InfoHub Logo

بiزدە ءداستۇرلi قازاق ولەڭi نەمەسە ءداستۇرلi قازاق ولەڭiنiڭ ۇلگiسi دەگەن ۇعىم بار. ءسوز جوق، كەز كەلگەن ۇعىم بەلگiلi بiر قۇبىلىستىڭ بiزدiڭ سانامىز بەن زەردەمiزدە قوردالانۋىنان، سان جىلدار بويى تىرناقتاپ جيناقتالعان ءتاجiريبەنiڭ قورتىندىسىنان پايدا بولادى دا، بiرتiندەپ بارىپ قالىپتاسقان اتاۋعا يەلەنەدi. ارينە، ونىڭ قالىپتاسۋ پروسەسi كەيدە شۇعىل، كەيدە شابان. مۇنى ايتقاندا، بiز ءداستۇرلi قازاق ولەڭi نەمەسە ءداستۇرلi قازاق ولەڭiنiڭ ۇلگiسi دەگەن ۇعىمنىڭ شىققان تەگiن مۇشەلەپ اجىراتىپ، تۋعان جىلىن انىقتاپ بەرەيiك دەپ وتىرعان جوقپىز. اڭگiمە قۇلاعىمىزعا ابدەن سiڭiستi بوپ كەتكەن وسى ۇعىمدى قالاي ءتۇسiنiپ، قالاي قابىلدايتىندىعىمىز جايلى بولماق.

بۇل ۇعىم — اسا كەڭ ۇعىم، كول-كوسiر دۇنيە. بiراق وسىن­شالىقتى كول-كوسiر دۇنيەنi كەيدە مەكتەپ حرەستوما­تيا­سىنىڭ اياسىندا — تارىداي قاۋىزعا سالىپ قاراي­تىنىمىز بار. ەگەر سiز ءداستۇرلi قازاق ولەڭiنiڭ ۇلگiسi دەگەنiمiز نە دەپ سۇراي قالساڭىز، ءسوز جوق، ەكiنiڭ بiرi ءتورت جولدان تۇراتىن ون بiر بۋىندى قازاقتىڭ قارا ولەڭiن، جەتi-سەگiز بۋىندى جىر ۇلگiلەرiن الدىمەن اۋىزعا الادى دا، تاعى دا تاقىمداپ تۇرتپەكتەي تۇسسەڭiز، بiرەر ولەڭ ۇلگiلەرiن اتاسا اتار، اتاماسا، ارى قاراي اتتاپ باسپاسى حاق. سوندا قالاي؟ الگiندە عانا اۋىز تولتىرىپ، كول-كوسiر دۇنيە دەپ وتىرعانىمىز ەكi كوسiپ الۋعا جاراماي، ءتۇبi تاقىلداپ قالاتىن تاڭقى، تاپشى بولعانى ما؟ جوق! ءبارi دە ءوزiمiزدەن. بiز تىم بەرiدەن باستايمىز دا، ءارiگە كوز جۇگiرتپەيمiز. بۇل رەتتە عاسىرلار بويى حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسىن جاساعان اقىن-جىراۋلاردىڭ تەلەگەي-تەڭiز مۇرالارىنا كوڭiل اۋدارا بەرمەيمiز. سودان بارىپ ۇزاق كەزەڭدەر بويى سان ءداۋiر مەن سان قوعامنىڭ اقىن-جىراۋلارى ارقىلى ايتىل­عان حالىقتىڭ وي-ارمانى مەن مۇڭ-مۇقتاجىنا قىزمەت ەتكەن جىر ۇلگiلەرiن ۇمىت قالدىرامىز. ەگەر سولاردى تiلگە تيەك ەتە قالساڭىز: «جوق، ولار جىراۋلىق جىر ۇلگiلەرi»، — دەپ شىعا كەلەتiندەرi تاعى بار. سوندا جىراۋلىق پوەزيا ۇلگiسi ءداستۇرلi قازاق ولەڭiنiڭ ۇلگiسi بولا الماعانى ما؟ راس، جىراۋلىق پوەزيا ۇلگiلەرi جازبا ادەبيەتi دۇنيەگە كەلگەننەن بەرگi بەلگiلi بiر كەزەڭ بويى قولدانىلماي ءجۇردi. ونىڭ ءۇستiنە، ءداستۇردiڭ دە وزىعى، توزىعى بار. ستانيسلاۆسكيي ءسوزiمەن ايتقاندا، كەيبiر داستۇرلەر — جاقسى ساقتالعان «ءولi دەنە». بiراق كەيبiر «ءولi دەنەگە» اينالعان داستۇرلەرiمiزدiڭ كۇنi-كۇنi كەلگەندە قايتادان تۇلەپ، جاڭارىپ، «تiرiلiپ» كەتەتiنiن بiلiپ تە ءجۇرمiز، كورiپ تە ءجۇرمiز.

ماحامبەتتi تىڭداپ كورەلiكشi:

شامدانسام، شالقاسمنان تۇسەر اساۋمىن،
شامىرقانسام، شاتىناپ سىنار بولاتپىن.
قۇس iلگەن قۋدا سىن جوق ۇيات پەن.
جiگiت جاۋعا شاپپاي قالاي دەيمiسiڭ؟ —
قاندى كوبە كيiنiپ،
بiر اللاعا سىيىنىپ،
كەزەنگەن جاۋعا كەز كەلدiك
جالاڭ نايزا، بiر اتپەن!
ەندi تولەگەن ايبەرگەنوۆكە قۇلاق سالايىق:
مەن — قارا ءتوسپiن قايعىدان باقىت جاساعان،
شاتىرلاپ جاتقان نايزاعايلى اسپان بوساعام،
مەن جارىق جەرمiن جاڭعىرىقتارعا ءۇن قوسقان،
توبەمدi كورسە، ءتۇن قاشقان.
ومىراۋىمنان جارقىلداپ اعىپ جاتادى
قۇيرىقتى جۇلدىز تىنباستان.

ەكi ءداۋiر. ەكi اقىن. ەكi ولەڭدەگi دە سەرپiلiس قانداي! بiرiنشiسiندە — تاۋەكەلگە بەل بۋعان ارىستان ايبار! ەكiنشiسiندە — ءور مiنەزدەن تۋعان وجەت پافوس! ەكەۋi دە ەكi باسقا. ەكەۋiندەگi دە تiزگiن ءۇزدi شابىستى ولەڭ جولدارى كەنەت اسپانعا تiك شانشىلعانداي كiلت ءۇزiلiپ، قايتا جوسىلادى. ىرعاق شە؟ تاقىر جەرگە توپىلداپ ءتۇسiپ جاتقان تۇلپارلار تۇياعىنىڭ ءدۇبiرi! ەكi اقىن دا كوكiرەگiن كەرنەپ كەلگەن جىر جولدارىنىڭ باسىن بوس قويا بەرگەن. ءوزi باستالىپ، ءوزi اياقتالىپ جاتقانداي. قالىپقا قۇيىلعان شتامپتان مۇلدە ادا. اقىندار جىر جولدارىمەن دە، بۋىن سانىمەن دە ساناسپايدى. سودان بولسا كەرەك، بiز ماحامبەت جىرلارىن پوەزيا ۇلگiسiنە جاتقىزىپ، تولەگەن جىرلارىن سول ۇلگiنi جاڭارتىپ، جاڭعىرتۋشى نەمەسە مۇلدە جاڭا ۇلگiدەگi اقىن دەپ ايتىپ تا ءجۇرمiز، جازىپ تا ءجۇرمiز. بiراق تولەگەن ءوز ولەڭiن ءداستۇرلi قازاق ولەڭiنiڭ ۇلگiسiمەن جازعان دەگەن ءسوزدi دە ءوز باسىم ەستiگەن ەمەسپiن. بiزدiڭ قاتەلەسەر تۇسىمىز دا وسى. قانشاما عاسىرلار بويى رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ مولايۋىنا ولشەۋسiز قىزمەت ەتكەن جىراۋلىق پوەزيا ۇلگiسi بۇگiنگi تاڭدا ءداستۇرلi قازاق ولەڭiنiڭ ۇلگiسi بولۋىنا تولىق قاقىلى. سوندىقتان ون بiر بۋىندى قازاقتىڭ قارا ولەڭ ۇلگiسiنە قانداي كوزبەن قاراساق، جىراۋلىق پوەزيا ۇلگiسiنە دە سونداي كوزبەن قاراعان ءجون. ويتكەنi ول جاڭعىرىپ، جاڭارا وزگەرiپ، ورتامىزعا قايتا ورالىپ وتىر. ودان ءالi تالاي ۇرپاق اقىندارى ءوز تۆورچەستۆولارىن قاندىرا سۋارارى ءسوزسiز.

بۇل جەردە تاعى دا بiر باسىن اشىپ الار ماسەلە — جاڭا ولەڭ ۇلگiسi، ياعني قازiرگi ءتۇسiنiگiمiز بويىنشا ايتساق، جاڭا فورما قالاي، قايدان پايدا بولادى؟ بۇل دا بiر ءوز كەزەگiن كۇتiپ جاتقان پروبلەما. جاڭا فورما دەگەننiڭ قاجەتi نە؟ ونى قولدان پروبلەما جاساۋدىڭ كەرەگi بار ما؟ بۇكiل كلاسسيكالىق دۇنيەلەرiمiز ءتورت جولدان تۇراتىن ون بiر بۋىندى، جەتi-سەگiز بۋىندى ولەڭ فورمالارىمەن-اق جاسالىنعان جوق پا دەگەن قارسى داۋىستاردى مەن قازiر-اق ەستiپ وتىرمىن. بiراق، امال نە، ءسوز ەتۋگە تۋرا كەلەدi. راس، ون بiر بۋىندى، جەتi-سەگiز بۋىندا ولەڭ فورمالارى ارقىلى جاسالىنعان دۇنيەلەر ۇشان-تەڭiز. ءالi دە سولاي بولا بەرەتiنiنە ءبارiمiز دە سەنەمiز. وعان ەشكiم دە كۇمان كەلتiرە الدمايدى. ويتكەنi بۇل فورمالار — ۋاقىت تەزiنەن وتكەن، اقىننىڭ ايتار ويىن اشىپ كورسەتۋگە تولىق قىزمەت ەتە الار ەڭ تيiمدi فورمالار. بۇل فورمالاردى قولىنا قالام ۇستاپ، ولەڭ جازاتىنداردىڭ ءبارi مەڭگەرiپ العان. قازiر اتىشۋلى ەڭ مىقتى دۇنيەلەرiمiز دە، تۇككە العىسىز شيكi، ءدۇمبiلەز دۇنيەلەرiمiز دە وسى ۇلگiلەرمەن جازىلادى. ناعىز اقىندار ءۇشiن بۇل فورمالار — iشكi دۇنيەسiندە قورىتىلعان كەسەك-كەسەك سوم ويلاردىڭ التىن قالىپتارى دا، ال جالپى ولەڭ جازعىشتار ءۇشiن سىرتقى سۇلدەرiمەن كوز الدايتىن، iشi قۋىس گرافيكالىق سحەمالار. ون بiر بۋىن دا تۇلەپ، جاڭعىرىپ، جاسارىپ وتىرادى. ونى تۇلەتiپ، جاسارتاتىن — وي مەن مازمۇن، اقىن تابيعاتىنىڭ ەرەكشەلiگi. مىنا ولەڭدەرگە نازار سالايىقشى:

ءومiر دەگەن وسىناۋ مايداندا بۇل
قولباسى دا، قورقاق تا سايراندا ءجۇر.
ءومiر مەنەن ءولiمنiڭ ورتاسىندا
كەتەر مە ەكەم كەلە الماي بايلامعا بiر.
(م.ماقاتايەۆ)

اقىن بولدى دەسە دە جاسىندا ايگi،
قاق جارتىسى جىرىمنىڭ باسىلمايدى.
بiر ءسوزiم بار — ءبارiبiر ايتىلمايدى،
بiر ەسiگiم ءبارiبiر اشىلمايدى.
(ج.ءناجiمەدەنوۆ)

ەكi اقىن، ەكi حاراكتەر. بiرiندە — اشىق وكiنiش، نالا. ەكiنشiسiندە — تۇيىق جۇمباقتىق. ەكi اقىننىڭ دا قىرتىسى اۋدارىلىپ، تابيعاتى كورiنiپ تۇر. بiراق بۇل ەكi ولەڭ ون بiر بۋىنمەن جازىلا تۇرا، باسقا-باسقا وقىلادى. بiردەن ايىرىپ، بiردەن بايقايسىز. ءسوز جوق، ەكi اقىن دا قارا ولەڭنiڭ ناعىز ساربازدارى. ولار ولەڭنiڭ بۇل فورماسىنىڭ مول مۇمكiندiگiن ءوز تۆورچەستۆولارىمەن وزگەشە قىرىنان كەلiپ دالەلدەپ بەردi. جالعىز وسىلار عانا ما؟ قارا ولەڭنiڭ iشكi مازمۇنى مەن سازدىلىعىن ءوز داۋىس، ءوز ءۇنiمەن بايىتقان اقىندار قانشاما. ءالi دە وسى ولەڭ فورماسىمەن تالاي تاماشا ولەڭدەر دۇنيەگە كەلەتiنi ءسوزسiز. سوندىقتان مۇقاعالي: «قازاقتىڭ قارا ولەڭi — قۇدiرەتiم، وندا بiر سۇمدىق سىر بار ەستiلمەگەن»، — دەۋi تەگiن ەمەس. سويتە تۇرا، سول مۇقاعالي كەنەت:

سiزدەر سەزەسiزدەر مە؟
ءتۇسiنەسiزدەر مە؟
سەنەسiزدەر مە كiسiگە سiزدەر؟
سiزدەر — كوتەرگiش كرانسىزدار:
شىعاراسىزدار دا،
ءتۇسiرەسiزدەر.
زاماننىڭ جۇگi ارقالارىڭىزدا،
ارقالارىڭىزدا، جوتالارىڭىزدا.
ايتساڭىزدار بولدى بالاپاندارىڭىزعا،
لاۋلايمىز ورتتەي، وت الامىز دا،

— دەپ باسقاشا ءتۇر، باسقاشا ماقاممەن توگiلiپ قويا بەرەدi. اقىن بۇل ولەڭiندە ءتورت جولدى دا، بۋىن سانىن دا جيناستىرىپ قويعان. ولەڭنiڭ جاڭا فورماسى دۇنيەگە كەلدi. بiرiنشi جول — 13، ەكiنشi جول — 10، ءۇشiنشi جول — 9، ءتورتiنشi، بەسiنشi جولدار — 12، التىنشى، جەتiنشi جولدار — 13، سەگiزiنشi جول 10 بۋىنمەن جازىلعان. سونىسىنا قاراماي، مۇقاعالي مiنەزi اڭقىپ تۇر. اقىن وسى ولەڭiن قارا ولەڭ ۇلگiسiمەن جازا الار ما ەدi كۇمانiم بار. جازىلعان كۇندە دە، ءدال وسىلاي شىقپاس ەدi. «جiگiت بوپ بارىپ ەرلiك ساپارعا، شال بولىپ قايتا ورالعاندارعا» شۇقشيا قادالىپ، اعىنان جارىلىپ، اقتارىلا ايتۋ ءۇشiن ءدال وسىلاي سويلەۋ كەرەك بولىپ تۇر. ولەڭ مازمۇنى مەن تابيعاتى سونى تiلەيدi.

سونىمەن،مانادان بەرi ايتىپ وتىرعان ءسوزدiڭ توبىقتاي ءتۇيiنi نە دەيسiز؟ ول — جاڭا فورمانى جاڭا مازمۇن مەن ماعى­نا، وي عانا الىپ كەلە الادى. ولەڭ فورمانى ءوزi تاڭداپ كيەدi. جاڭا وبراز، جاڭا ءسوز ورالىمدارى مەن وي كەيدە جاڭا فورمالاردى دا الگiندەگiدەي دۇنيەگە اكەپ جاتادى. سوندىقتان جاڭا فورمالارمەن جازىلعان ولەڭدەرگە تiكسiنە قاراماس بۇرىن، iشكi ماعىناسىنا، كوتەرەر جۇگiنە قاراپ العانىمىز ءجون. كەيدە ايتەۋiر بiر ەرەكشەلiكپەن كوزگە ءتۇسۋ ءۇشiن iشكi ماعىنادان دا، ويدان دا جۇرداي جاڭا فورمامەن جازىلعان «ولەڭدەردi» وقيتىنىمىز بار. ول، ارينە، فورماليزم. ون بiر بۋىنمەن جازىلعان، بiراق ايتار ويى، كوتەرەر سالماعى جوق ولەڭ دە — فورماليزم. ولەڭنiڭ ولەڭ ەكەنiن اقتاپ الاتىن بiر-اق ادۆوكات بار: ول — وي مەن ماعىنا. ولار جوق بولسا، وعان شەگە ۇيقاس تا، جۇتىنىپ تۇرعان ىرعاق تا ارا تۇسە المايدى. بiز كەيدە كوتەرەر جۇگi مەن سالماعى، ءدانi بار، بiراق ىرعاق اۋەنiنەن اقاۋ تابىلىپ قالاتىن ولەڭ، جىرلاردى قارابايىر، پروزايزم دەپ جەردەن اپ، جەرگە ساپ تومپەشتەپ جاتامىز. وندايدا ولەڭنiڭ ويىنا دا، ماعىناسىنا دا قارامايمىز. ال ونىڭ ەسەسiنە، ىرعاق پەن ۇيقاستان ماسكا كيگەن «ولەڭسىماقتارعا» كەشiرiم جاساپ، ءلام دەپ پiكiر ايتپايمىز. بiلە بiلسەك، ناعىز قارابايىرلىق سول، ناعىز پروزايزم سول. كۇرەسسەك، ەڭ الدىمەن سونىمەن كۇرەسەيiك! ويتكەنi ولەڭ قالاي دا ءتورت جولدان، ون بiر بۋىننان تۇراتىن كونۆەير-كونۆەير بوپ توگiلiپ جاتقان كiرپiش-شۋماقتار ەمەس. ول كەيiنگi كەزدە ماعىناسىز، ءمانسiز جىلتىراق سوزدەردiڭ جيىنتىعى بوپ بارا جاتقان، زاكازبەن جازىلاتىن ءان تەكستەرi دە ەمەس! ولەڭ-ولەڭ!

بiردە كونستانتين سيمونوۆ نازىم حيكمەتكە، ونىڭ بiر ولەڭiنiڭ اۋدارماسىن اڭگiمەلەپ وتىرىپ، ۇيقاسى مەن ىرعاعىن جەرگە تيگiزبەي ماقتاي جونەلەدi. وعان نازىم حيكمەت: «مۇنداي ۇيقاس پەن ىرعاقتىڭ قاجەتi جوق، ەڭ الدىمەن، مەنiڭ ويىم بولسىن. جولما-جول قارا سوزبەن اۋدارىلسا دا، مەنiڭ نە ايتپاق بولعانىمدى جۇرتقا ءتۇسiندiرiپ بەرسiن»، — دەپتi. مۇنى كونستانتين سيمونوۆتىڭ ءوزi ەسكە الادى. سوندىقتان ولەڭ فورماسىن شەكتەپ، شەگەلەپ تاستاۋدىڭ قاجەتi جوق. مەنiڭ ويىمشا، ەگەر ولەڭ تابيعاتى تiلەپ تۇرسا، قارا سوزبەن دە جىرلاۋعا بولادى! تەك وقىرمان قاۋىمدى ءوزiنiڭ iشكi پوەتيكالىق قۋاتىمەن سەندiرە السىن دە!

كەيiنگi كەزدە ۇيقاس تا جيi-جيi اۋىزعا الىنىپ، كوپ ايتىلىپ ءجۇر. كەيبiرەۋلەر ءۇشiن ول ولەڭ وركەس­تيروۆ­كا­سى­نىڭ ءاربiر دىبىسىن باقىلاپ وتىراتىن «سيقىرلى تاياقشاعا» اينالىپ بارا جاتقان سياقتى. شىنىندا دا سولاي ما؟ جوق. ۇيقاس ەش ۋاقىتتا دا باسقارۋ پۋلتiندە تۇرعان ەمەس، تۇرا المايدى دا. ول ولەڭ ورگانيزمنiڭ جاندى بiر مۇشەسi عانا. بۇل جەردە «جاندى مۇشەسi» دەگەن ءسوزدi دە دۇرىس ءتۇسiنiپ الۋىمىز كەرەك. ەگەر ول ولەڭنiڭ ىرعاعى مەن اۋەنiنە عانا قىزمەت ەتiپ، وي مەن ماعىنادان تىس تۇراتىن بولسا، جاندى مۇشە بولا المايدى. ول وندا — قانداۋىرمەن سىلىنىپ تاستالۋعا تيiس «جات دەنە». مەن ءوز باسىم ولەڭ كوتەرەر سالماققا مۇلدە ۇلەس قوسپايتىن، تەك قۇر جالاڭ سوزدەردiڭ جيىنتىعىن جىلتىراق تۇيمە بوپ قاۋسىرىپ تۇرعان ەكiء-ۇش، تiپتi، ءۇش-تورت سوزدەن قۇرالعان كۇردەلi ۇيقاستاردان، ولەڭنiڭ ويى مەن ماعىناسىن اشۋعا قىزمەت ەتەتiن «بارىپ-جارىپ»، «كەلiپ-جەلiپ»... سياقتى قاراپايىم ۇيقاستاردى ارتىق قويام. ويلى ولەڭ دەنەسiنە سiڭiسiپ تۇرعان ونداي ماعىنالى ۇيقاستار (ءالسiز بولسا دا) وقىلعان كەزدە سەزiلiپ بايقالمايدى. ارينە، ولاردى كونتەكستەن ادەيi ءبولiپ الىپ، جەكە قاراستىرساڭ-اق، وندا ولار ءمان-ماعىناسى جاعىنان ناعىز «جابايى» ۇيقاستار بولىپ شىعا كەلەدi. سونان كەيiن توبە شاشىڭ تiك تۇرىپ، ءوزiڭنiڭ دە ۇركۋiڭە، جۇرتتى دا ۇركiتۋiڭە جول اشىق. سوندىقتان ۇيقاستى تۇرعان ورنىنان ءبولiپ الماس بۇرىن، اتقارىپ تۇرعان قىزمەتi بار ما، جوق پا، سوعان دا بiر كوز جۇگiرتiپ العان دۇرىس.

قالاي دەگەندە دە، ۇيقاس شەكتەۋلi. ۇيقاس دەيمiز-اۋ، مۇ­حيت­تاي شالقار تiل بايلىعىمىزدىڭ دا شەتi مەن شەگi بار. ويتكەنi مۇحيت تا بەلگiلi بويلىق پەن ەندiكتiڭ ارا­لى­عىن­دا جاتادى. ال وي مەن ماعىنانىڭ شەگi جوق. ءتۇپسiز تەرەڭ! ارينە، مۇنى ايتقاندا، بارلىق ۇيقاستار تابىلىپ بiتتi، ەندi جاڭا ۇيقاستاردى iزدەمەي-اق قويايىق دەپ وتىرعان جوق­پىن. Iزدەيiك. بiراق ايتىلار ويعا نۇقسان كەلتiرمەيiك، ۇي­قاستى ۇيقاس ءۇشiن جاسامايىق، ناۋقان ەتپەيiك دەپ وتىرمىن.

بiز جاقسى ولەڭ وقىعاندا، «ءومiردiڭ ءوزiنەن ويىپ العانداي ەكەن» دەپ ءتانتi بولامىز. ولاي بولاتىن بولسا، ۇيقاس ولەڭدi عانا ەمەس، ءومiردi دە قۇشاقتاپ تۇرۋى كەرەك. ۇيقاستى ءسوز ەتكەندە، وسى تۇرعىدان ءسوز ەتەيiك.

ۇيقاس تا وزگەرەدi، جاڭارادى (توزادى دەۋگە اۋزىم بارمايدى. بۇل تۋرالى سوڭىنان ايتارمىز). بۇدان بiراز جىل بۇرىن پوەزيامىزعا ءتۇبiرلi ۇيقاس كەلگەندە، وعان جۇرتتىڭ بiرازى-اق تiكسiنiپ قاراعان. بولاشاعى جوق، ءوزiنەن ءوزi قۇريدى دەگەن پiكiرلەر دە ايتىلىپ ءجۇردi. بiراق سولاي بولدى ما؟ قازiر ەكiنiڭ بiرi ءتۇبiرلi ۇيقاستى قولدانىپ ءجۇر. كەزiندە كەلiنشەك بولىپ يمەنە باسىپ كiردi دە، كەلە-كەلە ءوزiنiڭ كەكسە ابىسىن-اجىندارىمەن تiل تابىسىپ كەتتi. قازiر ونى ەشكiم دە مiن ساناپ، كەمشiلiك كورiپ جاتپايدى.

ەندi قازاق پوەزياسىنا اسسونانستىق ۇيقاستار كiرە باستادى. ارينە، ءوزiنەن ءوزi ەمەس. ولاردى ولەڭنiڭ ءوزi الىپ كەلiپ جاتىر. ويتكەنi شەگەلەنگەن ۇيقاس بار جەردە سحەماتيزمنiڭ اۋىلى الىس ەمەس. سوندىقتان بiر ولەڭiندە بولماسا، بiر ولەڭiندە سحەما قۇرساۋىنا ءتۇسiپ قالاتىنى كادiك. وعان كۋا بولىپ ءجۇرمiز. سودان قاشۋ ءۇشiءنتۇبiرلi ۇيقاسقا دا، اسسوناناستىق ۇيقاسقا دا بارادى. بۇگiن بارماسا، ەرتەڭ بارادى. ونى توقتاتام دەپ كۇرەس اشۋدىڭ قاجەتi دە جوق دەپ بiلەم.

كەزiندە اسسوناناستىق ۇيقاس فرانسۋز، ورىس پوەزياسىندا دا بولماعان. ءازiر بار. سول كەزدە ولارعا داۋ ايتىلمادى دەپ وتىرسىز با؟ بiراق كەلە-كەلە ەت ۇيرەندi، قۇلاققا سiڭiستi بولىپ كەتتi. مىنا ۇيقاستارعا قاراڭىزشى: زمەەك-ۋۆەياح، اللەي-ولەن، ترياسەتسيا-سولنسە، گلاز-بالانس... بۇل اسسو­نانس­تىق ۇيقاستار كiمدiكi دەيسiز عوي. عۇمىر بويى كلاسسيكالىق ءداستۇردi ءدارiپتەپ وتكەن يليا سەلۆينسكييدiكi. ول بۇل ۇيقاستاردى وي ءورiسiن كەڭەيتiپ، مازمۇنىن بايىتۋ ءۇشiن تۋدىرعان. ايتپەسە، شەگە ۇيقاس جاساۋعا يليا سەلۆين­سكييدiڭ شەبەرلiگi جەتپەي قالعان جوق.

وسىنداي تۆورچەستۆولىق پiكiر تالاسى تۋعاندا ابايعا جۇگiنەتiنiمiز بار. دۇرىس-اق. اباي — بiز ءۇشiن ەتالون. تەمiرقازىق. ونداي جۇگiنiسكە بiز «مۇنداي ۇلگi ابايدا جوق، سوندىقتان بiزگە جات» دەپ شىعا كەلەمiز. ابايشا جازۋدىڭ بiزگە قاجەتi جوق. ويتكەنi اباي ءوزiنەن الدىنعىلاردى قايتالاماعان، باسقاشا جازعان. ۇيرەنسەك، سونىسىنان ۇيرەنەيiك. سوندىقتان جاڭالىققا تiكسiنبەي تۇرىپ، الدىمەن ونىڭ بولاشاعىن بiر باعدارلاپ العانىمىز ءجون. پوەزيا بۇگiننiڭ عانا پەرزەنتi ەمەس، بولاشاقتىڭ دا پەرزەنتi. وكiنiشكە وراي، بiزدە پوەزياعا بولاشاقتىڭ كوزiمەن قاراۋ جەتiسە بەرمەيدi

تاعى دا توقتالىپ وتەر بiر ماسەلە — ءسوز. ءسوز — ەش ۋاقىتتا كونەرمەيدi دە توزبايدى. ءبارi دە ادەمi. ورنىن تاۋىپ تۇرسا، ولەڭ ءۇشiن ارحايزم دە، نەولوگيزم دە جوق. ال ولارعا وي مەن ماعىنا جۇگiن ارقالاتا الماساق، وندا ءسوز باسقا. وي، سۋرەت، ماعىناسىز-اق، دىبىس ۇندەستiكتەرiن قۋالاپ، ءسوزدi التىن قوڭىزداي جىلتىراتىپ الەككە ءتۇسۋ بوس اۋرەشiلiك. ال «توزدى، كونەردi» دەگەن ءسوزiڭiز، iرi سۋرەتكەرلەردiڭ قالامىنا iلiكسە، تiرiلiپ، جاندانىپ جۇرە بەرەدi. بiزدە «جىبىرلاپ»، «قىبىرلاپ» دەگەن ءسوز دە بار. قۇلاق كەسەتiن سوزدەر. وسى سوزدەردi ولەڭگە قولدانۋعا بولا ما؟ بiز، ءسوز جوق، ەتەگiمiزگە شوق تۇسكەندەي شىر-پىر بولامىز. «قانداي توزىعى جەتiپ، كونەرگەن ۇيقاستار! ولەڭ تۇگiلi، اۋىزەكi ءسوزدiڭ ءوزiنە قولدانۋ سولەكەت قوي»، — دەيمiز بiزدەر. بۇل ءۇشiن ەشكiمدi كiنالاي المايمىز. ويتكەنi بiزدە ءتۇسiنiك سولاي قالىپتاسقان. ولەڭ تiلiن تەك سىڭعىرلاپ توگiلiپ تۇرعان ادەمi سوزدەر جيىنتىعى دەپ ۇعامىز. بiراق سوعان قاراماي، الگi قۇلاق كەسەتiن سوزدەردi بiر iرi اقىن كەلدi دە قولداندى. ول — قازiرگi قازاق پوەزياسىنىڭ كلاسسيگi ءابدiءلدا ءتاجiبايەۆ:

ورمەكشiدەي قىبىرلاپ،
اياقتارى جىبىرلاپ،
تۇندە جۇلدىز جۇرەدi.
توزعان جەرiن كوگiنiڭ
كوكشiل تورعىن جiبiمەن
قايتا تورلاپ تiگەدi.

قانداي جاندى سۋرەت! الدىڭىزدان اشىلعان قۇبىلىسقا قادالدىڭىز دا قالدىڭىز. بۇل جەردە سiز «قىبىرلاپ-جىبىرلاپ»، «جۇرەدi، تiگەدi» دەگەن ەگiستiك ۇيقاستاردى دا ەلەمەيسiز. ءبارi دە ولەڭ تابيعاتىنا سiڭiسiپ، جۇتىلىپ كەتتi. تiپتi، تىرناق استىنان كiر iزدەۋشiلەر ءۇشiن وسى ولەڭدە ۇلكەن ۇيقاس «مiنi» دە بار. الگi ەتiستiك ۇيقاستاردى ايتىپ وتىرعام جوق. ابەكەڭ ءتورتiنشi جولداعى «كوگiنiڭ» دەگەن ءسوزدi «جiبiمەن» دەگەن سوزبەن ۇيقاستىرعان. بiراق ول ءۇشiن اقىندى كiءنالاي المايسىڭ. بۇل اقىن بويىندا بولۋعا تيiس سانالى سالاقتىق. ونىمەن ەسەپتەسپەۋگە بولمايدى. ايتپەسە، ابەكەڭ «كوگiنiڭ» دەگەن سوزگە جiبi ءتۇزۋ ۇيقاس تابا الماي قالعان جوق. ادەيi تاپپاي وتىر. ۇيقاستا مiن بولسا، مiن بولسىن، بiراق سالىنعان سۋرەتتە مiن بولماسىن دەپ وتىر. كوردiڭiز بە، «توزعان، كونەرگەن» دەگەن ۇيقاسپەن سوزدەرiمiز iرi سۋرەتكەردiڭ قولىنا تۇسكەندە قالاي جاڭعىرىپ، جاڭارادى! تاعى دا ولەڭ وقيىق:

قاۋىرسىندى ۇستادىق،
قالام تاۋىپ العانشا.
قارىنداشتى ۇشتادىق،
گيلزاداي بوپ قالعانشا.
(ق.مىرزالييەۆ)

بۇل ولەڭ سوعىس كەزiندەگi تىلدىڭ جوقشىلىق كارتيناسى. ءدال وسى بiر شۋماقتا بۇكiل بiر ۇرپاقتىڭ دراماسى مەن تراگەدياسى جاتىر. ال وسى ولەڭدi ولەڭ قىلىپ تۇرعان بiر-اق ءسوز. ول — گيلزا دەگەن تەرمين ءسوز. سول ءسوزدi ولەڭ دەنەسiنەن الىپ تاستاڭىزشى، وندا ولەڭ جوق. ويتكەنi ول ءسوز — تۇلا بويىڭدى سiلكiندiرiپ وتكەن تولقىننىڭ ەپينۇكتەسi. اقىن ۇرەيلi سوعىس كارتيناسىن جاساۋ ءۇشiن گيلزانى ادەيi الىپ وتىر.

كەيiنگi كەزدە تەرمين سوزدەردi الفاۆيت بويىنشا ادەمiلەپ تiزۋ موداعا اينالىپ بارادى. قاتەرلi مودا. ويتكەنi كونتەكستەن جەكە ءبولiنiپ الىنعان ءسوز — ءولi ءسوز. تەرمين ءسوز عانا ەمەس، بارلىق ءسوز ەلi. سوندىقتان ول تەرمين ءسوز بە نەمەسە بايىرعى ءوزiمiزدiڭ ءتول ءسوزiمiز بە، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ولەڭدەگi اتقارىپ وتىرعان قىزمەتiنە كوز جۇگiرتiپ الايىق. كونتەكسپەن بiرگە قاراستىرايىق. ەگەر بiز ولاي ەتپەي، بiر اقىننىڭ ءۇش-تورت جيناعىنان ءجۇز قارالى تەرميندi كوگەندەپ تiزiپ، تاعى دا ونى بiر جيناقتان العانداي ەتiپ كورسەتiپ: «بۇل نە، ولەڭ كiتابى ما شەت تiلدەر مەن تەرميندەر وقۋلىعى ما نەمەسە تەحنيكالىق عىلىمي اتاۋلاردىڭ ءسوزدiگi مە؟!» — دەپ جاتساق، وقىرمان قاۋىمدى ناعىز شاتاستىرۋ سوندا بولىپ شىعادى. مۇنداي كەزدە سىرتقى اسەرگە قىزىقپاي، iشكi بايىپتىلىققا ءسوز بەرگەن ءجون. ايتەۋiر، بiر ايتىپ قالايىنشى دەگەن ارزان دiلمارلىق ەمەس، سابىرلى بايىپتىلىق قانا بەلگiلi بiر اقىنعا باعىت-باعدار بەرە الادى.

بiز بۇگiن بۇل ماقالامىزدا ولەڭنiڭ كەيبiر ماسەلەلەرi جايلى تولعاندىرىپ جۇرگەن ءوز پiكiرiمiزدi عانا ءسوز ەتتiك. ارينە، بۇل ماسەلەلەردiڭ ءتۇيiنi تارقاتىلىپ، وسىمەن شەشiلە قالادى دەپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنi ولار كوپ بولىپ اقىلداسىپ، كەڭەسە وتىرىپ شەشiلەتiن ماسەلەلەر.

---