاعالانىڭ كiندiگiنەن دومالاپ تۇسكەندەي كەرەمەت، پەرiشتە ايمالاپ ءوسiرگەندەي تازا بولىپ كورiنەمiز عوي. پەندەشiلiكتi بەلۋاردان كەشiپ ءجۇرiپ — پايعامبار، كۇيكi تiرشiلiكتiڭ كۇيبەڭiنە مالتىعىپ ءجۇرiپقۇدiرەت بولىپ ولەڭ جازاتىنىمىز ءوتiرiك پە؟! بۇل رەتتە دە ابايدىڭ بiزگە ايتار تاعىلىمى از ەمەس. ول ول ما، اباي، تiپتi، ودان دا وتكiزiپ، ءوزiن ءوزi جەردەن الىپ، جەرگە سالادى:
وسىنشا اكىماق بولعانىم،
كورiنگەنگە قىزىقتىم.
عادەلەتتi جۇرەكتiڭ
ءادiلەتiن بۇزىپپىن.
اقىل مەنەن بiلiمنەن
ابدەن ءۇمiت ءۇزiپپiن
بiز، ادام تۇگiلi، اللا تاعالانىڭ الدىندا تۇرىپ، ءوز كۇنامiزدi وسىلاي اشىق مويىنداي الامىز با؟! كۇمانiم بار! عادەلەتتi جۇرەكتiڭ ءادiلەتiن بۇزىپ جۇرسەك تە، «عادەلەتتi جۇرەكتiڭ ءادiلەتiن بۇزىپپىن» دەپ ايتۋعا كوبiمiزدiڭ-اق باتىلدىعىمىز جەتپەيدi. ايتا المايمىز. جالپاق ءجۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ، ءوزiنiڭ كۇناسi مەن كەمشiلiگiن ايتۋ تەك ءوزiنە دەگەن ۇلى سەنiمi بار ادامنىڭ عانا، جان-جۇرەگiندە يمانى بار ادامنىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك.
14. پايعامبارمەن ۇندەس
ابايدى پايعامبار دەپ اتاپ جۇرگەنiمiز تەكتەن تەك بولماسا كەرەك. پاعامبار دەڭگەيiندە ءسوز سويلەپ، پايعامبار بيiگiندە وسيەت قالدىرىپ، پايعامبار اۋقىمىندا وي تولعاعان ادامدى باسقاشا قالاي اتاماقسىڭ؟! ونىڭ ەڭ باستى پايعامبارلىعى سوندا — يسلام دiنiنiڭ قازاق دالاسىنا تەرەڭ تامىر جايىپ كەتپەگەنiنە قاراماستان سول تۇستا قازاق جەرiنiڭ سان يدەولوگيا الاساپىراندارىنىڭ بەل ورتاسىندا تۇرعانىنا قاراماستان — اللا تاعالانى العاۋسىز ءسۇيiپ، وعان باس يiپ، قۇلشىلىق ەتiپ، مۇححاممەت پايعامباردى حاق دەپ مويىنداۋىندا. تاعى دا ول قۇلشىلىق پەن مويىنداۋ الدەقانداي بiر ءدۇمشiلiكتەن تۋماعان، ونىڭ بۇكiل جان-جۇرەك، بولمىس-بiتiمiنەن، ۇلكەن iلiم-بiلiمنەن، تەرەڭ پاراسات-پايىمىنان شىققان. ول تەك:
اللانىڭ، پايعامباردىڭ جولىڭدامىز،
ىنتامىزدى بۇزباستىك، يمانىمىز،
— دەگەن سوزدەرمەن اللا مەن پايعامبار جولىن ناسيحاتتاپ قانا قويمايدى، سونىمەن بiرگە ول پايعامبار وسيەتiمەن ۇندەسەر سوزدەر دە ايتادى. تاعى دا، ول وسيەتپەن ۇندەسەر سوزدەر بiر-بiرiمەن قاڭداي ۇقساس جانە بiر-بiرiن قالاي تولىقتىرىپ تۇر دەسەڭiزشi؟!
اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.
سەن دە بiر كiرپiش دۇنيەگە،
كەتiگiن تاپ تا، بار، قالان!
ءبارiمiز جاتقا بiلەتiن اباي ولەڭiنiڭ بiر شۋماعى. ەندi مۇحاممەت پايعامباردىڭ مىنا ءسوزiن وقىڭىز: «مەن جانە ماعان دەيiن دۇنيەدەن وتكەن پايعامبارلار ءۇي سالعان قۇرىلىسشىلار سياقتىمىز. بiراق سول ءۇيدiڭ قابىرعاسىندا بiر كiرپiش جەتپەيدi. مەن سول كiرپiشپiن... »، — دەيدi.
قاراڭىزشى، بiر پايعامباردىڭ ءسوزi بiر پايعامباردىڭ ءسوزiمەن بiتەقايناسىپ، بiر پايعامبار بiر پايعامباردى تولىقتىرىپ تۇرعان جوق پا؟!
15. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى...»
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى! ادامزاتتىڭ ماحابباتپەن جاراتىلعانى راس بولاتىن بولسا، وندا ونىڭ بەلگiلi بiر اتاۋلى ۇعىمدارعا ءسۇيiسپەنشiلiگi دە بولۋعا تيiس قوي. ولار كiمدەر نەمەسە نەلەر؟ اباي ول اتاۋلى ۇعىمدار ۇشەۋ دەپ بiلەدi. اباي ايتقان ول اتاۋلى ۇعىمداردىڭ بiرەۋiن بiز وتە جاقسى بiلەمiز. جيi قايتالايمىز. ول ءسوز — «ادامزاتتىڭ ءبارiن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ءسوز. ال قالعان ەكەۋi شە؟ ولاردى بiز كوپ ايتا بەرمەيمiز. ونى ايتقىزباۋعا كەزiندەگi كەسiرلi يدەولوگيانىڭ ىزعارلى اسەرi دە تيسە كەرەك. ەندi بiز سول اتاۋلى ءۇش ۇعىم سىيىپ تۇرعان «اللانىڭ ءوزi دە راس، ءسوزi دە راس» ولەڭiڭدەگi بiر شۋماقتى مىسالعا كەلتiرەيiك:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتi.
ادامزاتتىڭ ءبارiن ءسۇي باۋىرىم دەپ
جانە حاق جولى وسى دەپ ءادiلەتتi...
سونىمەن، ماحابباتپەن جارالعان ادام بويىندا ءۇش ءسۇيiسپەنشiلiك بولۋ كەرەك ەكەن. بiرiنشi، اللانى ءسۇيۋiڭ كەرەك. ونى، تاعى دا، جانىڭنان ءتاتتi ءسۇيۋiڭ كەرەك. ەكiنشi، باۋىرىم دەپ ادامزاتتى، ءۇشiنشi، قۇداي جولى دەپ ءادiلەتتi سۇيگەن ءجون.
ياعني،
وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانى گۇل...
تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، ۇزاق جىلدار بويى ابايدىڭ «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتi» دەگەن ءسوزi الگi اتالمىش يدەولوگياعا كاراما-قايشى سوعىپ، اۋىزعا الىنباي كەلگەن-دi. ال شىندىعىنا كەلسەك، اباي وسى ءۇش ءسۇيiسپەنشiلiكتiڭ iشiندە ءاسiرەسە اللانى الدىمەن سۇيۋگە دەن قويادى:
اللا مiنسiز، اۋەلدەن، پايعامبار حاق.
ابايدىڭ اللانى قايتا-قايتا پىسىقتاپ ايتا بەرۋ سەبەبi، اللانى سۇيە الماعان ادام ادامزاتتى دا، ءادiلەتتi دە سۇيە الماق ەمەس دەپ ويلاسا كەرەك.
نە ايتسا دا جەرiنە جەتكiزiپ ايتۋدى قالايتىن اباي وسى ۇلى ءسۇيiسپەنشiلiكتi بۇزاتىن ءۇش iس بار دەپ بiلەدi:
پايدا، ماقتان، اۋەسقوي-ونان شوشى.
ونى تاعى دا بiر-اق ايتىپ قويمايدى، قايتالاپ ايتادى:
پايدا، ماقتان، اۋەسقوي — شايتان iسi،
قانi بiزدiڭ ءناپسiنi تىيعانىمىز؟
اباي ۇعىمىنشا، نە نارسەدەن دە پايدا كوزدەپ، نە نارسەنi جاساسا دا ماقتان ءۇشiن جاساپ، نە نارسەگە دە ەلiگە اۋەستەنiپ كەتەتiندەر، ياعني قۇلقىڭدىق تا، مورالدىق تا، ءناپسiسiن تىيا المايتىڭدار دا اللانى دا، ادامزاتتا دا، ءادiلەتتi دە سۇيە الماق ەمەس.
بۇل جۇمىر جەردiڭ ءۇستiندە جۇرگەن جۇمىر باستى پەڭدەنiڭ ءبارiنە، ياعني ادامزاتقا ايتىلعان ماڭگiلiك وسيەت بولسا كەرەك.
16. ولەڭنIڭ ۇلى پارىزى
بiز ابايدىڭ ولەڭنiڭ تۇرار تۇعىرىن بەلگiلەپ، شىعار بيiگiن انىقتاپ بەرگەنiن جاقسى بiلەمiز. شىنىن ايتساق، ابايعا دەيiن دە، ابايدان كەيiن دە ولەندi ابايداي قۇرمەت تۇتىپ، ابايداي ولەڭنiڭ قادiرiنە جەتپەگەن. ونىڭ:
ولەڭ — ءسوزدiڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان كيىستىرار ەر داناسى، —
دەگەن ءسوزiنiڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟! ولەڭدi ءسوزدiڭ پاتشاسى دەپ ابايعا دەيiن، قانە، كiم ايتىپتى؟! تاعى دا بۇل ويدى سوزگە قۇلشىلىق ەتiپ، وعان تابىنىپ وتىرعان ادام ەمەس، قايتا، ءسوزدi قامىرشا يلەپ، قورعاسىنداي بالقىتىپ، جۇندەي يiرiپ، جiبەكتەي ەسiپ جiبەرەتiن، بiر سوزبەن ايتقاندا، ءسوز دەگەنiڭiزدi ايتقانىنا كوندiرiپ، ايداۋىنا جۇرگiزiپ قوياتىن قۇدiرەت يەسi ايتىپ وتىر. سونداي-اق ونىڭ:
تۋعاندا دۇنيە ەسiگiن اشادى ولەڭ،
ولەڭمەن جەر قوينىنا كiرەر دەنەڭ
— دەگەن ءسوزiن دە جاقسى بiلەمiز. ول بۇل جولدار ارقىلى ولەڭنiڭ ماڭگiلiك ەكەنiن ايتسا كەرەك. ونىڭ ءبۇل سوزدەردi ولەڭ قادiرiن ودان دا بيiكتەتiپ، ونىڭ قاسيەتiن ودان دا ارتتىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا ايتقانى كامiل. ويتكەنi ولەڭنiڭ «ماقساتى — تiل ۇستارتىپ، ونەر شاپشاق». ال ونەر شاشۋ دەگەنiمiز — ادام جانىنا رۋحاني ءدان شاشۋ، رۋح ەگۋ.
ارينە، بۇل سوزدەردiڭ ءبارi — ولەڭنiڭ قادiر-قاسيەتiن ۇققان جاننىڭ ءسوزi. ال ولەڭنiڭ كوتەرەر جۇگiنiڭ اۋىرتپالىعىن، ونىڭ اتقارار مiندەتiن، ونىڭ ەل الدىنداعى پارىزىن اباي قالاي بەلگiلەگەن دەيسiز عوي؟ ولەڭنiڭ اتقارار مiندەتiن، ونىڭ ارقالار جۇگiن، ەل الدىنداعى پارىزىن اباي:
بiرەۋدiڭ كiسiسi ولسە، قارالى ول،
قازا كورگەن جۇرەگi جارالى ول،
— دەپ بەلگiلەيدi. سiز كوز الدىڭىزعا كiسiسi ولگەن بiرەۋگە قارالى بولعان ولەڭدi، ونىڭ قازاسىنا جارالى بولعان ولەڭدi ەلەستەتiپ كورiڭiزشi.
ەلەستەتە الساڭىز، وندا سiز ولەڭنiڭ ۇلى مiندەتi مەن پارىزىن ءتۇسiنگەنiڭiز.
ونىڭ ءۇستiنە، اباي ولەڭدi جانى بار، جۇرەگi بار قۇبىلىس ەتiپ كورسەتiپ تۇر عوي. بۇل دا ءوزiنە دەيiن بولماعان تىڭ ءسوز بولسا كەرەك.
17. IلIم مەن بIلIم تابيعاتى
ابايدى قايتا-قايتا وقىپ ءجۇرiپ ءتۇسiنگەنiم (قاتەلەسسەم، كەشiرiم ءوتiنەم)، ول iلiم مەن بiلiم دەگەن ۇعىمداردى بiز سياقتى ماعىنالاس سينونيمدiك سوزدەر دەپ ەمەس، ماعىنالارى ءار تەكتi سوزدەر دەپ قاراستىرادى. ول iلiم دەگەن سوزگە ادامنىڭ ءوز ەلi مەن جەرiنiڭ كاسيەتi مەن قادiرiن، ويى مەن پiكiرiن، تاعىلىمى مەن ءداستۇرiن، مiنەزi مەن بولمىسىن كوڭiلiنە تۇيگەن دەگەن ماعىنا ارتادى دا، «بiلiم» دەگەن ۇعىمعا كiتاپتان وقىپ جيناقتاعان رۋحاني قازىنا دەگەن ماعىنا بەرەدi.
سونىمەن بiرگە، اباي «iلiم» دەگەن ۇعىمدا ەل مەن جەردiڭ قادiرi مەن قاسيەتi عانا ەمەس، قاسiرەتi مەن قايعىسى دا بولۋ كەرەك، ال «بiلiم» دەگەن ۇعىمدا رۋحاني قۋات قانا ەمەس، كۇيiنiپ، اشىنىپ تۇرعان ىزا دا بولۋ كەرەك دەپ بiلگەن. ابايدىڭ:
قايعى شىعار iلiمنەن،
ىزا شىعار بiلiمنەن.
قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ،
زار شىعادى تiلiمنەن، —
دەۋi سوڭدىقتان.
18. ماحابباتپەن دە مايدانداسقان
ابايدىڭ كۇپi مەن شەكپەن كيگەن قاراپايىم قارا ولەڭi اسپانمەن تالاسقان اسقاق شىندارى جوق، بiراق قويىن-قونىشى قازىنا بايلىققا تۇنىپ ءتۇرعان قاراتاۋ سەكiلدi. ارينە، ول بايلىقتاردى iزدەپ تابۋ دا، ولاردى جارىققا شىعارۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. ولاردى iزدەپ تابۋعا دا، جارىققا شىعارۋعا دا وراسان كۇش-قۋات كەرەك. ارينە، بiز ونداي وراسان كۇش-قۋاتقا يەمiز دەپ ايتا المايمىز. دەگەنمەن، ءوز مۇمكiندiك، ءوز ءال-قادiرiمiز جەتەدi-اۋ دەگەن تۇستاردا قاراپ قالۋعا بولماس دەپ بiلەمiز. ارينە، ۇلكەن جاڭالىق اشىپ تاستاۋ تiپتi دە مiڭدەتتi ەمەس. بiراق ينەدەي بولسىن، كورگەنiڭدi جۇرتقا كورسەتۋ مiڭدەت. بiر تارىدان مىڭ تارى وسەدi، داريا دا تامشىدان قۇرالادى. ماسەلەن ابايدىڭ:
ماحاببات، عاداۋاتپەن مايدانداسقان
قايران مەنiڭ جۇرەگiم مۇز بولماي ما؟ —
دەگەن اتاقتى جولدارى بار. وسى جولدارعا تەرەڭiرەك ءۇڭiلiپ قارايىقشى. ارينە، عاداۋاتپەن /دۇشپاندىقپەن/ مايدانداسقان جۇرەكتi ابدەن-اق ءتۇسiنۋگە بولادى. ال سiز ماحابباتپەن مايداڭداسقان جۇرەكتi ۇعىپ كورiڭiزشi، بiردەن ۇعۋ قيىن. ويتكەنi جۇرەكتiڭ بۇكiل ىقىلاسى، بۇكiل اڭسارى، بۇكiل ىنتىزارى ماحاببات ەمەس پە؟ ادەتتە، جۇرەك ماحابباتتان /بiزدiڭ ءۇعىمىمىزشا/ راحات، ءلاززات كۇتپەيتiن بە ەدi؟! ەندەشە، جۇرەكتiڭ ماحابباتپەن مايداناسقانى قالاي؟... دەگەنمەن، اسىعىس شەشiمگە كەلمەي، ولەڭ استارىنا ءۇڭiلiپ كورەيiكشi.
ارينە، ابايدىڭ بۇل جەردە ماحاببات دەگەن ۇعىمدى اسا ۇلى ماعىناسىندا قولدانىپ وتىرعانى ءسوزسiز. بۇل جەردەگi ماحاببات — ەلگە، جەرگە، اتا مەن اناعا، جار مەن بالاعا دەگەن بارلىق ماحابباتاردىڭ قورتىندىسى. ۇلى ءسۇيiسپەنشiلiك. ال وسى ۇلى ءسۇيiسپەنشiلiكتi بiز كۇنi كەشەگە دەيiن ساپ الدىنداعى سالتاناتتى ءسوز بەرۋ عانا دەپ ۇقتىق قوي. سۇيەم دەپ ايتتىق، سونىمەن بiتتi دەدiك! ال شىنتۋايتىنا كەلسەك، ەل مەن جەردi، وتاندى ءسۇيۋ دەگەن رۋحاني ازاپتى سىننان ءوتۋ عوي. ياعني ونداي الىپ ۇعىمداردى ءسۇيۋ دەگەن — ەل مەن جەرiڭنiڭ، وتانىڭنىڭ بۇكiل قايعى-قاسiرەتiن، مۇڭى مەن ۋايىمىن، اۋىرتپالىعى مەن سالماعىن جۇرەگiڭنەن وتكiزۋ. ياعني ول دا ۇلى مايدان. اباي جۇرەگiنiڭ عاداۋاتپەن بiرگە ماحابباتپەن دە مايدانداسقانىن بiز وسى تۇرعىدان ءتۇسiندiك.
19. اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلى
ونسىز دا «جاياۋى قاۋىپ، اتتىسى شاۋىپ» جاتقان زاماندا ارپالىسپەن ءومiر سۇرگەن ابايدىڭ سالعىرتتىق پەن نەمقۇرايىدىلىقتى، ەرiنشەكتiك پەن ءازازiلدiكتi كورگەندە سەڭ سوققانداي سەندەلiپ، باسى قاڭعىپ، ساناسى سارساڭ بولىپ، iستەر ايلاسى تاۋسىلعاڭداي كۇيزەلiپ كەتەتiنi بەلگiلi. اباي ەلدi ەل، ادامدى ادام ەتەتiن تەك ەڭبەك دەپ بiلەدi. ەڭبەك ەتە الماعان ەلدiڭ بۇگiنi ءبۇتiن، ەرتەڭi بەرiك ەمەس دەپ ۇيرەتەدi. اباي ەڭبەكتەن كاشىپ، جۇمىستى جەك كورگەن ادامنىڭ ءومiرi بiر-بiرiن اڭدۋمەن، بiر-بiرiن توناۋمەن وتەدi دەپ بiلگەن.
ۇرلىق قىلار، تەنتiرەپ تاماق اسىرار،
بولماعان سوڭ جۇمىس قىپ مال تابارلىق،
— دەگەن عوي.
ەڭبەك پەن ونەر، ىقىلاس پەن ۇمتىلىس، تالاپ پەن ىنتا، جiگەر مەن قايرات جوق ەلدە وسەك پەن ءوتiرiكتiڭ ءورتi لاۋلاپ، جالعان مەن جالانىڭ جالىنى لاپىلداپ، ۇرىس پەن جانجالدىڭ قارا شوقپارى مەن اق سويىلى ءۇيiرiلiپ، داۋ مەن دامايدىڭ داۋىلى تۇرىپ كەتەتiنi ءسوزسiز. جۇمىسى جوق ەلدiڭ بويىن سۇمدىق پەن سۇرقيالىلىق، قۋلىق پەن زىمياڭدىك، الداۋ مەن ارباۋ، الاياقتىق پەن الاۋىزدىق ەڭدەپ الادى. ونداي ەلدە وسكەن ادام قانداي بولماق دەگەن سۇراققا اباي:
تاماعى توقتىق،
جۇمىسى جوقتىق
ازدىرار ادام بالاسىن،
— دەپ جاۋاپ بەرەدi.
بiراق اباي ەڭبەك ەتكەندە، قالاي دا پايدا تابۋ ءۇشiن ەڭبەك ەتپە، ەڭبەكتiڭ دە ەڭبەگi بار، ادامدىق بولمىسىڭا كiر ءتۇسiرمە، ارىڭ مەن ۇياتىڭا كiرشiك قوندىرما دەيدi. ول «ساۋداسى — ار مەن يمانى» بولعان ادامداردان قاتتى سەسكەنگەن، قاتتى شوشىنعان. ابايدىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا» دەيتiنi سوڭدىقتان. ول ار، ۇياتىن بەلiنە ءتۇيiپ جۇرە بەرەتiن ادامدارعا قاراپ:
ارىن ساتىپ، انت ۇرىپ iزدەگەنi
بiر سەمiز ات اياعى بiر تاباق اس،
— دەپ جيiركەنگەن.
اباي ارىڭدى ساتىپ، يمانىڭدى ساۋداعا سالىپ مال تاپقاننان گورi، تابان اقى، مانداي تەرiڭمەن، تiپتi:
جالعا ءجۇر، جات جەرگە كەت، مال تاۋىپ كەل،
— دەيدi. ابايدىڭ ار مەن يمانىن ساتىپ مال تاباتىن ادامداردان بەزiنەتiنi سونشاما، ول ەندi «جالعا جۇرگەن، جات جەرگە كەتكەننەن دە» وتكiزiپ:
ەسەك كوتiن جۋساڭ دا، مال تاۋىپ كەل،
قولعا جۇقپاس، ەش ادام كەمiتە الماس، —
دەگەن عوي. ياعني اباي ارى مەن يمانىن ساتىپ مال تاپقان ادامدى ەسەك ارتىن جۋعان ادامنان الدەقايدا تومەن كورiپ، مۇلدە كiسiلiك ساناتقا قوسپايدى.
ارينە، اباي ارىندى ساتپاي، يمانىڭدى ساۋداعا سالماي، ەڭبەك ەتسەڭ بولدى، باسقاعا باسىندى قاتىرما، وزگە نارسەگە موينىڭدى بۇرما دەپ ايتپايدى. ولاي دەسە، اباي يسi قازاقتىڭ، ودان قالا بەردi بۇكiل ادامزاتتىڭ ابايى بولار ما ەدi؟! اباي ەگەر ەڭبەگiڭ ەلدiڭ نانىنا، جەردiڭ قامىنا جۇمسالماسا، ول ەڭبەك تە ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە شىن ەڭبەك بولماق ەمەس دەپ بiلگەن. ول سوندىقتان دا: «ءوزiڭ ءۇشiن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزi ءۇشiن وتتاعان حايۋاننىڭ بiرi بولاسىڭ. ادامشىلىقتىڭ قارىزىنا ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن ق ۇلىنىڭ بiرi بولاسىڭ»، — دەيدi. ونىڭ وسى ماسەلەدە: «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا»، — دەپ ەسكەرتەتiنi دە تەكتەن تەك ەمەس.
20. جەر شارىنداي جۇرەگI بار ادام
بiز ابايدىڭ ادامدى، ادامزاتتى قۇلاي جىعىلىپ، كۇدiرەتتەي تابىنىپ سۇيگەنiن جاقسى بiلەمiز. سولاي بولا تۇرا، ونىڭ:
ادام — بiر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى،
بوقتان ساسىق بولاسىڭ ولسەڭ تاعى
— دەگەن — ساناڭدى تiلگiلەپ، ويىڭنىڭ ويران-بوتقاسىن شىعارىپ جiبەرەتiن جولدارىن ءاپ دەگەندە قاتتى داعدارىس، اسا قينالىسپەن وقيتىنىڭ راس. بiراق وسى جولداردىڭ قاتپار-قاتپار استارىنا سەزiءم-تۇيسiكتiڭ وتىن جاعىپ، اقىل-ويدىن جiتi كوزiمەن ءۇڭiلiپ كارايىقشى.
بايقايسىز با، اباي «بوقتان ساسىق بولاسىڭ ولسەڭ تاعى» دەگەن ءسوزدi جالپى ادامعا ەمەس، جالقى بiر ادامعا، سول ادام بولمىسىنداعى مiنەز-قۇلىققا ارناپ ايتىپ تۇر عوي. ولاي بولسا، «ادام — بiر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى» دەگەن العاشقى جول دا جالپى ادام بالاسىنا ەمەس، سول ناقتى مiنەز-قۇلىققا يە جالقى ادامعا ارنالعان بولىپ شىقپاي ما؟! ول قاڭداي ادام، ول قانداي مiنەز-قۇلىق؟ ءارi قاراي وقيىق:
مەنi مەن سەن تەڭ بە دەپ ماقتاناسىڭ،
بiلiمسiزدiك بەلگiسi ول باياعى.
تاعى دا وقىپ شىعىڭىزشى. بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى بولعان ادام، ولگەننەن كەيiن بوقتان دا ساسىق بولىپ قالاتىن ادام — «مەنi مەن سەن تەڭ بە دەپ ماقتاناتىن»، كەۋدەسiنە نان پiسiرiپ، كوكiرەگiن كوتەرەتiن، ياعني وركوكiرەك، مەنمەن، ەگويست، ءوزiمشiل، استام، ءوزiن وزگەدەن ارتىق سانايتىن ادام ەكەن عوي. استامشىل، وركوكiرەك ادام وزگەنi كالاي سۇيمەك؟! ەگەر سەنiڭ شىن ءمانiندە ارىڭ تازا، جانىڭ پاك بولسا، بiلiمiڭ زور، تاعلىمىڭ زور بولسا، ءوزiندi وزگەدەن ارتىق قويار ما ەدiڭ؟! ءوزiن وزگەدەن ارتىق ساناماعان ادام عانا شىن ادام! سوڭداي ادامگا عانا اباي:
ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتiن سەز،
نە قىزىق بار ومردە ونان باسقا؟!
— دەيدi.
اباي ءوزiن وزگەدەن ارتىق سانايتىن ادامنان بويىن تارتىپ، تiكسiنiپ قانا قويماي، ونى ادام قاتارىنا قوسپاعان. وڭداي جاڭدى بوقتىڭ قابى نەمەسە حايۋان دەپ بiلگەن. ويتكەنi وڭداي جاننىڭ ءوزi وزگەنi ادام دەپ بiلمەگەن عوي. ابايدىڭ «ءوزi شوشقا، وزگەنi يت دەپ ويلار» دەگەن بiر اۋىز ءسوزi دە وسىدان شىقسا كەرەك. ادام مەن ادام بiر-بiرiن تەك تەڭ تۇتقاڭدا، تەگiن سىيلاعاڭدا عانا ءسۇيۋi مۇمكiن. ادام بالاسىن وسىلاي سۇيە العان اباي: «ادامنىڭ بالاسى — باۋىرىڭ»، «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارi — دوس»، «ادامزاتتىڭ ءبارiن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، دەگەن عوي. اسا زور ءسۇيiسپەنشiلiكپەن ايتىلاتىن، اللا تاعالا مەن پايعامباردىڭ عانا اۋزىنان شىعاتىن مۇنداي اۋقىمدى، قۇدiرەتتi ءسوزدi تەك كەۋدەسiندە جەر شارىنداي الىپ جۇرەگi بار اباي سىندى ادام عانا ايتا السا كەرەك.
21. اباي مەكتەبIنIڭ قۋات-كۇشI
اباي مەكتەبi — قاشاندا، قاي ۋاقتا دا — ۇلى تاعىلىم مەكتەبi. قازاق ولەڭiنiڭ ەڭ ۇلى دەگەن حاس تالانتتارىنىڭ قاي-قايسىسى دا اباي مەكتەبiنەن ءدارiس الماي، ونىڭ تەرەڭiنەن سۋسىنداماي، ونىڭ قالىڭ ويىنا بويلاپ سۇڭگiمەي وتكەن ەمەس. ماعجان، سۇلتانماحمۇت ولەڭدەرiنەن ابايدىڭ قاسiرەتتi دەمiنiڭ لەبi، قايعىلى جان كۇرسiنiسi، دەرتتi جۇرەك بۇلقىنىسى سەزiلiپ تۇرادى عوي. تiپتi، ابايدىڭ «كۇڭگiرت»، «سۇرعىلت»، «بەيۋاق» الەمiنەن وزگەشە شاڭىراق كوتەرگەن، ءدۇبiرلەتكەن تارپاڭ ەكپiندi، سوزدەردi تاستاي قاعىستىرىپ، جايداي ويناتىپ، جاسىنداي سiلكiنتiپ جiبەرەتiن Iلياستىڭ ءوزi دە اباي مەكتەبiنiڭ شاكiرتi. تاعى دا، ول اقىن رەتiندە ابدەن تولىسقان شاعىندا دا ابايدان ۇيرەنۋمەن، ۇلگi، ءتالiم الۋمەن كەتكەن. ماسەلەن، سiز ابايدىڭ ءجۇيرiك اتقا ۇلى ەتكەرتكiش بولىپ سانالاتىن «شوقپارداي كەكiلi بار، قامىس قۇلاق» پەن Iلياستىڭ قازاق پوەزياسىنىن التىن دiڭگەكتەرiنiڭ بiرi «قۇلاگەر» داستانىنداعى سىنشى كۇرەڭبايدىڭ قۇلاگەرگە بەرگەن سيپاتىن قاتار وقىپ كورسەڭiز، الگi بiزدiڭ ايتقانىمىزعا كوزiڭiز جەتە تۇسەدi. ءسوزiمiز دالەلدi بولۋ ءۇشiن بۇل ولەڭدەردi، مۇمكiندiگiنشە، تۇگەلگە جۋىق وقىپ كورەيiك: اباي:
شوقپارداي كەكiلi بار، قامىس قۇلاق،
قوي مويىندى، قويان جاق، بوكەن كاباق.
ارتقى ومىرتقا شىعىڭقى، مايدا جالدى،
وي جەلكە ءۇڭiرەيگەن بولسا ساعاق.
جۋان، تاقىر باقايلى، جۇمىر تۇياق،
شىنتاعى قابىرعادان تۇرسا اۋلاق.
جەرسوعارلى، سiڭiرلi، اياعى تiك،
جاۋىرىنى ەتسiز، جالپاق تاقتايداي-اق.
كەڭ ساۋىرلى، تار مىقىن، قالباعايلى،
الدى-ارتى بiرگە كەلسە ەرگە جايلى.
كۇلتە قۇيرىق، قىل ءتۇبi ءالدi كەلiپ،
كوتەندiگi شىعىڭقى الامايلى.
شiدەرلiگi جۋانداۋ، بوتا تiرسەك،
بەينە جەل، تىنىشتى، ەكپiندi مiنiپ جۇرسەك.
ەكi كوزiن توڭكەرiپ، قابىرعالاپ،
بەلدەۋگە تىنىش تۇرسا، بايلاپ كورسەك.
تىعىلماي ءام ءسۇرiنبەي جۇردەك كوسەم،
يەك قاعىپ، ەلiرiپ جۇرسە اسەم.
شاپسا — ءجۇيرiك، مiنسە بەرiك، جۋان، جۋاس،
رازى ەمەن وسىنداي ات مiنبەسەم.
بۇل ولەڭدi وقىعاننان-اق سiز بiرiنەن بiرi وتكەن، تىڭ، توسىن، جاراتىلىسى بولەك، تانىمى ەرەك، بiراق — سونشالىقتى تابيعي، سونشالىقتى قازاقى تەڭەۋلەر مەن ەپيتەتتەردiڭ، بەينەلi سوزدەر مەن مەتافورالاردىڭ نۋ قالىڭىنا كiرەسiز دە كەتەسiز. ەندi Iلياستىڭ سىنشى كۇرەڭباي اۋزىنا سالعان قۇلاگەر سۋرەتiن وقىڭىزشى:
تاۋەت باس، كامىس قۇلاق، قۋارعان جاق،
قۇلان جال، بۇلاڭ مويىن، قوي جۇتقىنشاق.
قويان جون، جازىق جايا، جاۋىرىندى،
قۇس توپشى، قوس شىنتاعى كالقىڭقىراق.
سiڭiرلi، جەر سوعارلى اياعى تiك،
تۇلكi ءتوس، تازى تiزە، يت جiلiنشiك.
شاشاقيى، شاقپاق ەتتi، الاسا ۇرشىق،
قۇندىزدىق قالاي بiتكەن قۇيرىققا ءدۇپ؟
قوقاننىڭ جiبەگiندەي جەڭiل قۇيرىك؛،
نە قويۋ، نە بولماسا ەمەس ۇيىق!
بۇتىنىڭ اراسىنان ەل كوشكەندەي،
جامباستىڭ باسى دەلدەك، كۋىس قولتىق.
شۇيدەلi، شوقتىعى ەرەك، شiدەرلiگi،
سەركە سان، جەلماياداي تiلەرسەگi.
تاۋ جەلiن تارتسا جۇتقان تالىس تاناۋ،
تىنىستى كەڭدە جاتىر كەڭiردەگi.
جۇرسە دە جازداي قۇرى بولمايدى توق،
كەز جارىم كەسەر باستا كەسiم ەت جوق.
قالباڭ بەل، قالباعايلى، ۇڭگiر ساعاق،
شاپسا — جەل، مiنسە — جايساڭ، تۇرسا-سەلسوق.
ماڭعۇلدىڭ مەس اتى ەمەس تۇعىرىنعان،
بۇل تازا شۆەد، شوتلان تۇقىمىنان.
جانۋار شاپسا — ءجۇيرiك، مiنسە — بەرiك
وزبايدى جۇگiرگەنگە جىلقى مۇنان؟
مۇندا دا تۇنىپ تۇرعان تەڭەۋ، قاپتاپ تۇرعان ەپيتەت، قالىڭ مەتافورا! بايقايسىز با، Iلياس قۇلاگەردi بەينەبiر، اباي ولەڭi ارقىلى كوز الدىنا ەلەستەتكەندەي. قاراڭىز، ابايدا:
شوقپارداي كەكiلi بار، قامىس كۇلاق،
قوي مويىندى، قويان جاق، بوكەن قاباق.
Iلياستا:
تاۋەت باس، كامىس قۇلاق، كۋارعان جاق،
قۇلان جال، بۇلان مويىن، قوي جۇتقىنشاق.
ەكەۋiڭدە دە قولدانىلعان «قامىس قۇلاق» مەتافوراسىن بىلاي قويعاندا، بiردە ەپيتەت، بiردە تەڭەۋ، ەندi بiردە زاتتىق ماعىناسىندا پايدالانىلعان «قوي»، «جاق»، «مويىن» سوزدەرi دە بار-جوعى ەكi جولدا، ەكi رەتتەن قولدانىلىپ تۇر عوي. تاعى ءۇڭiلەيiك. ابايدا:
جەرسوعارلى، سiڭiرلi، اياعى تiك،
Iلياستا:
سiڭiرلi، جەرسوعارلى، اياعى تiك.
سونىمەن بiرگە، ابايدا «كۇلتە قۇيرىق»، Iلياستا «جەڭiل قۇيرىق»، ابايدا «بوتا تiرسەك» Iلياستا «جەلماياداي تiرسەگi»، دەگەن بەينەلi سوزدەردiڭ بiر-بiرiمەن تۋىستاس ماعىنادا قايتالانۋى دا Iلياستىڭ قۇلاگەر ءمۇسiنiن سومداۋدا ابايدان كەپ ۇيرەنگەنiن كورسەتسە كەرەك. تiپتi، ەكi ولەندەگi اتتاردىڭ مiنەزi دە بiر-بiرiنە وتە ۇقساس.
ابايدا:
بەينە جەل تىنىشتى، ەكپiندi، مiنiپ جۇرسەك
Iلياستا:
شاپسا — جەل، مiنسە — جايساڭ، تۇرسا — سەلسوق،
ابايدا:
شاپسا — ءجۇيرiك، مiنسە — بەرiك، جۋان، جۋاس
Iلياستا:
جانۋار شاپسا — ءجۇيرiك، مiنسە — بەرiك.
مiنە، اباي مەكتەبiنiڭ قۋات-كۇشi. ماڭگi ولمەستەي ەتiپ Iلياس سوققان قۇلاگەر تۇلعاسىندا دا قۇدىرەتتi اباي ءسوزiنiڭ وشپەيتiن رۋحى مەن تاڭباسى جاتقان جوق پا؟! بەينەبiر Iلياس قۇلاگەر ءمۇسiنiن سوققاندا ابايدى كومەككە شاقىرعانداي...
بiز بۇل جەردە تولاسسىز جۇمىس iستەپ تۇرعان، ماڭگiلiك جۇمىس iستەي بەرەتiن اباي مەكتەبi بەرگەن مىڭ ءدارiستiڭ بiر ءدارiسiن عانا ءسوز ەتتiك.
22. تامىرعا ەنIپ، قانعا قۇيىلعان ءسوز
ابايدىڭ عۇمىر بويى ءسوزدi ۇعاتىن «ەستi قۇلاقتى»، «كوكiرەگi كوزدi» جان iزدەگەنi بەلگiلi. اباي ءسوزدiڭ قۇنىن بiلگەن ادام — ءومiر مەن دۇنيەنiڭ دە قۇنىن بiلەدi دەپ ءۇققان. ول ءسوز ۇقپايتىنداردى «كوڭiلسiز ءقۇلاق — ويعا ولاق» دەپ باعالاعان. دۇنيەنiڭ سىرى مەن قىرى تەك ءسوز ارقىلى ۇعىلاتىنىنا قاتتى دەن قويعان. اباي، سول دۇنيەنiڭ كiلتiن اشار «كوكiرەگi سەزiمدi»، «كوڭiلiنiڭ كوزi اشىق» جان iزدەپ شارق ۇرعان. اباي ءسوز ۇققان ادام — ءبارiن دە ۇعا الادى دەپ ويلاعان. ول ءۇشiن مiنەز بولۋ كەرەك دەگەن. بiلiم مەن ءسوزدiڭ ساۋىتى — مiنەز دەپ بiلگەن. سوندىقتان دا ول «سىپىرا جىلماڭ جەلبۋاز» ادام ءسوز ۇعا المايدى، ءسوزدi ۇعۋ ءۇشiن «بويدا قايرات»، «ويدا كوز» بولۋى كەرەك دەپ ءتۇسiنگەن. اباي، تiپتi، ءسوزدi اقىلمەن دە ەمەس، جۇرەكپەن سەزiنۋ كەرەك دەگەن عوي. مۇمكiن، ول مۇنى ايتقاندا، ءسوزدi جۇرەكپەن سەزiنبەي، جان تولقىنىسى، وي تەبiرەنiسi بولمايدى دەپ ويلاسا كەرەك.
اقىلمەن ويلاپ بiلگەن ءسوز
بويىڭا جۇقپاس، سىرعانار.
ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز
بار تامىردى قۋالار.
بايقاپ وتىرسىز با، اباي قۇدiرەتiمەن ءسوز دەگەنiڭiز جۇرەك ارقىلى تامىرىڭىزعا ەنiپ، قانىڭىزعا قۇيىلىپ، سiزدiڭ تiرلiگiڭiزدiڭ، بولمىسىڭىزدىڭ قاجەتتi بiر قۇرامىنا اينالىپ كەتكەن جوق پا؟!
23. وتارشىلدىق ويرانى
بiز بۇرىنىراق جازعان «قازاق قاسiرەتi — اباي قاسiرەتi» ماقالامىزدا: «اباي حالىقتى ازاتتىق پەن بوستاندىققا قاراي الىپ شىعۋ ءۇشiن الدىمەن ونى قاراڭعىلىقتىڭ وتارىنان، ناداندىقتىڭ بودانىنان ءقۇتقارۋ كەرەك دەپ ۇقتى»، — دەگەن بولاتىنبىز. سولاي ەكەنiن بۇگiن دە قايتالاپ ايتا وتىرا، بiز، ارينە، رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان بولىپ جاتقان وتارشىلدىق وزبىرلىقتارىنا اباي كوز جۇمىپ قاراعان دەگەن پiكiردەن مۇلدە اۋلاقپىز. ابايدىڭ ءاسiرەسە ەلدiڭ ىنتىماعىن قاقىراتىپ، بەرەكەسiن تۋتالاقاي ەتiپ جiبەرگەن وتارشىلدىقتىڭ بيلiك جۇيەسiنە قاتتى نارازى بولعانى بەلگiلi. ول جۇيەنi اباي قازاق دالاسىنا لاڭ اكەلگەن وتارشىلدىق سالعان ويران رەتiندە قابىلدايدى. ول ءوزiنiڭ ءۇشiنشi ءسوزiندە: «... مالدان ايىرىلعاندار كەبەيسە، قىستاۋى بوسار ەدi دەپ، مەن انانى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، ول مەنi كەدەي بولسا ەكەن دەپ، اۋەلدە iشiمiزبەن قاس سانادىق. ءاربiردەن سون سىرتىمىزعا شىقتى، جاۋلاستىق، داۋلاستىق، پارتيالاستىك،. وسىنداي قاستارعا ءسوزiم ءوتiمدi بولسىن جانە دە ەپتەپ مال جيۋعا كۇشiم جەتiمدi بولسىن دەپ، قىزمەتكە، بولىستىق بيلiككە تالاستىق... ول بولىس بولعاندار ءوزi قۋلىق، ارامدىقپەن بولىستىققا جەتكەن سوڭ، مومىندى قادiرلەمەيدi، — ءوزiندەي ارام قۋلاردى قادiرلەيدi» دەگەن عوي. وسى سوزدەردەن-اق ابايدىڭ وتارشىلدىقتىڭ قازاق دالاسىنا ورناتقان بيلiك جۇيەسiنە دەگەن جيiركەنiشتi كوزقاراسى كورiنiپ تۇرعان جوق پا؟! ەلدiڭ ىنتىماعىن بۇزىپ، بiرلiگiن ءبۇلدiرiپ، ىرىسىن شاشىپ، قۇتىن قاشىرىپ كەتەتiن بۇل بيلiك جۇيەسiنiڭ قالىڭ جۇرتى قاراڭعىلىق قاپاسىندا جاتقان قازاق حالقى ءۇشiن اسا قاتەرلi، اسا قاۋiپتi ەكەنiن بۇكiل ءجان-تانiمەن، بار بولمىس-بiتiمiمەن سەزiنگەن اباي: «ءۇش جىلعا بولىس سايلاڭدى. اۋەلگi جىلى، «سەنi بiز سايلامادىق پا؟!» دەپ ەلدiڭ بۇلدانعاندىعىمەن كۇنi وتەدi. ەكiنشi جىلى كانديداتپەن الىسىپ كۇنi وتەدi. ءۇشiنشi جىلى، سايلاۋعا جاقىڭداپ قالىپ، تاعى بولىس بوپ قالۋعا بولار ما ەكەن دەپ، كۇنi وتەدi. ەندi نەسi قالدى؟» — دەپ كۇيiنەدi. شىنىندا دا، قاراقان باسىنىڭ كامىن ويلاپ كەتكەن جان ەلدiڭ جايىن نە قىلسىن. ەلدiڭ بiرلiگiنiڭ توز-توزىن شىعارىپ، تاتۋلىعىنىڭ تۋىرلىعىن كەسiپ، ىنتىماعىنىڭ ىرىسىن توگiپ، اۋىزبiرلiگiنiڭ شاڭىراعىن ورتاسىنىنان ءتۇسiرiپ كەتەتiن بولىستىق سايلاۋ سياقتى قۇبىجىق كۇبىلىستان قاتتى ءتۇرشiگiپ، شوشىنعان اباي بيلiك باسىنا كەلەتiن ادامنىڭ ودان دا «ۋەزدنىي ناچالنيك ۆوەننىي گۋبەرناتوردىڭ نازناچەنيەسiمەن» بولعانىن قالايدى. امالسىزدىقتان قالايدى. ويتكەنi ول مۇنى سول تۇستا، ەلدi بولىستىققا ەكiداي ەتiپ تالاستىرماي، ءبولiنۋدەن، ءبۇلiنۋدەن امان الىپ كالار بiردەن-بiر امال دەپ ويلاعان. ويتكەنi اباي سايلانىپ بولىس بولعانداردىڭ دا بار بيلiك، بار تiزگiنi جوعارىدا وتىرعان ۇلىستاردىڭ قولىندا ەكەنiن بiلگەن. اباي، ەگەر «نازناچەنيەمەن» بولىس بولۋ ءتارتiبi ەنگiزiلسە، ەڭ بولماسا، ەل ەكiداي بولىپ تالاسپاي، ءبولiنبەي، ءبۇلiنبەي قالا ما دەپ ءۇمiتتەنگەن عوي. ويتكەنi ول سايلانىپ بولىس بولعاندار، ءبارiبiر، ورىس وتارشىلدارىنىڭ ايتقاڭدارىنا كونiپ، ايداۋىنا جۇرەتiن، كەز كەلگەن جەز مۇرت، جەز تۇيمەلi قولىن سوزسا جەڭiنە، اياعىن سوزسا — بالاعىنا اينالاتىنىن ۇققان. ولاردى اباي:
ۇرىسسا ورىس،
ەلگە بولىس
ۇيدەن ۇرگەن يت قۇساپ،
— دەپ سۋرەتتەيدi. بۇل — بiر ادامنىڭ عانا ەمەس، سول كەزدەگi وتارشىلدىق ساياساتتىڭ دالا ساحناسىنا شىعارعان بيلiك جۇيەسiندەگi بارلىق جاننىڭ قولجاۋلىق بەيشارا بەينەسi! ال وڭداي قولجاۋلىق جاننىڭ، ادەتتە، «پالە سالىپ، اندىعانى ءوز ەلi بولادى». سونداي-اق، ءوزiمiز مەكتەپتەن بiلەتiن:
ءماز بولادى بولىسىڭ
ارقاعا ۇلىق قاكقانعا،
شەلتiرەيتiپ ورىسىڭ،
شەندi شەكپەن جاپقانعا،
— دەگەن جولدارداگى ۇزاق ۋاقىت بويى قانىمىزعا سiڭiپ، بويىمىزعا دارىپ كەتكەن ءمۇساپiر پسيحولوگيادان، كەرەك دەسەڭiز، قازiر دە ارىلا قويعان جوقپىز. ەڭدi مىنا كورiنiسكە قاراڭىزشى:
بiر كەپتiرمەي تەرiمدi،
كۇن باتقانشا دالپىلداپ،
ەتەك كەتكەن جايىلىپ،
ات كوتiنە جالپىلداپ.
ويازعا جەتسiن دەگەن بوپ،
بوقتاپ ءجۇرمiن بارقىلداپ.
كەيبiرەۋگە تاياعىم
تيiپ تە كەتتi بارتىلداپ.
ارينە، كۇنi كەشەگە دەيiن بۇل جولدارعا بiز تاپ ءتۇرعىسىنان قاراپ كەلدiك. ال شىن ءمانiنە كەلسەك، بۇل جولدار — وتارشىلدىق تۇسىندا، كۇنi كەشەگە دەيiن، بيلiك باسىندا جۇرگەن كوپ-كوپ ازاماتتارىمىزدىڭ بەينەسiن بار بولمىس استارىمەن اشىپ كورسەتiپ بەرگەن جولدار عوي.
قورىتا ايتار بولساق، قازاق دالاسىن قان قاقساتقان وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ەڭ قاتەرلi، اسا قاۋiپتi، وتە زارداپتى بيلiك جۇيەسiن، ياعني وتارشىلدىقتىڭ بەت-بەينەسiن اباي وسىلاي كورگەن. ونىڭ وتارشىلدىقتىڭ بيلiك، ياعني ول جۇيەنiڭ ەل اراسىنا iرiتكi سالاتىن اسا قاتەرلi ەكەندiگiن كورسەتiپ بەرگەن سوزدەرi، تاۋەلسiزدiك العان بۇگiنگi كۇندە دە، ءوز قۇنىن جويماعانىن ءۇمىتپاعانىمىز ابزال. ويتكەنi بiزدiڭ كەيبiر ازاماتتارىمىز بيلiككە يە بولۋ ءۇشiن ۇلت مۇددەسiنەن گورi جەكە باسىنىڭ مۇددەسiن جوعارى قوياتىن پسيحولوگيادان ارىلا كويعان جوق.
24. تابيعات پەن ادام
ادام بويىنداعى مiنەز-قۇلىق، ارەكەت، بولمىس-بiتiم جانە باسقا دا تولىپ جاتقان قۇبىلىستار سالدارىن اباي كوبiنە-كوپ تاربيە مەن ءتالiمنەن، زامان مەن ۋاقىتتان، قوعام مەن الەۋمەتتiك ورتادان iزدەستiرiپ كەلگەنi حاق. ول ادام بولمىسى ءتالiم-تاربيەسiز، زامان مەن ۋاقىتسىز، قوعام مەن الەۋمەتتiك ورتاسىز تۇزەلiپ شىعادى دەگەنگە سەنبەگەن. ول بۇل ويىنان، تiپتi، ادامدى وسى قۇبىلىستاردىڭ ءبارiنەن ءبولiپ الىپ، تابيعاتپەن بەتپە-بەت جەكە قالدىرعاندا دا، ەڭ بولماسا، بiر ساتكە بولسىن، باس تارتا المايدى. ياعني تابيعات بويىڭداعى قۇبىلىس پەن ادام بويىنداعى قۇبىلىستى سالعاستىرىپ وتىرىپ تا، ادام بولمىسىنان قوعامنىڭ، زاماننىڭ، الەۋمەتتiك ورتانىڭ اسەر-كۇشiن الىپ تاستامايدى. بiزدiڭ بۇل ءسوزiمiزگە، باسقا ولەندەرiن بىلاي كويعاندا، اتاقتى مىنا ەكi-اق شۋماعى كۋا:
كوكالا بۇلت سوگiلiپ،
كۇن جاۋادى كەي شاقتا.
ونە بويىڭ ەگiلiپ،
جاس اعادى اۋلاقتا،
— دەيدi اباي. ناعىز كلاسسيكالىق پارالەليزم. تابيعات پەن ادام ۇيلەسiمدiلiگi. تابيعات پەن ادام بiرiنiڭ «بۇلتى سوگiلiپ»، بiرiنiڭ «ونە بويى ەگiلiپ» جىلاپ تۇر. ال ودان ءارi شە؟ ودان ءارi ەكەۋi ەكi ايىرىلادى. ءالiگi ۇيلەسiمiن تاۋىپ، بiرiن بiرi تولىقتىرىپ تۇرعان (مەيلi ول مۇڭدى بولسا دا) جاراسىمدىلىق كاق ءبولiنەدi. وقيىق:
جاۋعان كۇنمەن جاڭعىرىپ،
جەر كوگەرiپ، كۇش الار.
مiنە، جاۋىپ تۇرعان كۇن، ياعني تابيعات، جەردi جاڭعىرتىپ، وعان كۇش بەرەتiن جاسامپازدىق قۋاتقا يە بولىپ شىقتى. «كوكالا بۇلتى سوگiلگەن» تابيعاتتان مۇڭ مەن ۋايىم كورمەيسiز. ال «ونە بويى ەگiلگەن» ادامنان شە؟
اققان جاسقا قاڭعىرىپ،
باس اۋىرىپ، iش جانار.
اشىق ايتىلىپ تۇرماسا دا، بۇل جولداردىڭ iشكi استارىنان ۋاقىت يلەپ، قوعام جانشىپ تاستاعان، ابدەن كۇيزەلiس پەن كۇيiنiشكە ۇشىراعان ادام بولمىسى كورiنiپ تۇرعان جوق پا؟!
25. ابايدىڭ جۇرەگI
اقىلدىڭ الاتاۋى بولىپ ويعا شومىپ كوك تiرەگەن، قايعى مەن قاسiرەتكە قاراتاۋ بولىپ قايرات كورسەتكەن دانا اباي، ءبارiبiر، اقىلعا دا، قايراتقا دا سەنبەي، ءادiلدiكتiڭ بۇيداسىن كەۋدەدە تىپىرشىپ سوققان بەيمازا جۇرەككە ۇستاتقانى بەلگiلi.
اباي ولەڭدەرiن وقىپ وتىرىپ، اباي جۇرەگiنiڭ دۇنيە قۇبىلىستارىنا سەلت ەتە تۇسەر سەرگەكتiگiنە، وزبىرلىق پەن قيانات كورسە، قىپ-قىزىل شوققا قارىلعانداي بەزiلدەپ قويا بەرەتiن بايەكتiگiنە تاڭ قالماسقا بولمايدى. ول و باستان-اق:
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك،
— دەگەن عوي.
اباي تۇلا بويدى جىلىتار «ىستىق جۇرەك» دۇنيەنi دە جىلىتادى دەپ بiلگەن.
بiر بايقاعانىم، اباي ولەڭدەرiن وقىپ وتىرىپ، اباي جۇرەگiنiڭ ءومiربايانىن، ءدالiرەك ايتساق، اباي جۇرەگiنiڭ ءقايرات-قۇشiن، وتتىلىعى مەن تەكتiلiگiن، تولقىنىسى مەن سiلكiنiسiن، اساۋلىعى مەن تەگەۋرiندiلiگiن، ءورشiلدiگi مەن تاكاپپارلىعىن، بۇرقانىسى مەن بۇلالىعىن، نازدىلىعى مەن نالالىعىن — ءبارiءن-بارiن وقۋعا بولادى. بiر سوزبەن ايتقاڭدا، اباي جۇرەگiنiڭ رۋحاني كارديوگرامماسى اباي ولەڭدەرiنiڭ iشiندە جاتىر. ول كارديوگراممامەن، ياعني اباي ولەڭدەرiمەن تانىسقان كەز كەلگەن ادام اباي دەرتiنiڭ نە ەكەنiن بiردەن-اق ايتىپ بەرە الادى. ول دەرتتiڭ اتى — قاسiرەت. ول قاسiرەت اۋرۋى ابايدىڭ جۇرەگiندە. ال اباي جۇرەگi — حالىق جۇرەگi. ول ولمەيتiن قۋاتپەن سوعىپ ءتۇر. اباي ولەندەرiن وقىعاندا، كوپ-كوپ قازاقتىڭ جۇرەگiنiڭ سىزداپ قويا بەرەتiنi سودان.
اباي جۇرەگi — ءوزiنiڭ قىزىعىنا ەمەس، ەلدiڭ ازابى مەن بەينەتiنە جاراتىلعان جۇرەك. ونى، ەڭ الدىمەن، ابايدىڭ ءوزi جاقسى بiلگەن. سوڭدىقتان:
Iشەم دەپ بەينەت سۋسىنىن،
اساۋ جۇرەك القىنار، —
دەيدi ول ءوز جۇرەگi تۋرالى. اپىر-اۋ، اساۋ جۇرەك، ادەتتە، ويىن-دۋمان، ءلاززات پەن راحات نەمەسە ءورلiك پەن ەرلiك، باتىلدىق پەن بۇلالىق iزدەپ، سولاردى اڭساماۋشى ما ەدi؟ ال ابايدىن «اساۋ جۇرەگi» «بەينەت سۋسىنىن» iشۋگە اسىعادى. ياعني اباي جۇرەگi ازاپتى ارەكەت تiلەپ تۇر. ارينە، ول ازاپتى ارەكەت — ول مەن جەردiڭ جولىنداعى ازاپتى ارەكەت بولسا كەرەك. جۇرەكتi ار مەن ۇياتتىڭ مەكەنi دەپ بiلگەن اباي «جۇرەكتiڭ كوزi اشىلسا، بۇكiل ءادiلدiك پەن اقيقاتتىڭ كوزi اشىلادى» دەپ ويلاعان.
دۇنيەدەگi بۇكiل وپاسىزدىق پەن ساتقىندىقتى، ءازازiلدiك پەن ايارلىقتى، قيانات پەن قىلمىستى، ءوتiرiك پەن وسەكتi، جالعان مەن جالانى، مۇز بەن شوقتى، اياز پەن اپتاپتى اباي جالاڭاش جۇرەگi ارقىلى وتكiزگەن عوي. تار كەۋدەدە الاسۇرعان جۇرەك وسىنشالىقتى قاراما-قايشىلىق پەن اۋىرتپالىقتى كوتەرە الار ما؟!
جۇرەگiم، ويباي، سوقپا ەندi! —
دەپ ونىڭ داۋىسى شىرقىراپ، سودان كەيiن:
سورلى جۇرەك مۇنشا اۋىر
نەگە قاتتى سوقتىعار؟ —
دەپ ۇگiتiلiپ سويلەۋi سودان بولسا كەرەك. ونىڭ وسى ساتتە ايتقان:
سەنiسەرگە جان تابا الماي،
سەندەلەدi يت جۇرەك، —
دەگەن ءسوزiنiڭ ءوزiنەن قاپا مەن ۋايىمعا باتىپ وتىرعان اقىننىڭ دارمەنسiز، كورعانسىز حالi كورiنبەي مە؟! دارمەنسiزدiك پەن قورعانسىزدىقتان كاسiرەت اۋرۋىنا شالدىققان جۇرەك — قانداي جۇرەك بولماق؟ وقىپ كورەيiك:
اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي،
ءوز دەرتiن تىعىپ iشكە، بiلدiرە الماي.
كەيدە ىستىق تاعى دا قان باسادى،
كەيدە بiر ءسات تىنشىعار ءۇن شىعارماي.
ءومiر مەن ءولiم اراسىنداعى حال عوي بۇل. وسىنداي حالدە تۇرىپ تا اباي اينالاسىنان قۋات، دارمەن كۇتەدi. ول:
جارالى بولعان جۇرەككە
داۋا بەر، جاماپ سىنايىن، —
دەيدi. سولاي ەتەدi دە. ءومiردiڭ سوققىلارىنان، تاعدىردىڭ تەپكiلەرiنەن، قاسكويلiك پەن قاستاندىقتىڭ وقتارى مەن شوقتارىنان شۇرق تەسiك، تiلiم-تiلiم بولعان قايران جۇرەگiن ۇلى اباي جاماپ الىپ، قايتادان كۇرەسكە سالادى. ونىڭ:
جۇرەگiم مەنiڭ قىرىق جاماۋ
قياناتشىل دۇنيەدەن، —
دەۋi سوندىقتان.
قياناتشىل دۇنيەدەن قىرىق جاماۋ بولعان اباي جۇرەگi اباي ولەڭدەرiندە ءالi دە سوعىپ تۇر. ول جۇرەك كوزگە كورiنبەيتiن تالشىقتار ارقىلى بiزدiڭ بويىمىز بەن ويىمىزعا، قانىمىز بەن جانىمىزعا، سانامىز بەن ءپايىم-تۇسiنiگiمiزگە ەلدiڭ قاسiرەتi مەن قايعىسىن، قۇيادى. ال حالىقتىڭ ارمانى مەن ءۇمiتiن بويى مەن ويىنا، قانى مەن جانىنا، ساناسى مەن ءپايىم-تۇسiنiگiنە قۇيىپ العان ادام شىن ادام عوي. شىن قازاق قوي.
26. كوجەكباي ماڭگIلIك تاقىرىپ پا، ماڭگIلIك تاقىرىپ ەمەس پە؟
بiزدiڭ بۇل سۇراقتى قويىپ وتىرعانىمىز تەكتەن تەك ەمەس. قازiر سىنشىسى بار، سىنشى ەمەسi بار، رەتتi-رەتسiز، ماڭگiلiك تاقىرىپ جانە ماڭگiلiك تاقىرىپ ەمەس دەگەن ۇعىمدارعا تىم ءۇيiرسەك بولىپ الدى. ولاردىڭ ءتۇسiنiگiندە، ماڭگiلiك تاقىرىپتار دەگەنiمiز — اسپان، اۋا، جەر، سۋ، ادامگەرشiلiك، يماندىلىق، ماحاببات، زامانا، ۋاقىت، ت.ب. ال ماڭگiلiك ەمەس تاقىرىپتار دەگەنiمiز — ءومiردەگi جەكە بiر قۇبىلىستار، مايدا قارەكەتتەر، ءۇساق ادامدار، كۇيكi تiرشiلiك پەن كiشكەنتاي ماسەلەلەر. ياعني ولار بۇگiن بار دا، ەرتەڭ جوق، ناۋقاڭدىق نەمەسە بiر ءساتتiك قانا دەپ ءۇعىلادى. وسىلاي ۇعىلىپ قويسا دا ەشتەڭە ەمەس، ولاردىڭ قابىلداۋىنشا، ماڭگiلiك تاقىرىپتى جازعان اقىندار — شىن اقىندار، ال تاريحي سالماعى، زامانالىق ورنى جوق قۇبىلىستار مەن ادامداردى جازعاندار — انشەيiن قارا كوبەيتۋشiلەر عانا. سوندا قالاي، اباي جازعان كوجەكباي ماڭگiلiك تاقىرىپقا جاتپاي ما؟ ول بار بولعانى، ابايدىڭ ءسوزiنiڭ ءنارi جوق، دايەكسiز زامانداسى عانا بولعانى ما؟ ياعني ۇساق ادام، ۇساق تاقىرىپ بولعانى عوي. ال ولاي بولسا، ول ولەڭ نەگە وسى ۋاقىتقا دەيiن وقىلادى؟ نەگە؟ ونىمەن تاعى دا جاقىنىراق تانىسىپ كورەيiكشi:
كوپتەن تاتۋ كيماسىڭ،
باسىڭا جۇمىس تۇسكەن كۇن،
تاتۋلىقتى بۇرىنعى
نە قىلىپ ول ويلاسىن:
اشىپ بەرەر جاۋىڭا
ءوزi كورگەن قويماسىن.
وسىنداي وپاسىزدىققا بارعان «كوپتەن تاتۋ قيماسىڭ» ءوزiنiڭ بۇرىنعى «ەسكi دوسىن كورگەندە» نە دەيدi ەكەن:
ەسەبi جوق انت iشiپ،
ارۋاق، كۇداي ايتىسىپ،
سىر العالى ايتتىم دەپ،
جاۋىڭدى الداپ كايتتىم دەپ،
قۇدايدان قورىقپاي، انتۇرعان،
يمان ءجۇزiن توزدىرار.
بiز بۇل جولدار ارقىلى اباي زامانىنداعى ساتقىن، ءازازiل، كوجەكبايمەن عانا ەمەس، وسى قازiر قاسىمىزدا جۇرگەن، ال ەرتەڭ بالاڭمەن، نەمەرەلەرiڭمەن زامانداس بولاتىن كوجەكباي-لارمەن تانىسىپ وتىرمىز عوي. مۇنداي اتاڭا نالەت الاياقتار بۇگiن ءمۇساپiر بولسا، ەرتەڭ كiءساپiر. سوندىقتان دا ولار:
جاۋ كوپ بولسا باسىڭدا،
بiرi قالماس كاسىڭدا.
ال «وڭالىپ ەگەر الساڭىز»:
پالەنشەنi ۇرام دەپ،
تۇگەنشەنi كىرام دەپ،
تارشىلىقتا قايراڭداپ،
كەڭشiلiكتە ويرانداپ،
كوپ باتىرعا كالدىڭىز.
بiر سەزبەن ايتقاندا وڭداي جان:
كۇن جاۋگاندا قوينىڭدا،
كۇن اشىقتا موينىڭدا.
بەينەبiر اباي ءوزiنiڭ قاسىندا عانا ەمەس، ءبارiمiزدiن قاسىمىزدا جۇرگەن كوجەكبايدى جازعان سەكiلدi. سوندا وپاسىز، كۇيكi، ۇساق جان كوجەكباي ماڭگiلiك تاقىرىپقا جاتا ما، جاتپاي ما؟ وعان ەڭدi جاۋاپتى ءوزiڭiز بەرiڭiز.
27. قايعىلىدان دارمەن كۇتكەن
قايعىنىڭ قارا بۇلتىن جامىلىپ، قاسiرەتتiڭ قارا تاسىن ارقالاپ، مۇڭ مەن نالانىڭ مۇنارىنا مالتىققان ابايدىڭ جۇرەگiنە شەمەن بولىپ قاتقان شەرiن ايتاتىن سەرiكتەسi، قۋات جيناپ، كۇش الار تiرەگi نە دەيسiز عوي؟ وعان جاۋاپ بiرەۋ-اق. ءوز حالقىنىڭ قاسiرەتi مەن قايعىسىنان جاراتىلعان ابايدىڭ شەر تارقاتار سەرiكتەسi دە، كۇش الار تiرەگi دە باسقا ەمەس، سول — قايعى، قاسiرەت، مۇڭ، نالا، ازاپ. بۇل ۇعىمدارسىز اباي ءومiر سۇرە المايدى. ءدالiرەك ايتساق، اباي ءۇشiن ادام بولمىسىنا قاتەرلi (بiزدiڭ ءتۇسiنiگiمiزدەگi) بۇل ۇعىمدار — اۋا، سۋ سياقتى اسا قاجەتتi تiرشiلiك كوزدەرi. ول:
تiرiلتiپ وتكەن كۇڭدi، تاعى شولدەپ،
وسى كۇندi كۇن دەمەس كارعاپ، مiڭدەپ —
كەيدە تiلەپ ب ا ق پەنەن تاعى تىنىشتىق،
كەيدە قايعى، ازاپتى تاعى دا iزدەپ، —
دەيدi. كوردiڭiز بە، ب ا ق پەنەن تىنىشتىقتى قالاي iزدەسە، قايعى مەنەن ازاپتى دا سولاي iزدەيدi.
مەن ءوز باسىم بۇل دۇنيەدە ب ا ق پەنەن تىنىشتىقتى iزدەگەندەي قايعى مەنەن ازاپتى دا ءدال سونداي، رۋحاني قاجەتتiلiك رەتiندە iزدەيتiن بiر دە بiر اقىندى بiلمەيمiن. بۇل رەتتە ول ۇلى فيلوسوفتار شوپەنگاۋەرمەن، نيسشەمەن كوبiرەك ۇندەس. ماسەلەن، شوپەنگاۋەر قايعىنى ادامدىق قاسيەتتiڭ نەگiزi، ياعني «يماندىلىقتىڭ سەرiپپەسi» دەگەن. تەك قايعىسى بار ادام عانا باسقا ادامنىڭ جان دۇنيەسiنە ءتۇسiنەدi دەپ ۇققان. ال نيسشە قايعىنى ادام بولمىسىنىڭ ۇلى قاسيەتi دەپ بiلگەن. ولاي بولسا، «ادامدى ءسۇي» دەپ وسيەت ەتكەن ابايدىڭ قايعى مەن ازاپتى iزدەۋi، شىن ءمانiڭدە، رۋحاني قاجەتتiلiكتەن تۋعان تابيعي زاندى قۇبىلىس بولسا كەرەك. ارينە، بۇل ويىن ول ءالiگi ۇلى فيلوسوفتاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ بارىپ ايتتى دەي المايمىن. بۇل جەردە، ءسوزدiڭ رەتi كەلiپ تۇرعاڭدا ايتا كەتەتiن نەرسە، كەيiنگi كەزدە ابايدىڭ دۇنيە تانىمىنىڭ كەندiگiن، وقۋ-بiلiمiنiڭ مولدىعىن دالەددەۋ ءۇشiن ونىڭ سوزدەرiنiڭ ءبارiن، رەتتi-رەتسiز، ءوزiنەن بۇرىن وتكەن عۇلامالاردىڭ سوزدەرiمەن سالىستىرا قاراستىرۋ كەبەيiپ بارادى. بۇل، ەگەر ناۋقانعا اينالىپ كەتسە، كاتەرلi قۇبىلىس. ونىڭ ءۇستiنە، بiزدiڭ قولىمىزدا ءالiگi فيلوسوفتاردىڭ شىعارمالارىن اباي وقىعان دەگەن دايەكتەمەلەر جوق. بiزدiڭ پايىمداۋىمىزشا، بۇل كەسەك وي ونىڭ ۇلى تۇلعاسىنىڭ ءوزiنەن ءوسiپ شىقكان وي بولسا كەرەك. بۇنى ابايدىڭ ءوزi اشقان ۇلى جاڭالىعى، ءوزi اشقان ۇلى باتىلدىعى دەپ ۇققان ءجون. تاعى دا ول:
كوزiمە جاس بەر، جىلايىن، —
دەيدi. سiز ءومiرiڭiزدە «جىلاپ وتىرمىن»، «جىلاپ ءجۇرمiن»، «جىلاپ كەلەمiن»، «جىلاۋمەن وتەمiن» دەپ ولەڭ جازعان اقىنداردىڭ تالاي-تالايىن وقىعانىڭىز ءسوزسiز. ولاردان امالسىزدىق، دارمەنسiزدiك سەزiلەتiن. ال ابايدىڭ «كوزiمە جاس بەر» دەگەن ءسوزiنەن رۋحاني قاجەتتiلiك سەزiلiپ تۇرعان جوق پا؟! بiزدiڭ بۇل ءسوزiمiزگە يلانعىڭىز كەلمەسە، كەلەسi ولەڭگە كوز جۇگiرتەيiك. قايعىسىز جانعا عۇمىرى سەنiپ كورمەگەن اباي:
قايعىسىزدىڭ ءبارi — اساۋ،
بiزگە ونان پايدا جوق، —
دەيدi.
سودان بولسا كەرەك، ول:
كانجۇرەكتi كايعىلى-اۋ،
قايرىلا كەت سەن ماعان، —
دەيدi.
اباي قايعىلىدان عانا سەرiكتەس، قايعىلىدان عانا تiرەك تاۋىپ، دارمەن iزدەگەن.
28. ءومIر حاقىندا
اباي ءومiر تۋرالى وكiنiشپەن سويلەيدi. بۇكiل عۇمىرى قاراتۇنەك ناداڭدىقپەن، التىباقان الاۋىزدىقپەن، كۇل شاشقان ءوتiرiكپەن، كۇيەسiن جاققان جالامەن، داراقى داڭعويمەن، الاقۇيىن ءازازiلمەن، قان ۇرتتاعان قياناتپەن، جانىن جالداعان ارسىزبەن، تابانسىز، تۇرلاۋسىزبەن — ءبارiء-بارiمەن ارپالىسىپ وتكەن ابايدىڭ ءومiر تۋرالى وكiنiشپەن سويلەۋi زاندى بولسا كەرەك.
ساعاتتىڭ ءوزi ۇرى شىقىلداعان،
ءومiردi بiلدiرمەگەن، كۇندە ۇرلاعان.
تياناق جوق، تۇرلاۋ جوق، كەلدi-كەتگi،
قايتا ايلانباس، بۇرىلماس بۇلدىر زامان.
بايقايسىز با، ابايدىڭ وكiنiشi اسا زور-اۋ. انە جەردەن بiر الىپ، مىنا جەردەن بiر جۇلىپ، بiرiن بiرi تالاپ، بiرiن بiرi قاناپ، بiرiن بiر توناپ جاتكان تiرشiلiك يەلەرi عانا ەمەس، شىقىلداعان ساعاتتىڭ ءوزi دە، ياعني ۋاقىتتىڭ ءوزi دە ۇرى...
اباي وتكەن كۇندi قالاي قاراستىرسا، كەلەر كۇندi دە سولاي قاراستىرادى.
كوك تۇمان — الدىڭداعى كەلەر زامان،
ءۇمiتتi ساۋلە ەتiپ كوز كوپ قادالعان.
كوپ جىلدار كوپ كۇندi ايداپ كەلە جاتىر،
سيپات جوق، سۋرەت تە جوق، كوزiم تالعان، —
دەي كەلiپ:
ول كۇندەر — وتكەن كۇنمەن ءبارi بiر ءباس،
كەلەر، كەتەر، ارتىنا تۇك قالدىرماس، —
دەيدi. ونىڭ «iشiم تولى ۋ مەن ءورت» دەيتiنi دە وسى تۇس. Iشi ۋ مەن ورتكە تولى ادام وكiنبەي، وكسiمەي تۇرا الار ما؟ بiراق اباي ءومiردەن قانشا كوڭiلi قالىپ، قانشا جۇرەگi شايلىقسا دا، ودان مۇلدە ءتۇڭiلiپ، باز كەشiپ كەتە المايدى. ول قايتا-قايتا ءومiر، ۋاقىت تۋرالى تۇنجىراپ تۇرعان تىلسىمعا شومىپ، تۇنعيىق ويعا باتادى:
كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ،
الىستى كوزدەن جاسىرسا،
كۇندi ۋاكىت قىزارتىپ،
كوكجيەكتەن اسىرسا؛
كۇڭگiرت كوڭiلiم سىرلاسار
سۇرعىلت تارتقان بەيۋاقكا.
تومەن قاراپ مۇنداسار،
وي جiبەرiپ ءار جاققا.
ءومiر، ۋاقىت تۋرالى سوزبەن سالىنعان نەتكەن ۇلى عاجاپ پولوتنا! الىستى كوزدەن جاسىرىپ، باسى ۇزارىپ بارا جاتقان كولەڭكە مەن كوكتەگi كۇننiڭ ءوزiن قىزارتىپ، كوكجيەكتەن اسىرىپ تاستاعان ۋاقىتتى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiڭiزشi. بەينەبiر ۇلى كەڭiستiك ءۇستiندە ءتورت ۇلى قۇبىلىس قانا قالعان سياقتى. ونىڭ ۇشەۋi — كولەڭكە، كۇن، ۋاقىت — بiر-بiرiمەن ارەكەتكە ءتۇسiپ جاتقانداي دا، ال ءتورتiنشi قۇبىلىس — اباي سولاردى باقىلاپ تۇرعانداي. بiراق ول ۇلى كەڭiستiكتە ءوتiپ جاتقان ۇلى ارەكەتتەردi سىرتتاي ەمەس، iشتەي باقىلاۋشى. ويتكەنi كوكجيەكتەن اسىپ كەتكەن كۇنمەن بiرگە ونىڭ كوڭiلi دە كۇڭگiرت تارتتى. كۇڭگiرت كوڭiل سۇرعىلت تارتقان بەيۋاقپەن سىرلاسىپ وتكەن ءومiر وكiنiشi! ول وكiنiش «وڭكەي ۋدى جيىپ اپ، جۇرەككە سەبەدi»...
مەن ءوز باسىم، وسى ولەندi وقىعان سايىن، كۇڭگiرت تارتقان ۇلى كەڭiستiك iشiندە يىق تiرەستiرiپ، ۋاقىتپەن سىرلاسىپ، ءومiرمەن مۇڭداسىپ وتىرعان ابايدىڭ الىپ تۇلعاسىن كورگەندەي بولام
استارى قاتپار-قاتپار «سەگىز اياق»
كەيiنگi كەزدە، اباي تۋرالى ءسوز بولسا-اق، كوپ ادامنىڭ اۋزىنان «بiز ابايدى تانىپ-بiلiپ جاتقان جوقپىز» دەگەن ءسوز جيi شىعاتىن بولىپ ءجۇر. كiم-كiمدi دە بەت قاراتپاي موشقاپ تاستايتىن، كiم-كiمدi دە جەرگە تىققانداي تۇقىرتىپ جiبەرەتiن بۇل سوزگە قارسى باس كوتەرiپ سويلەۋگە، نەگە ەكنiن بiلمەيمiن، جۇرتتىڭ ءبارi دەرلiك دارمەنسiز. العاشقى كەزدە قايتا-قايتا ايتىلاتىن بۇل پiكiرگە «ايتەۋiر ايتىلا سالعان ءسوز شىعار، ارعى جاعىندا ابايدى تانىپ، بiلە تۇسەيiك دەگەن اق نيەت، جاقسى تiلەك جاتىر عوي» دەپ، ءمان بەرمەي ءجۇردiك. كەيiننەن بۇل پiكiر، كوزi قاراقتى، كوڭiءلى وياۋ ادامداردىڭ ەمەس، iلiمi كۇماندi، بiلiمi كۇدiكتi الدەقانداي كەزدەيسوق بiرەۋلەردiڭ اۋزىنان ايتىلا بەرگەن سوڭ جۇيكەگە تيەتiن بولدى. بارا-بار بۇل پiكiر، جۇرتتىڭ ساناسىنا ابدەن سiڭگەنi سونداي، قوعامدىق پiكiرگە اينالىپ كەتتi. ەندi مەن، ءوز باسىم، وسى پiكiردi ەستiگەن سايىن، سوڭعى جىلدارى ۇلكەن ءۇردiسكە يە بولعان، ابايدى تانىپ-بiلۋ قوزعالىسىنان تۋعان تانىمدىق-تاعىلىمدىق، عىلىمي-ساراپتامالىق، عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرiن بىلاي قويعاندا، ارعىسى الىپ مۇحتار اۋەزوۆتiڭ، بەرگiسi كلاسسيك تاكەن ءالiمقۇلوۆتىڭ ءارۋاقتارىنان ۇيالاتىن بولدىم. اپىر-اۋ، دەيمiن، «ابايدى تانىپ-بiلiپ جاتقان جوقپىز» دەپ قىلىشپەن شاپقانداي ءۇزiلدi-كەسiلدi پiكiر ايتۋعا، باسقانى ەلەپ-ەسكەرمەسە دە، سول كiسiلەردiڭ ءارۋاقتارىنان يمەنسە قايتەدi. ەگەر ابايدى مۇحتار اۋەزوۆ تانىپ-بiلمەسە، ونىڭ قاتپار-قاتپار قازىناسىن اشىپ، زەرتتەپ-زەردەلەمەسە، ادەبيەتiمiزدiڭ، تەك ادەبيەتiمiزدiڭ عانا ەمەس، بۇكiل رۋحاني كەڭiستiگiمiزدiڭ التىن دiڭگەگi، ايدىن شالقارى بولىپ سانالاتىن ونىڭ تەڭدەسسiز ۇلى ەپوپەياسى تەك بiزدi عانا ەمەس، دۇنيەنiڭ ءتورتبۇرىشىن تۇگەل تامساندىرماس ەدi عوي. ەگەر ابايدى تاكەن ءالiمقۇلوۆ كوز مايىن تاۋىسىپ، ءار ءسوزiنە شۇقشيىپ، وي ەلەگiنەن وتكiزiپ تانىپ-بiلمەسە كوڭiلiنiڭ كوزi بار قازاقتىڭ ءبارiن ءتانتi ەتكەن «جۇمباق ادامى» دۇنيەگە كەلمەس ەدi عوي.
سوندىقتان، قۇدايعا مىڭ مارتە شۇكiر دەيiك، ابايدى شامامىز كەلگەنشە، كۇش-قايراتىمىز جەتكەنشە تانىپ-بiلiپ جاتىرمىز. بiراق اباي تانىعان سايىن ءتۇبiنە جەتكiزبەيتiن تەرەڭ، بiلگەن سايىن باسىن شالدىرمايتىن بيiك قوي! ابايدىڭ ابايلىعى ءدال وسىندا: ونىڭ تانىعان سايىن تەرەڭدەي بەرەتiندiگiندە، بiلگەن سايىن بيiكتەي تۇسەتiندiگiندە!
ەگەر بiز ابايدى تانىپ-بiلۋ جاعىن ءسوز ەتەر بولساق، وندا ونىڭ ءدال وسى كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراپ ءسوز ەتكەن ءجون. ويتكەنi اباي الەمi — مىنا دۇنيەنiڭ ءوزiندەي تىلسىم، مىنا دۇنيەنiڭ ءوزiندەي جۇمباق ەرەك الەم. ول الەم قايتا-قايتا قادالىپ وقىعان سايىن جاڭعىرىپ-جاڭارىپ، ونىڭ سوزدەرiن كوڭiلiڭە توقىعان سايىن مولايىپ، بايي بەرەتiن الەم. بiزدiڭ جەر استى قازىنا بايلىقتارىمىزدىڭ كوزدەرi، ياعني تابيعي رەسۋرستارىمىز، ونىڭ قورى قانشاما مول، قانشاما كوپ بولسا دا، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە سارقىلىپ تاۋسىلماق، ال حالىق جاساعان ۇشان-تەڭiز مۇرا مەن اباي باستاعان رۋحاني تۇلعالارىمىز دۇنيەگە كەلتiرگەن رۋحاني رەسۋرستارىمىز ەشۋاقتا سارقىلىپ تاۋسىلماق ەمەس. ارينە، مەن بۇل جەردە ول قازىنانىڭ تەك كولەمiن عانا ايتىپ وتىرعان جوقپىن، ونىڭ وراسان زور رۋحاني قۋاتى مەن قايراتىن ايتىپ وتىرمىن.
ارينە، ەگەر بiز ابايدىڭ ۇلانعايىر الەمiن، سول ۇلانعايىر الەمنiڭ اۋا رايىن، قاس-قاباعىن، بولمىس-بiتiمiن، لەبi مەن دەمiن تانىپ-بiلiپ جاتقاندارىمىزدى ويىمىزعا قۇيىپ، بويىمىزعا سiڭiرە الماي جاتىرمىز دەسەك، وندا ءسوز باسقا. اباي ءالi دە وكiنiشكە وراي، ءوزiنiڭ تولىق ماعىناسىنداعى ۇلتتىق يدەيامىزعا تiپتi ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا اينالا قويعان جوق. البەتتە، ۇمتىلىس بار، نيەت بار. بiراق جۇيەلi ارەكەت جوق.
ءسوز رەتi كەلگەندە ايتا كەتەيiك، بiز كوبiنە كوپ سانامىزعا تايانىش ەتەر ۇلتتىق يدەيامىز جوق، ويىمىزدى بايلار ۇلتتىق يدەولوگيامىز جوق دەپ جاتامىز. دۇرىس-اق. سولاي بولا تۇرا، ەگەر بiز ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەن اسا قاستەرلi، اسا قاسيەتتi ۇعىمداردى الدەقانداي بiر كiسiلەردiڭ باس قوسىپ بiرiگiپ جاساعان، قاتىپ-سەمiپ قالعان رەسمي تiلمەن كiرپiش قۇساتىپ قالاپ شىققان ستاندارتتى تۇجىرىمداما دەپ ۇقساق، وندى بiز قاتتى قاتەلەسەمiز. ويتكەنi بiزدiڭ بۇگiنگi دە، ەرتەڭگi دە ۇلتتىق يدەيامىز، ۇلتتىق يدەولوگيامىز — ءوزiمiزدiڭ رۋحاني كەڭiستiگiمiزدەگi اسا قاسيەتتi، اسا قاستەرلi رۋحاني قازىنا بايلىقتارىمىز بولۋ كەرەك. شۇكiر، بۇگiندە، قۇداي وڭداپ وسى باعىتقا بەت بۇرا باستاعاندايمىز. دۇنيەگە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى كەلدi. ەندi بۇل باعدارلامانىڭ، قارى ەرiگەن كەزدە عانا تاسيتىن شولاق سايداي شولتاڭ ەتە تۇسپەي، بارىنشا كەڭ، بارىنشا قۋاتتى، بارىنشا ارنالى اعىسقا يە بولعانىن قالار ەك.
البەتتە، بۇل تۇستا دا ابايعا قايتا-قايتا ءۇڭiلۋ، ونى بۇگiنگi كۇنمەن ۇشتاستىرا قايتا-قايتا زەردەلەۋ، ونىمەن سۇحباتتاسىپ سىرلاسۋ، iشiڭە شەمەن بوپ قاتقان شەرiڭدi اعىتىپ مۇڭداسۋ، جانىڭدى جەگiدەي جەگەن قاسiرەتiڭدi ايتىپ شاعىنۋ، ودان ساناڭدى سارساڭعا ءتۇسiرiپ، ويىڭنىڭ ويرانىن شىعارىپ جاتقان سۇڭگiدەي سۋىق، قانجارداي قاتەرلi سۇراقتارعا جاۋاپ iزدەۋ، سول ارقىلى قاشان قاراساڭ دا قاباعىنان قار جاۋىپ، كiرپiگiنە مۇز قاتىپ تۇراتىن مىنا قاتىگەز قاتال زاماننىڭ تابيعاتىن ءتۇسiنۋ، ونسىز دا شيرىعىپ تۇرعان جۇيكە تالشىقتارىڭدى بiر-بiرلەپ بىتىرلاتىپ ءۇزiپ، ونسىز دا قانجىلاپ تۇرعان جۇرەگiڭدi ودان سايىن قانجىلاتىپ شاباقتاپ جاتقان سۇرقيا تiلەكتi، زىميان نيەتتi ارەكەتتەردiڭ ءتۇپ-تامىرىن قاراستىرۋ پروسەسi بiر ءسات تە تولاستاماق ەمەس.
كوپ ادام سەكiلدi مەن دە، مىنا اق قۇيىن الاساپىران دۇنيە ءوزiنiڭ توسىن سۇراعىمەن توسىلدىرىپ، تiپتi توقىراتىپ تاستاعانداي بولسا، نەمەسە بۇيداسىز بەيداۋا تiرشiلiكتiڭ، بiردە الدىن، بiردە ارتىن بەرiپ، قىسقا كۇندە قىرىق رەت قۇبىلىپ شىعا كەلەتiن بەرەكەتسiزدiگiنەن بەزiنگەندەي بولعاندا الدىمەن ابايدى قولعا الام. الدىمەن وقيتىنىم «سەگiز اياق».
* * *
«سەگiز اياق»، وقىعان سايىن، بiردە شوق باسىپ العانداي شوشىندىرىپ، وت جالاپ العانداي كۇيدiرiپ، ەندi بiردە مىڭ-مىڭ سۋ جىلانداي سۋماڭداعان سۋىق جەل قويىن-قونشىڭدى تۇگەل ارالاعانداي تۇلا بويىڭدى ءتۇرشiكتiرiپ بارا جاتادى. ەتiڭدi يلەنگەن تەرiدەي ەزiپ، سۇيەگiڭدi بالعامەن ۇرعانداي شاتىناتىپ شاعادى. Iشiڭدi جالاپ، تەرiڭە سىيماي بارا جاتقان اشۋ-ىزا كۇيiگiن باسۋ ءۇشiن قارا مۇزدى تiسiڭ سىنعانشا قاشىرلاتىپ شايناپ، اق قاردى ۇرتىڭ تولعانشا قارپىپ اساعىڭ كەلەدi. ميىڭ توزاڭعا، ساناڭ شاڭعا تولىپ كەتكەندەي مەڭiرەۋ داعدارىسقا ءتۇسiپ مەڭ-زەڭ حال كەشەسiڭ. ابايدىڭ ءوزi ايتقانداي «باسىڭ ساندالادى». بiردە ءورت جانىندا تۇرعانداي ىسيسىڭ، بiردە جەل ءوتiندە تۇرعانداي توڭاسىڭ. قالاي بولعاندا دا سالعىرت وقي المايسىڭ. ابايدىڭ ەڭ بiر ۇلى قاسيەتتەرiنiڭ بiر وسىندا! ءوزiن وقىعان ادامدى سالعىرتتىق قۇرساۋىنان سۋىرىپ الاتىندىعىندا!
ول ولەڭ «الىستان سەرمەپ، جۇرەكتەن تەربەپ، شىمىرلاپ بويعا جايىلعان» دەپ سونشاما بيپاز بايىپپەن، سونشاما سابىرلى بايسالمەن باستالا تۇرا، سالدەن كەيiن سەنi قازاق حالقىنىڭ قاسiرەتi مەن قايعىسىنىڭ، وپىنىسى مەن وكiنiشiنiڭ، مۇڭى مەن زارىنىڭ قالىڭ نۋ جىنىسىنا كiرگiزiپ جiبەرەدi.
ەڭ باستىسى، توعىز قاباتتى، توقسان يiرiمدi بۇل رۋحاني تولعاۋ اباي ءومiر سۇرگەن زامان لەبi، ۋاقىت دەمi جايلى عانا ەمەس، سەن ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان ءدال بۇگiنگi تiرشiلiك جايلى العاۋسىز سۇحباتتاسىپ، ونى ارمانسىز تارازى-تالقىعا سالىپ، سەنiمەن ەڭ جاقىن تامىرلاس-تەكتەس جاقىنىڭداي، ەڭ قۇرساقتاس-قانداس تۋىسىڭداي سىرلاسىپ، مۇڭداسادى.
ول ولەڭ سەنiڭ iشiڭنiڭ تۇپكi بiر قالتارىسىندا كۇل استىنا كومiلiپ قالعانداي كومەسكi تارتىپ بارا جاتقان شوعىڭدى جەل بوپ ۇرلەپ قايتا تۇتاتىپ، جانىڭدى جەگi قۇرتتاي جەپ، قانىڭدى جەبiر-بالەدەي iشiپ جاتقان شەر مەن شەمەنiڭدi شىعارىپ الادى.
ابايدىڭ ەڭ ۇلى كۇرەستەرiنiڭ بiرi، كەزiندە ارنايى توقتالعانىمىزداي، تۇتاس بiر حالىقتى تار قاپاستا قاماپ، ايى اۋىپ، جۇلدىزى ءسونiپ قالعان، ياعني باعدارسىز تۇتتەي تۇنەكپەن تۇمشالانعان قاراڭعىلىقپەن، ناداندىقپەن كۇرەسi. قىزىق ءۇشiن دە ەمەس، كەلەمەج ءۇشiن دە ەمەس، ارينە. حالقىن القىمىنان الىپ، موينىن قىلعىندىرىپ بۋىپ تۇرعان ناداندىقتىڭ بۇعاۋىنان، اياعىن اتتاتپاي قىسىپ، سۇيەگiنە دەيiن قيىپ تۇرعان ناداندىقتىڭ كiسەنiنەن، كوزiن كولەگەيلەپ تۇرعان ناداندىقتىڭ پەردەسiنەن قۇتقارۋ ءۇشiن. حالىقتىڭ كوزi اشىلماي، كوكiرەگi ويانباي قانداي دا بiر جاڭا ءورiس، قانداي دا بiر كوكجيەك اشىلمايتىنىن بiلگەندiكتەن.
«سەگiز اياقتا» دا اباي «وتكiردiڭ ءجۇزi، كەستەنiڭ بiزi، ورنەگiن سەندەي سالا الماس»، دەپ «تولعاۋى توقسان كىزىل تiلدiڭ» قۇدiرەت-كۇشiن ايتقان بويدا-اق، الدىمەن سول ءوزiنiڭ حالقىنىڭ ەجەلگi قاس جاۋى، قاسكوي دۇشپانى ناداندىقپەن، «نە سەن، نە مەن» دەگەندەي بەتپە-بەت، قويان-قولتىق كەپ ارتقا قاراتپايتىن اشىق شايقاسقا تۇسەدi. تۇلا بويىن بۇرق ەتiپ كوتەرiلگەن ىزا بۋىپ، جان-جۇرەگiن لاق ەتiپ اقتارىلعان اشۋ قىسىپ جiبەرگەندەي جەرiنە جەتكiزiپ، وڭمەنiنەن وتكiزiپ تۇرىپ «باسىندا مي جوق، ءوزiندە وي جوق كۇلكiشiل كەردەڭ ناداننىڭ» دەيدi اباي.
بiز كوبiنە كوپ نادان ادامدى قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن، بەتەگەدەن بيiك، جۋساننان الاسا جۋاس، قازىققا بايلاماي-اق قالاي جۇندەسەڭ دە، اعاشقا كەرمەي-اق قالاي يلەسەڭ دە كونە بەرەتiن سورلى، جiگەر دەگەننەن جۇرداي، قاجىر دەگەننەن مۇلدە ادا بەيشارا كورەمiز. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعانى ونداي سورلى،ونداي بەيشارا ناداندىق ەمەس. ويتكەنi ونداي سورلى، ونداي بەيشارا نادان ەشۋاقتا دا «كۇلكiشiل كەردەڭ» بولا المايدى. ونداي ناداندىقپەن اباي كۇرەسپەس تە ەدi. ياعني، ابايدىڭ ايتىپ وتىرعانى الدەقايدا قاۋiپتi، تiپتi قاتەرلi ناداندىق.
باسىندا باياندى وي جوق، دۇنيەگە ودىراڭ-ودىراڭ قاراپ، كەكiرەلەپ سويلەپ، كەۋدەسiمەن قاعىپ كەتەردەي كەردەڭ-كەردەڭ باساتىن ناداندىق قاي-قاي زاماندا دا بولعان، ولار بۇگiن دە بار. اباي بۇل جەردە قانشاما ودىراڭداپ، قانشاما كەردەڭدەسە دە قاراقان باسىنان اسا المايتىن، حالقىنىڭ قامىن كۇيتتەۋگە قاۋقارى جەتپەيتiن ميعۇلانى، جەرiنiڭ تاعدىرىنا جانى كۇيiپ كورمەگەن مالعۇندى ايتىپ وتىر. ونداي جان ەلi مەن جەرiنiڭ قامى ءۇشiن قامىعىپ نالىپ، ەلi مەن جەرiنiڭ تاعدىرى ءۇشiن قابىرعاسى قاقىراپ سوگiلمەك تۇگiلi، قايتا الدەكiمدەردiڭ قولىنداعى ەلi مەن جەرiنە قارسى لاقتىرىلاتىن تاسقا، ەلi مەن جەرiنە قارسى اتىلاتىن وققا اينالىپ شىعا كەلۋi مۇمكiن. ونداي جان الدەكiمدەردiڭ قالاي سiلتەسە سولاي شابىلاتىن ايبالتاسى، قالاي ۇرسا سولاي قادالاتىن سۇڭگiسi. ياعني ونداي جان ءوز ەلiنiڭ ەمەن-دiڭگەگiن ايبالتا بوپ كەسۋدەن، ءوز ەلiنiڭ جۇرەگiنە سۇڭگi بوپ قادالۋدان تايىنبايدى. ويتكەنi «باسىندا مي جوق، ءوزiندە وي جوق» ونداي جان «كوپ ايسا كوندi،جۇرت ايتسا بولدى» پرينسيپiمەن عانا تiرلiك ەتەدi. نە نارسەنi دە ءوزiنiڭ قاۋاشاعىنا سالىپ وي ەلەگiنەن وتكiزۋگە قابiلەتسiز، ءوز اقىلىنا سالىپ تارازىلاۋعا قاۋقارسىز، توبىرلىق پسيحولوگيامەن عانا ءومiر سۇرەتiن ونداي جان — قاتەرلi جان.
ونداي جاننىڭ قاتەرلiگi سوندا، ول، ەڭ الدىمەن، ءوز ۇلتىنا كۇش كورسەتiپ، ءوز ۇلتىن كوزگە iلمەي، وعان مەنسiنبەي قاراۋىندا.
بiز، سوناۋ بالا كەزiمiزدە-اق، اۋىلىمىزعا استانادان كەلگەن كەيبiر اپايلار مەن اجەيلەردiڭ وزگە تiلدە ءشۇلدiرلەپ جۇرگەن بالالارى مەن نەمەرەلەرiن كورسەتiپ، «بiزدiڭ بالا قازاقشا بiلمەيدi» دەپ اسا زور ماقتانىشپەن، اسا زور توقمەيiلسۋمەن سويلەپ، اينالا جۇرتقا تاناۋلارىن ءشۇيiرiپ قاراعاندارىن تالاي-تالاي كورگەنبiز. ءيا، كوكiرەك كوزi كورسوقىر بولعان سوڭ-اق قيىن عوي.
كەيiندە قۋعىن-سۇرگiنگە ءتۇسiپ، ەلiنەن، جەرiنەن كوشiرiلiپ، بiزدiڭ جەرiمiزگە ەشالون-ەشالون بولىپ توگiلگەن ءتۇرiكتەر مەن شەشەندەردiڭ بالالارى ءوز مەكتەپتەرi، ءجوندi ورتاسى بولماسا دا،/ بiرازى بiزبەن بiرگە وقىدى/ ءوز تiلدەرiنەن باس تارتقان جوق. نە دەگەن دiلدەرi بەرiك حالىقتار!ءۇزiلiس كەزدەرiندە بiر-بiرiمەن تەك ءوز تiلدەرiندە سويلەسiپ جاتاتىن. ەندi بۇگiن سول بiزبەن قاتار وقىعان ءتۇرiكتەر مەن شەشەندەردiڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرi دە، وزدەرiنiڭ ۇلتتىق مەكتەپتەرiن كورمەي-اق، ءوز تiلدەرiندە ەركiن سويلەسەدi.
ال بiزدiڭ بiرازىمىزدىڭ يiمiز جەتiم قوزىنىڭ تەرiسiندەي جۇمساق بولىپ شىقتى. ءوز جەرiندە، ءوز ەلiندە وتىرىپ-اق كiءساپiر يدەولوگياعا شۇعىل كونiپ جۇرە بەردi. ال يi جۇمساقتىڭ «بويدا قايراتى، ويدا كوزi» بولا بەرمەيدi.
قانشا تاۋەلسiزدiك الدىق، ەندi دەربەس ەلمiز دەپ كوكiرەگiمiزدi كەرگەنمەن كوپ-كوپ قانداستارىمىز سول يدەولوگياعا ەسi كەتكەنشە يلانىپ، ءالi كۇنگە iشiنە ءجۇن-جۇرقا تىعىلعان سول يدەولوگيانىڭ تۇلىبىنا قاراپ مەكiرەنەدi.
كەيدە باز بiر ادامدار، مiنايى بiر سەبەپتەرمەن، ءوزiنiڭ يتiنەن قۇتىلۋ ءۇشiن ونى الىس قيىرعا اپارىپ تاستامايتىن با ەدi. بiراق يتتiڭ قوجاسىنا بەرiلگەندiگi سونداي، ول ءبارi بiر سول الىس قيىردان يەسiن iزدەپ كەلiپ جاتادى عوي. بiزدiڭ دە بويى مەن ويىن ناداندىق جايلاپ العان قانداستارىمىزدىڭ سول بiر يدەولوگياعا دەگەن سەنiمi — ءدال سونداي يتتiك سەنiم. ياعني، قوجايىنسىز ءومiر سۇرە المايدى. كوز الدىن تۇتىپ تۇرعان يتتiك سەنiم پەردەسi دار ەتكiزiپ جىرتىپ تاستاۋعا ونداي جاننىڭ قايراتى جەتپەيدi.
بالە-جالاسى ءوزiمەن كەتكiر كەڭەس وكiمەتi كەزەڭiن بىلاي قويعاندا، ازات ەلمiز دەپ وتىرعان بۇگiننiڭ ءوزiندە جاڭا تۋعان نارەستەلەرiنiڭ ەسiمiن «كلينتون»، «بۋش» دەپ قويىپ جاتقاندار دا سولارمەن كiندiكتەستەر.
مەن ءوزiمنiڭ بiر اۋلادا تۇراتىن ورىس تiلدi زامانداسىما وسى بiر جايسىز قۇبىلىستى ايتا وتىرىپ، امەريكاعا بارىپ ورىن تەۋiپ جاتقان قىتايلىقتار وزدەرiنiڭ اتى-جوندەرiن ەشۋاقتا وزگەرتپەيدi ەكەن دەدiم. باسقا ۇلت وكiلدەرi وزگەرتەدi، ال ولار وزگەرتپەيدi. «كاكايا گلۋپوست» دەدi الگi زامانداسىم مىرس ەتiپ. مەن الدىندا ول قاي قۇبىلىستى «ناداندىققا» بالاپ وتىر دەپ بەتiنە سىناي قاراپ ەم، سويتسەم ول قىتايلىقتاردىڭ اتى-جوندەرiن وزگەرتپەيتiنiن مەڭزەپ وتىر ەكەن. اپىراي، دەسەيشi، ۇلت ءۇشiن تiل مەن داستۇرگە تاس كەرەڭ، كور سوقىر ناداندىقتان وتكەن قاتەر جوق ەكەن-اۋ!
بiر تال شاشقا iلiنiپ، قىپىلداعان قىلىش ءجۇزiندە تۇرعان ۇلتىنىڭ تاعدىرىن ويلامايتىن جەردە كوپ دۇرمەك پەن توبىر ەلەۋسiز نارسە ءۇشiن ەلiرە ەكiلەنiپ، تۇككە ارزىمايتىن نارسە ءۇشiن ەگەسە تەكەتiرەسiپ، ياعني «تالاسىپ بوسقا» ءومiر سۇرمەك.
سونداي-سونداي ەكiلەنۋلەر مەن تەكەتiرەستەردi كورگەندە، مەنiڭ ەسiمە ەرتەرەكتەگi بiر وقيعا تۇسەدi. تەزەك تەرiپ جۇرگەن ەكi ايەل ايدالادا جاتقان بiر جاپاعا تالاسىپ قالعان عوي. «بۇل مەنiڭ سيىرىمنىڭ جاپاسى» دەيدi بiرiنشiسi. «جوق، بۇل مەنiڭ سيىرىمنىڭ جاپاسى» دەيدi ەكiنشiسi. نە كەرەك ەكەۋi سول جەردە ۇستاسىپ، سونان كەيiن شاشتاسىپ، اقىرىندا بەت تىرناسىپ قىزىل الا قان بولادى. بۇكiل بiر اۋىل ءدۇرلiگەدi. اڭگiمە سوتقا دەيiن بارادى. سونداعىسى، ايدالادا جاتقان، قوڭىز ەكەش قوڭىز دا قاراۋدان قالعان، كەۋiپ قالعان جاپا ءۇشiن!
جۇرتىنىڭ بۇگiنiن، ەلiنiڭ ەرتەڭiن، جەرiنiڭ ارعى كۇنiن ويلاپ باسىن دا قاتىرمايتىن، بالتىرىن دا سىزداتپايتىن، ەكi كوزi تەسiرەيiپ، ەسiنەن اداسقانداي ىندىنى قۇرىپ، بار كورگەنi دە، بار بiلگەنi دە دۇنيە-بوق بوپ، تiپتi سول ءۇشiن بiر-بiرiن وتقا دا بايلاپ بەرiپ، جان بەرiسiپ،جان الىسىپ جاتقان ادامدارادى كورگەن سايىن ءالiگi «جاپا» وقيعاسى ويىما ساپ ەتە تۇسەدi.
وسىنداي وسىنداي تالاي سوراقى قۇبىلىستاردى كوزiمەن كورiپ، باسىنان وتكiزگەن اباي كۇيiنiپ-كۇيزەلiپ تۇرىپ «قور بولىپ، قۇرىپ باراسىڭ» دەگەن عوي.
ارينە بۇل جەردە «ناعاشىم مەنi قۇرمەتتەپ، ەسەك مiنگiزدi» دەپ قوس سانىن قوسا شاپاتتاپ، بوركiن اسپانعا اتىپ، ەسi كەتكەنشە ەلiرiپ قۋاناتىن، تۇرقى بiر تۇتام، كiسiلiك تۇرپاتى مiسكiن، تەكسiز ناداندىقتى اڭگiمە ەتiپ، اۋىز اۋىرتىپ جاتۋدىڭ قاجەتi جوق. اباي ءوزiنiڭ قارا ءسوزiندە «قازاقتىڭ جاۋى — قازاق» دەي تۇرا، «سەگiز اياقتا» «بiرiڭدi قازاق، بiرiڭ دوس كورمەسەڭ iستiڭ ءبارi بوس» دەپ، سەنiڭ كەۋدەڭە سۇق ساۋساعىن قاداپ تۇرىپ، قاباعىنان قار جاۋدىرىپ تۇرىپ قاتال ۇكiم ايتادى. تاعى دا ونى كەشەگi ءوزiنiڭ زامانىنا عانا ەمەس، بۇگiنگە، ياعني سiز بەن بiز ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان زامانعا دا قاراتىپ ايتىپ تۇرعانداي.
ولاي دەمەي، نە دەرسiڭ! كەشە عانا ەمەس، بۇگiندە قازاق پەن قازاقتىڭ اراسىن بiرiكپەستەي ەتiپ اجىراتىپ، بiر-بiرiنە كiرiكپەستەي ەتiپ بولگiسi كەلەتiندەر بارعان سايىن، بەينە بiر ءوشi كەتكەندەي ورشەلەنiپ بارا جاتسا! ولار سiز بەن بiزدi، ياعني قازاقتى پاتشالىق رەسەي تۇسىندا بولىستىق سايلاۋ ارقىلى رۋ مەن رۋ اراسىنا جiك سالۋ ارقىلى الاۋىز ەتiپ قۇرتقىسى، كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا ينتەرناسيوناليزم يدەياسىمەن ۋلاپ، دiل مەن تiلدi جويۋ ارقىلى جوق ەتكiزگiسi كەلسە، ەندi بۇگiن پلانەتاارلىق، ياعني جاھاندانۋ پروسەسi ارقىلى تۋ-تالاقاي ەتiپ جiبەرگiسi كەلەدi.
جاقىندا عانا بiزدi ءبولiپ، ەكi جار ەتiپ ايتىستىرىپ-تارتىستىرىپ قويۋعا قۇشتار پيعىلداعى گازەتتەردiڭ بiرi «مك»-دان/«موسكوۆسكيي كومسومولەستەن»/ «بiز مامبەت دەپ كiمدەردi اتايمىز؟» دەگەن iرiتكi ماقالا وقىدىم. ءبارiن مىسالعا كەلتiرمەي-اق قويايىن، تەك بiر ءۇزiندiسiمەن عانا تانىستىرايىن. گازەت تiلشiسi ءاليا مامبەتوۆا دەگەننiڭ سۇراعىنا /فاميلياسى ادەيi اداستىرۋ ءۇشiن قويىلعان جالعان بولۋ كەرەك/ ءانۋار دەگەن بيزنەسمەن /ونىڭ دا ەسiمi جالعان بولۋى ابدەن مۇمكiن/ بىلاي دەيدi:
— قازاق قوعامىندا مامبەتيزم دەگەن پروبلەمانىڭ نەگە تۋعانىن بiلەسiڭ بە؟ ويتكەنi قازاقتار — سيرەك كەزدەسەتiن سيرەك ۇلت. بiر ۇرپاق كەزەڭiندە ءۇش فورماسيانى باستان كەشiردiك: فەودالدىق-رۋلىق قۇرىلىم، كوممۋنيزم، كاپيتاليزم. قارت ۇرپاققا جاتاتىندار بۇگiنگە دەيiن ءوز اتا-بابالارىمەن قالاي كوشiپ-قونىپ جۇرگەندەرiن جاقسى بiلەدi، ال ولاردىڭ بالالارى قازiر زاۋىت، گازەت، پاراحودتاردىڭ قوجايىندارى...
... پروگرەسسيۆتi قازاقتار پاتريحالدى قازاقتاردى مامبەتتەر، ال پاتريارحالدى قازاقتار پروگرەسسيۆتi قازاقتاردى ماڭگۇرتتەر دەيدi. مامبەت، مامبا، مامبيك — قاراڭعىلار. ال ماڭگۇرت — وزدەرiنiڭ شىققان تەگiن بiلگiسi كەلمەيتiندەر. بۇل شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا. ول ءوزiنiڭ رومانىندا ادامدى تiرi ءولiككە، ياعني قۇلعا اينالدىرعان ولاردى ماڭگۇرتتەر دەپ اتاعان.
— سەن ءوزiڭدi مامبەتتەرگە جاتقىزاسىڭ با، الدە ماڭگۇرتتەرگە جاتقىزاسىڭ با؟
— وكiنiشكە وراي، مەن — ماڭگۇرتپiن.
— مامبەت بولماعانىڭا وكiنەسiڭ بە؟
— ءوزiڭ نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ /كۇلiپ، ۇستەلدi توقىلداتتى/...
وسىلاي جالعاسا بەرەدi. نە بولعاندا دا ءانۋار بيزنەسمەنiمiز اتا-باباسىنىڭ شىققان تەگiن بiلەتiن «مامبەت» بولعىسى كەلمەيدi، اناسىن ءولتiرەتiن ماڭگۇرت بولۋدى قالايدى. تاعى دا تiلشi اناسىن ءولتiرەتiن ماڭگۇرتتi پروگەسسيۆتi قازاقتار /!/ توبىنا جاتقىزادى. جان-جۇرەگiڭنiڭ سوراسىن اعىزاتىن نەتكەن سوراقىلىق دەسەڭiزشi! وزدەرiڭiز ويلاپ قاراڭىزدارشى، قازاقتاردىڭ اراسىنا جiك سالۋدىڭ مۇنان وتكەن سۇمپايى ءتۇرi بولا ما؟!
ونىڭ ءۇستiنە مامبەت ەسiمi مۇحاممەد پايعامبار ەسiمiنiڭ /ماگومەد، ماحامبەت، مۇحامبەت ت.ب./ قازاقشا يكەمدەلiپ ايتىلىپ كەتكەن بiر نۇسقاسى عوي. ولار ەڭ بولماسا، مۇحاممەد پايعامباردى كەلەمەج قۇرالىنا اينالدىرىپ العانىن بiلەر مە ەكەن؟! بiراق ولار تiپتi بiلە قويعاندا دا تايىنا قويماس!
راس، قازiر قازاقتاردىڭ بiر توبى ورىس، ەكiنشiسi قازاق تiلiندە سويلەپ بارادى. بۇل — بiزدiڭ ەڭ وسال تۇسىمىزعا — احيللەس وكشەسiنە اينالدى.
«Iنجiلدە» ايتىلاتىن ۆاۆيلون مۇناراسىنىڭ سالىنۋ حيكاياسىن بiلەتiن شىعارسىز. ول مۇنارانى بiر تiلدە سويلەيتiن ادامدار شىرقاۋ بيىككە دەيىن كوتەرىپ، ودان ءارى دە بيىكتەتىپ سالا بەرگەن عوي. مىنا مۇندارلار مۇنارانى مەن وتىرعان جەرگە دەيىن جەتكىزبەك پە دەپ اشۋلانعان جاراتقان يە، سول قۇرلىستا جۇرگەن جانداردىڭ ءبارىن ءار تىلدە سويلەتىپ جىبەرەدى. ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەسىپ كەتكەن ادامدار بىر-بىرىمەن تۇسىنىسۋدەن قالادى دا، مۇنارا ءارى قاراي سالىنبايدى...
كەيدە وسىندايدا، ءبىزدىڭ، قازاقتاردىڭ جاراتقان يە وتىرعان مەكەننەن دامەتكەندەي كۇپىرلىككە بارعان ەشتەڭەسى جوق ەدى، ەكى جاققا قاراپ، ەكى تىلدە سويلەپ كەتۋگە قانداي نيەتىمىزدەن جازدىق ەكەن دەپ تە قاپالاناسىڭ. مۇنى وتكەن زاماننىڭ كەسىرلى يدەالوگياسىنان قانشا كورگەنمەن، نەسىن جاسىرامىز، وزىمىزدەن دە بار عوي. كەزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ قازاقستانعا كەلىپ ورنىققان قانشاما ۇلتتار، اسا اۋىر تاۋقىمەتتەردى باستان وتكىزىپ ءجۇرىپ ءوز تىلدەرىن جوعالتقان جوق قوي. ال ءبىزدىڭ كوبىمىز، ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ-اق ءوز تىلىمىزگە يە بولا الماي قالدىق.
قالاي دەگەندە دە، بۇگىنگى تاڭدا ءبىر بولىگى ءارى، ءبىر بولىگى بەرى قاراپ تۇر. مۇندايدا ەكى ءجۇزدى يانۋس ەسكە تۇسەدى. ادەتتە، يانۋس بەينەسى — وپاسىزدىقتىڭ، ياعني ەكىجۇزدىلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە قابىلدانادى. شىندىعىندا، ونىڭ ءاۋ باستاعى ماعىناسى مۇلدە باسقا. كونە ريم ميفولوگياسىندا يانۋس — ۋاقىت قۇدايى. ونىڭ ءبىر قىرى ءبىر جاققا، ەكىنشى قىرى ەكىنشى جاققا قاراپ تۇرۋىندا تەرەڭ ءمان بار. ول ۋاقىت قۇدايى بولعاندىقتان، ونىڭ ءبىر ءجۇزى كۇننىڭ شىعۋىنا، ەكىنشى ءجۇزى كۇننىڭ باتۋىنا قاراپ تۇر. ءبىز ءۇشىن، ياعني قازاقتار ءۇشىن ءقازىر بۇل مۇلدە باسقا سيمۆولدىق ماعىناعا يە دەر ەدىك. ياعني، ول، قازاقتاردىڭ بۇگىندە ءبىر بولىگى باتىسقا، باتىس دۇنيەسىنە، ەكىنشى بولىگى شىعىسقا، ششىعىس الەمىنە بەتتەرىن بۇرىپ العانىن كورسەتەدى. بىر-بىرلەرىنە ارقالارىن بەرىپ تەرىس قاراپ تۇر. ال بىزگە ەكەۋى ەكى جاققا قاراپ تۇرعان قوس ءپروفيلدى پورترەت ەمەس، ءبىر باعىتقا قاراپ تۇراتىن انفاستىق پورترەت كەرەك. وعان ءبىزدى تەك ءتىل تۇتاستىعى عانا جەتكىزە الادى. بۇل ماسەلەگە وسى باستان ايرىقشا دەن قويىپ، وعان وسى باستان يە بولماساق ەرتەڭ جەر قاۋىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
بۇگىنگى تاڭدا كوكەيىمىزدى قانجار بوپ كەسىپ تۇرعان، كەۋدەمىزدى سۇڭگى بوپ تەسىپ تۇرعان ەڭ باستى شارۋا وسى. ايتپەسە، اباي ايتقانداي، “ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس” بولىپ شىعادى. ويتكەنى ۇلتتى ەڭ الدىمەن، ءتىل عانا مۇددەلەس ەتەدى. ولاي دەيتىنىمىز ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، ەكى بولەك تىلدەر بىر-بىرىمەن ءتىل قاتىسقاندارىمەن، ولاردىڭ كوپ ماسەلەلەردى تۇسىنۋلەرى باسقا-باسقا ەمەس پە؟! بۇلاي كەتە بەرسە، اراجىك اشىلا بەرەدى. ونىڭ ار جاعى نەگە اپارىپ سوعارىن ءبىر اللا عانا بىلەدى.
نە دەگەندە دە، بۇل ماسەلە بەيجايلىقتى كوتەرمەيدى. بەيجايلىق دەگەننەن شىعادى. ەرتەدە ءبىر ىرگەلى اۋىل جايلاۋدا وتىرادى عوي. سول اۋىلدىڭ باس كوتەرەرلەرى ءبىر اقبوز ۇيگە جينالىپ شاي ءىشۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. داستارحان جايىلىپ، بۋى بۇرقىراپ سەمىز قويدىڭ قىزىل قۋىرداعى كەلەدى. سول كەزدە سىرتتان ءبىر ايەل ەبىل-دەبىلى شىعىپ “جاۋ شاپتى، ويباي! مالداردى قىر اسىرىپ ايداپ بارادى” دەپ كىرىپ كەلمەي مە. سوندا جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ جۇرگەن ءبىر كىسى “ءتۇۋ، جاۋ دەگەنىڭ دە ناعىز ساپپاس قىرت ەكەن عوي. ءدال قۋىرداق كەلىپ جاتقاندا شابۋىن قاراشى! جارايدى، الدىمەن قۋىرداق جەپ الايىق ارعىسىن سودان كەيىن كورىپ جاتارمىز” دەگەن ەكەن. ەگەر ءبىز تەزىرەك شەشىمدى ءبىر ارەكەتكە بارماساق، مالىن ايداپ بارا جاتسا دا بىلق ەتپەيتىن مۇنداي جايباراقاتتىق، مۇنداي بەيجايلىق، مۇنداي قوماعاي توعىشارلىق ەندى ءبىزدى مۇلدە وپىندىرىپ، مۇلدە جەر سوقتىرىپ ورنى تولماس وكىنىشكە ۇرىندىرۋى كادىك. ءارى قاراپ بارا جاتقان قازاعىمىزدى وزىمىزگە بەت بۇرعىزۋىمىز قاجەت.”ەرتەڭ، ەرتەڭ” دەي بەرسەك، ەرىمىز مويىنعا كەتىپ، ايدالادا سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالامىز.
قازاقتى بىر-بىرىنە الاگوز قىپ قويعىسى، ءبۇتىن ىرگەسىنە بۇلىك كىرگىزگىسى كەلەتىن تاعى ءبىر ىلىك، ول — رۋشىلدىق. بۇل ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ويدى دا، بويدى دا بىلدىرمەي الىپ بارا جاتقان دەرتتى قۇبىلىس. بۇگىندە رۋ دەسەك، وزگەنى بىلاي قويعاندا الگى “پروگرەسسيۆتى قازاقتار — ماڭگۇرتتەردىڭ” وزدەرى ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. بەلىن بۋىپ، بىلەگىن ءتۇرىنىپ شىعا كەلەدى. ارينە، ولار ونى ءبىلۋ ءۇشىن بىلمەيدى، وزدەرىنىڭ پاسىق مۇددەلەرىنە پايدالانۋ ءۇشىن بىلەدى.
بىزدە رۋشىلدىق جوق دەگەن ءسوزدىڭ ءبارى جالعان. وعان كوز جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى. جاۋىردى جابا توقۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ولاي ەتسەك، وندا ول كۇنى ەرتەڭ-اق باس بەرمەي كەتەتىن اساۋ بالەگە، ەمدەۋگە ءال بەرمەي كەتەتىن الاپەس ىندەتكە اينالىپ شىعا كەلۋى مۇمكىن.
مەن بۇرىن كوپ ادامدار سەكىلدى، رۋشىلدىقتى تالانتتان جۇرداي، قابىلەتتەن ماقۇرىم ادامدار عانا قوزدىرادى، ال تالانتتى، قابىلەتتى ادامدار ونداي كەساپات، كەسەلدى بالەدەن بويلارىن اۋلاق ۇستايدى دەپ ويلايتىنمىن. اڭلاپ قاراسام، مۇلدە ولاي ەمەس ەكەن، قايتا ونىڭ اشىتقىسى دا، نەگىزىنەن، ۇلكەن-ۇلكەن ورىنداردا وتىراتىن لاۋازىم يەلەرى، تالالانتتى تۇلعالار مەن قابىلەتتىلەر ەكەن. ويىڭىزعا سالىپ قاراڭىزشى، تالانتسىزدار مەن قابىلەتسىزدەردى، سونداي-اق لاۋازىمى جوقتاردى كىم تىڭدايدى. جوعارىدا وتىرعاندار ولارعا “ءتايت” دەسە، ءبارى دە ىندەرىنە كىرىپ كەتكەندەي جىم بولماي ما؟ ولار تەك الگى لاۋازىم يەلەرىمەن تالانتتى قابىلەتتىلەردىڭ قولشوقپارلارى مەن سويىل سوعارلارى. ولاردىڭ الدىمەن كوزگە ءتۇسىپ قالاتىندارى سودان. ايتپەسە بار بالە ار جاعىندا جاتىر. نە بولعاندا دا، بۇل ءقاۋىپتى قۇبىلىس بۇگىنگى تاڭدا كۇل استىنداعى سۋ سياقتى بايقاتپاي جايىلىپ بارادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ونى بىلش ەتكىزىپ باسىپ قاپ، تالاي-تالاي ادامنىڭ بەلۋاردان بىلعانارى ءسوزسىز. ءقازىردىڭ وزىندە ولاردىڭ كىم ەكەنىن جۇرت ءبىلىپ وتىر. ال ول بىلعانۋ ۇلتىمىزعا قانشاما زارداپ اكەلەتىنىن،ىرگەلى ءىسىمىزدىڭ اباي ايتقانداي “ءبارى بوس” بوپ شىعاتىنىن وسى باستان پايىمداي بىلگەنىمىز ابزال.
ەندى تاعى بىردە اباي “مالىڭدى جاۋعا، باسىڭدى داۋعا قور قىلما،قورعا، تاتۋلاس. وتىرىك، ۇرلىق، ۇكىمەت زورلىق، قۇرىسىن كوزىڭ اشىلماس. ۇياتىڭ، ارىڭ ويانسىن، بۇل ءسوزىمدى ويلانسىن” دەپ قايىرادى.
ءوزىڭىز باعامداپ قاراڭىزشى، بۇگىندە “مالىمىز جاۋعا، باسىمىز داۋعا” ءتۇسىپ تۇرعان تۇستار از با؟! قانشاما بايلىقتارىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى عوي. بۇل رەتتە، ارينە، تىزەمىز دىرىلدەپ دىڭكەلەپ تۇرعاندا امالسىزدىقتان كونگەن كەزدەرىمىز دە بولدى، سونداي-اق كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ امالىن كەلتىرىپ، ايلاسىن اسىرىپ كەتكەندەر دە بولدى. تاعى دا ولاردىڭ دەنى كۇماندى كەلىمسەكتەر ەكەنى بۇگىندە ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. قازاقتىڭ قازانى دا، ءشومىشى دە سولاردىڭ قولىندا. قولىمىزعا قالايى توستاعانىمىزدى ۇستاپ سولارعا كوزىمىزدى ساتىپ، الدەنە دامەتىپ تەلمەڭدەپ جۇرگەندەر ءبىزبىز. ول الپاۋىتتاردىڭ قازىرگى استام ارەكەتتەرىن ءوز جەر، ءوز ەلىندە قازاقتىڭ باسىن ءيدىرىپ، ءباسىن ءتۇسىرىپ، كوكىرەگىنەن يتەرىپ، ءتىپتى كەلەمەج ەتىپ جاتقاندارىن كورگەندە، ويپىر-اي، “باسىمىز داۋعا” ءتۇسىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقاسىڭ.
ابايدىڭ ىلە-شالا ايتىلعان “وتىرىك، ۇرلىق، ۇكىمەت، زورلىق، قۇرىسىن كوزىڭ اشىلماس” دەگەن جولدارى جان ارىزىنداي، جۇرەك شاعىمىنداي ەستىلمەي مە؟! ابايعا بۇل سوزدەردى كەزىندەگى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ وتىرىكپەن ۇپتەپ، ۇرلىقپەن تۇپتەپ، جەردى توناپ، ەلدى قاناعان نە ءبىر سۇمپايى ارەكەتتەرى ايتقىزىپ تۇر عوي. ول تۇگەل ءبىر حالىقتىڭ بولماسا دا ، ەداۋىر ءبىر ايماقتىڭ تۇتاستىعىنا تۇتقا بولار سۇلتاندىق بيلىك جۇيەسىنىڭ جويىلىپ ەندى رۋشىلدىقتى قوزدىرىپ، ىنتىماقتى ىدىراتىپ، بىرلىكتى ءبۇلدىرىپ كەتەتىن بولىستىق سايلاۋدى كورىپ ءبىر كۇيزەلىپ، قازاقتاردى قۇنارلى شۇيگىندى مەكەندەرىنەن شول-شولەيتتى جەرلەرگە قۋىپ تاستاعانىن كورىپ ەكى كۇيزەلمەدى دەيسىز بە؟! ونىڭ ۇكىمەت جاسار زورلىقتان “كوزىڭ اشىلماس” دەپ كۇيىنگەنى سوندىقتان.
بۇل سوزدەر كەشە عانا ابايدىڭ ءوز كوزىمەن كورگەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ سۇمپايى دا كەسپىرسىز بەت-بەينەسىن كورسەتىپ تۇرعان جوق، سونىمەن بىرگە بۇگىنگى زورلىق-زومبىلىقتىڭ دا ەلگە كورسەتكەن قۇقايى مەن الاتاي الەگىن مەڭزەپ تۇر.
ابايدى تىڭداساق، وتىرىك ۇرلىقتان دا، ۇكىمەت جاسار زورلىقتان دا، داۋ مەن جاۋدان دا قۇتىلام دەسەڭ وندا “ۇياتىڭ، ارىڭ ويانسىن”. ۇياتىڭ، ارىڭ ويانباي جۇرەگىڭە ساۋلە تۇسپەيدى، كوزىڭ اشىلمايدى. ءتۇس پەن ءوڭنىڭ اراسىندا مۇلگىگەن قالپىڭدا قالا بەرەسىڭ.
ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە كوپ-كوپ نارسەگە كوزىمىزدى جۇمىپ قارايتىنىمىز دا، ءتىپتى كورسەك تە كورمەگەنسيتىنىمىز دە، ايتار ءسوزدى ايتا الماي، ءسوزدىڭ اتاسىن كۇندە ولتىرەتىنىمىز دە، نە نارسەگە دە يمەنشىكتەپ، تومەنشىكتەي بەرەتىنىمىز دە، سول ۇيات پەن ارىمىزدىڭ ويانباي جاتقاندىعىندا. قاراڭىزشى، وسىلار وياندى-اۋ دەگەندەرىڭىزدىڭ وزدەرى كوزدەرىن اشىپ جۇمىپ، اينالاعا ەسىنەپ قاراپ شالا ۇيقى بولىپ جۇرگەن جوق پا؟!
مىسىق تابان جىمىسقى ساياساتتار مەن تۇلكى بۇلاڭ زىميان ارەكەتتەردى كورە-كورە كوكىرەگى نايزاعايلارمەن تىلىنگەن قارا بۇلتتارداي قارس ايىرىلىپ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققانداي، شاراسىزدىقتان ءوز ويىنا ءوزى ماتالعان اباي “اۋىرماي ءتانىم، اۋىرادى جانىم، قاڭعىرتتى، قىستى باسىمدى. تارىلدى كوكىرەك، قىسىلدى جۇرەك، اعىزدى سىعىپ جاسىمدى” دەپ دۇنيەدەن بەزگەندەي، بارىنە سىرت بەرىپ، تەرىس قاراپ كەتەدى. ولاي ەتپەي ءقايتسىن، ەگەر “سابىر بوپ ءسوزى، ءماز بولىپ ءوزى، ويلانار ەلدىڭ سيقى جوق” بولسا!
ءبىز بۇل ماقالامىزدا قۋاتى قابات-قابات قاتپارلى، ساعاسى سالا-سالا سەكسەن تاراۋ “سەگىز اياقتىڭ” تەك كەيبىر تۇستارىنا عانا توقتالدىق. ول ولەڭدەگى، باسقا دا ولەڭدەرىندەي، بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ باسىنا تونگەن قايعى مەن قاسىرەتتى، وكىنىش پەن نالانى، زار مەن ىزانى قالاي ايتىپ تاۋىسارسىڭ؟!
اباي — قازاق حالقىنىڭ قايعىسى مەن قاسىرەتىنىڭ الىپ قاراتاۋى عوي. قاراتاۋدى قالاي كوتەرەرسىڭ.
اباي بۇگىندە، ءوزى ايتقانداي ايدالادا قالعان “باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز” ەمەس، سالماعىنان قارا جەر قايىسقانداي قاراتاۋداي جالعىز.
You Might Also Like
-
بارشا مۇسىلمان قاۋىمىنا قاسيەتتى رaمازaن ايى ون ەكى aيدىڭ سۇلتaنى دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك سەبەبى، بۇل aيدa مۇسىلمaندارعa باعىت-باعدار ياعني جول باسشى رەتىندە قاسيەتتى قۇرaن كارىم تۇسىرىلگەن aي. بۇ...
-
وي!.. وي!.. وي!.. ولەڭ قالاي دا ويلى بولسىن! تاباندى قان جوسا قىلاتىن شوڭگە مەن شەڭگەلدەن ءتۇبiتتەي جۇمساق وي تابا بiل، اسقار الاتاۋدىڭ تۇيمەدەي تاسىنان اسقار الاتاۋدىڭ ءوزiندەي وي iزدە، اسپاندا قاپت...
