نىعىمەتتىڭ ءبىرىنشى اڭگىمەسى
جازدىڭ تىپ-تىمىق كەشى. كۇن تەڭىزگە شوگىپ بارادى. قارا جولدىڭ ۇستىنە شاڭ ەسىلىپ قالىپتى، شاڭ اراسىنان الا-قۇلا سيىرلار كورىنەدى. سىرتىلداعان باقاي، تاي قازاننىڭ ءجۇزىن جيىپ اپ، بىتىرلاتىپ بيداي قۋىرىپ جاتقانداي.
— اي! اي! وك بىلاي! ءوي، قاراسان كەلگىر، ءمۇيىزىڭدى قاعىپ الايىن با وسى!! — باقتاشىنىڭ داۋسى قارلىعىپ قالىپتى. ۇرشىعى تارسىلداعان تور شولاق اتىن تىرپ-تىرپ جەلگىزىپ، تابىننىڭ ول جاعىنا ءبىر، بۇل جاعىنا ءبىر شىعادى. قايتا قايتا باقىرىپ، قالعىپ بارا جاتقان كەشكى تىرشىلىكتى قاساقانا ۇركىتىپ كەلە جاتقانداي.
— ياپىرماي، وسى باقتاشىدان بايا ادام بولار ما ەكەن؟ — دەدى نۇعىمان.
تەڭىز جاقتان كۇرس-كۇرس مىلتىق اتىلدى. وزەن بويىن جاعالاي ءبىر توپ ۇيرەك ۇشىپ ءوتتى توبەمىزدەن.
— قىرىپ جاتىر، قاتەر! — دەدى نىعىمەت. — كوكتەمدە قۇرعا، جازدا ۇيرەككە تىنىم بەرمەيدى، جەر مەن سۋدان جەرىتىپ بولدى. ءبارى وسكەمەن مەن زىريانوۆسكىدەن كەلگەن قۋلار. ءبارىنىڭ استىندا ماشينا، ءبارى دە مەكەمەنىكى. رىبنادزورىمىز بولعانىمەن، قۇسنادزورىمىز بولماي تۇر. قىرىپ بارادى، يتتەر!..
ول ءبىر قولىنداعى قاسىق پەن ۆيلكانى قالتاسىنا سالدى دا، كاستريۋلدىڭ سىرعي بەرگەن قاقپاعىن نىعىزداپ جاۋىپ قويدى. سوندا دا قيسىق باۋلى كوك كاستريۋل ءبىر جاعىنا اۋىڭقىراپ، جيەگىنەن سورپا توگىلىپ كەلەدى. ول اكەسىنە تاماق اكەلە جاتىر ەدى...
اۋىل شەتىندەگى وزەننىڭ جار قاباعىنا شۇقشيا كەپتىرەلگەن سمۋ-دىڭ ۇلكەن اۋلاسىنان لۇكىلدەگەن موتور داۋىسى ەستىلدى. قىلقيعان تەمىر ترۋبا شەڭبەر-شەڭبەر كوكشىل ءتۇتىندى لىقىلداتىپ قۇسىپ جاتىر. اۋلانىڭ ءىشى-سىرتى شاشىلعان بورەنەلەر، توبە-توبە قىپ ۇيگەن قاپ-قاپ سەمەنت. مازۋتتىڭ ءيىسى شىعادى. نىعىمەتتىڭ اكەسى قاپشەكەر وسىندا كۇزەتشى.
— اناۋ ءبىزدىڭ شال شىعار، قاسىنداعىسى كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ، نىعىمەت جار جيەگىندە وتىرعان ادامدى قولىمەن نۇسقادى.
— شالىڭ نە سەنىڭ وسى؟ ورتا جاسقا جاڭا كەلگەن ادامدى شال، شال دەپ سەن-اق قارتايتىپ بولدىڭ-اۋ، — دەدى نۇعىمان.
— شىنىن ايتسام، وسى ۋاقىتقا دەيىن اكەمدى قالاي اتارىمدى بىلمەيمىن. اكە دەسەم دە، كوكە دەسەم دە، پاپا دەسەم دە كەلمەيتىن ءتارىزدى. سوسىن وڭايىنا كوشىپ، شال دەپ كەتتىم. شال بولماعاندا نەسى قالدى ەندى.
— قىزىقەن...
— قىزىعى كوپ قوي ونىڭ، اعايىن... ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ. مىناۋ كۇزەتشىلىك تە ادامنىڭ تاعاتىن تاۋىساتىن مازاسىز جۇمىس قوي، راسىندا شاشىنىڭ اعى كوبەيىپ، شال بوپ شوگىپ بارادى. باسقا جەرگە اۋىستىرۋعا وڭتايلى ەشتەڭە تابىلماي-اق قويعانى. ۇيدە وتىر دەسەم تاعى كونبەيدى.
— كوزىن جۇمىسپەن اشقان ادام، جۇمىسسىز قايدان وتىرا السىن، سەنىڭ دە ۇيدە جات دەگەنىڭ ورىنسىز ەندى، — دەدى نۇعىمان. نىعىمەت ۇندەگەن جوق. نۇعىماننىڭ بۋداقتاعان تەمەكىسىنىڭ ءتۇتىنىن جاقتىرماي، بەت-اۋزىن تىرجىڭ ەتكىزدى دە، «ءپۇ-ۇ-ۇ!» دەپ ۇرلەپ جىبەردى. نۇعىمان ادەيى ونىڭ جەل جاعىنا شىعىپ الدى.
— ياپىرماي، وسى سەنى نەعىپ كولحوز پرەدسەداتەلى ەتىپ تاعايىنداماعانىنا تاڭ قالام. قانداي قىزىمىر بولار ەڭ، ءا؟
ول كەسەك تە مىعىم دەنەسىن ۇنەمى تىك ۇستايتىن. ءجۇرىسى نىق، قيمىلى شاپشاڭ. ءوز تۇستارىنا قاراعاندا وتىزعا جەتپەي جاتىپ بالالىعىنان بايسالدىعى باسىم، ءتۇر-تۇلعاسى دا، سىمباتى دا دارىگەرلىكتەن كورى الدەبىر جاۋاپتى شارۋاشىلىق باسشىسىنا كوبىرەك كەلەتىن. تاڭقىلاۋ كەلگەن دومالاق مۇرىنى جازىق ماڭدايى مەن جالپاق بەت سۇيەگىنە، ۇلكەن سوپاقشا باسىنا سول كىشىلەۋ سياقتى كورىنەتىن. قيىقشا قوڭىر قوي كوزدەرىنە كوپ كۇلكى دە جۇگىرە بەرمەيتىن، سىرت كوزگە سالقىن كورىنگەنمەن قىزىل شىرايلى جۇزىنەن جىلىلىق تەۋىپ تۇرادى. جەلەڭدىگى دە، داراقىلىعى دا جوق. «بولسىن!» — دەسە تىندىرىپ تاستايدى. «جوق!» — دەسە كەسىپ ايتادى. ءبىراق ونىڭ ىسىنە دە، مىنەز-قىلىعىنان دا نە قازىمىرلىقتىڭ، نە قاتىگەزدىكتىڭ مىسقالداي نىشانىن تابۋ قيىن. تەك ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ءبىر ءىلتيپات، قۋانىشقا دا، رەنىشكە دە ءبىر ءتوزىم، اۋىردى دا، جەڭىلدى دە بىردەي كوتەرەدى، قاتالدىققا قانداي بولسا، كەشىرىمگە دە باي.
...اكەسى كۇتىپ وتىر ەكەن. ورنىنان تۇرعان دا جوق، ءلام-ميم دەپ ءتىل دە قاتپادى. تەڭكيگەن ۇلكەن دوڭبەكتىڭ ۇستىندە باجىرايىپ تىرپ ەتپەي وتىردى دا قويدى. ۋماجدالعان شۇبەرەكتەي سارعىش بەت-جۇزىن قاتپار-قاتپار ءاجىم تورلاعان. كىشكەنتاي قيىقشا قوي كوزدەرىنە دە مۇڭ تولى. كاستريۋلدى كورگەسىن باس كيىمىن شەشتى دە، بورەنە ۇستىنە الىپ قويدى. جۇقا عانا كوك بۋرىل شاعي ساماي مەن قاراقۇستى جيەكتەپ كەپ، دومالاق باستىڭ توبەسىنە جەتە الماي قاپتى. ءتىپتى ونىڭ قىر جەلكەسىن دە ورمەكشىنىڭ تورىنداي ايقىش-ۇيقىش ءاجىم باسىپ كەتىپتى. ۇرتى سولپيىپ، بەت سۇيەگى تومارداي بوپ شىعىپ تۇر. ورتا بويلى، ورتا جاستاعى وسى ادامنىڭ بويىنا جاستىق پەن كارىلىك قاتار ۇيالاعان ءتارىزدى. ول كاستريۋلدىڭ قاقپاعىن اشتى دا، قايتا جاپتى. ىستىق بۋ بۇرق ەتتى دە، ءۇزىلىپ قالدى. سوسىن:
— ءاي! بەرى كەل! پەلمەن جەيىك! — دەپ وزەن جاققا بۇرىلا بەرىپ ايقاي سالدى.
جار استىنان شىلپ-شىلپ سۋ سىلدىرى ەستىلدى دە، ارتىنشا ۇزىن قۇرىقتى ساچوك كوتەرىلىپ بارىپ، شولپ ەتىپ سۋعا قايتا ءتۇسىپ كەتتى. جاعانىڭ تۇيەتايلى جەرىنەن قىلت ەتىپ ادامنىڭ باسى كورىندى. سوسىن كەۋدەسى شىقتى. اشامايىنا دەيىن ۇزىن قونىشتى رەزەڭكە ەتىك سۇيرەتكەن ارىق جيرەن ۋىسقا تولمايتىن كىشكەنتاي مايشاباقتى تىرباڭداتىپ ساچوكتان سۋىرىپ الدى دا، سۋ تولعان شەلەككە ۇرىپ جىبەردى.
— نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەگەن نىعىمەتتىڭ داۋىسىن ەستىگەندە عانا بەرى بۇرىلدى.
— ا... نىعىمەت قاپشەكەرىچ!.. سالەمەتسىز بە... مەن انشەيىن... ازداپ بالىق اۋلايىن دەپ...
— كورىپ تۇرمىن. ءقازىر سۋدان شىعىڭىز!
— نىعىمەت قاپشەكەرىچ، مەن انشەيىن...
— انشەيىندى قويىڭىز! تاعى دا مۇرتتاي ۇشايىن دەپ ءجۇرسىز بە؟ ريەۆماتيزممەن ويناۋعا بولمايدى.
ول قارسىلىق جاساعان جوق، ساچوگىن يىعىنا سالدى دا، سۇيرەتىلىپ سۋدان شىقتى.
جاعىنا پىشاق جانىعانداي شۇڭىرەك كوز، ەشكىباس جيرەننىڭ بەت-اۋزىنان، قوڭقيعان قيسىق مۇرىن مەن ىس باسقان مىسىق سارى مۇرتتان، جىمىرىق قۇلاقتان، قىزىل قىلتاناقتى قالىڭ تۇكتەن باسقا ەشتەڭە كورىنبەدى.
— كەشىرىڭىز، نىعىمەت قاپشەكەرىچ، مەن انشەيىن... بالالارعا ەرمەك بولسىن دەپ...
— وتىر، پەلمەن جەلىك، — دەدى قاپشەكەر وعان قاسىق ۇسىنىپ. ءبىرىنىڭ قولىندا قاسىق، ءبىرىنىڭ قولىندا ۆيلكا، ءبىرى قارا بۋرىل، ءبىرى جيدىگەن جيرەن بۋرىل، ەكى باس كاستريۋل ۇستىندە توقايلاسا قالدى.
— ءاي، يت-اي، تاماعىڭ ءالى قايتپاعان ەكەن ءا، قاربىتۋىڭ تاماشا، — دەدى قاپشەكەر كاستريۋل ءتۇبى تىقىرلاي باستاعان ساتتە. بۇل وعان ىرجالاقتاپ كۇلگەن بولدى. سوسىن قالتاسىنان ورامال ىزدەدى بىلەم، اۋدارىپ-توڭكەرىپ تەمەكىنىڭ ۇنتاعىنان باسقا ەشتەڭە تاپپادى دا، مايلانعان ەرنىن كۇستى الاقانىمەن ارلى-بەرلى سۇيكەي باستادى. اۋزىن سىلپىلداتىپ، قايتا-قايتا تامسانىپ قويادى. ءتىسىن شۇقىلادى.
موتور بىرق-بىرق ەتتى دە، كىلت توقتادى. كوكشىل شەڭبەرلەردىڭ سوڭعى شىعىرشىقتارى مۇرجا موينىنان اتىپ-اتىپ كەتتى دە، بوزامىق تارتىپ بارىپ، بوزعىلت اسپانعا ءسىڭىپ جوق بولدى. شىعىسقا قاراي مىڭگەسىپ-ۇشقاسىپ بۇلت جوڭكىلىپ بارادى. ماناعى ءبىر توپ ۇيرەك سىپسىڭداپ تەڭىزگە قاراي قايتا ۇشىپ ءوتتى. وزەن جاعاسىنداعى ەكى-ۇش الامويىن دا بارق-بارق ەتە قالدى. ءۇش-تورت ماشينا سۋعا جۋىنىپ-شايىنىپ سەلوعا قايتتى.
— شولدەپ وتىرعانىمدى قاراشى.
— ۇيگە بارىپ شاي-سۋان ءىشىپ كەلىڭىز. ءبىز وتىرا تۇرامىز عوي، — دەدى نىعىمەت اكەسىنە. مانادان دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، قاننەن-قاپەرسىز قالعان بالىقشى دا كەنەت ويىنا بىردەڭە تۇسكەندەي ساچوگى مەن شەلەگىنە جارماستى. شۇڭىلدەگەن سۋىن سارقىپ تاستاپ ەدى، تەمىر باقىراشتىڭ تۇبىندە شورشاڭداپ تورت-بەس اققايران، ەكى-ۇش قىزىل قانات الابۇعانىڭ كىلەگەيى عانا قالدى.
— اح، پودلەس، ءالى ءتىرى وزدەرى! — دەپ قويدى. بالىقشىنىڭ باربيعان قولى باقىراش تۇبىنە سۇڭگىپ كەتتى دە، قۋالاپ ءجۇرىپ ءبىر اققايراندى قۇيرىعىنان سۇيرەپ شىقتى. سوسىن قۇشىرلانىپ وتىرىپ شەلەكتىڭ قىرىنا بىلشىلداتىپ ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى. — اح، پودلەس! اح، پودلەس!
— الگى ۆولوديا شيمالين ۇيگە بەس-التى شورتان اكەپ تاستاپ ەدى، سونىڭ ەكەۋ -ۇشەۋىن مىنانىڭ شەلەگىنە ساپ جىبەرىڭىزشى، تەككە يىستەنىپ كەتەر، ونان دا وسىنىڭ بالا-شاعاسىنا اس بولسىن، — دەدى نىعىمەت باس كيىمىن كيىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەن اكەسىنە.
وزەن قۇمىعىپ، قارا بارقىت تارتتى، ىسىلداي شۇباتىلىپ، يرەلەندەي قاشىپ بارادى. دەڭ باسىنداعى كلۋب قاسىنان جالعىز شىراق قىلمىڭ-قىلمىڭ ەتىپ كوز قىسىپ شىعا كەلدى. كينو قوندىرعىنىڭ كىشكەنتاي دۆيجوگى دىرىلداپ قويا بەردى. بالىقشى مەن كۇزەتشى اياقتارىن ساناپ باسىپ، بەلى قايىسقان اعاش كوپىرگە تاياپ قاپتى. ءبىرىنىڭ قولىندا شەلەك، ءبىرىنىڭ يىعىنان ساچوكتىڭ ەربەڭدەگەن ۇزىن قۇرىعى كورىنەدى. نىعىمەت ەكەۋىنىڭ ارتىنان كوز ءسۇزىپ، الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ءۇنسىز وتىر. نۇعىماننىڭ اۋزىندا تەمەكى، پاروۆوزشا بۇرقىلداتىپ ەزۋىنەن ايىرار ەمەس. كىشكەنتاي كوزىنىڭ جانارىنان جىلتىراپ ەكى شوق كورىنەدى.
— سەندەر الگىنى تانىدىڭدار ما؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا نىعىمەت.
— اۋداندىق ميليسيانىڭ اتشىسى ەمەس پە؟ — دەدى نۇعىمان.
— ونان ارعىسى؟
— ە، ونان ارعىسىن قايدان بىلەيىك، كىم قازىپتى دەيسىڭ ونىڭ ءزاۋ-زاتىن. ايتەۋىر ميليسيونەر بولعان دەي مە، نەمەنە...
— ءيا، ءبىر كەزدە بۇل وكىرگەن ميليسيونەر بولاتىن. ءبىزدىڭ ەسكى دوس قوي، بايعۇسقا جانىڭ اشيدى، ءوزى سىرقات، ريەۆماتيزم دەگەن قىرسىعى بار. ەكى-ۇش رەت اۋرۋحاناعا زورلاعانداي ەتىپ ازەر جاتقىزىپ ەم. تاعى دا ولەرمەندەنىپ سۋعا ءتۇسىپ جۇرگەنىن كورمەيمىسىڭ. الدەقاشان جازىلىپ كەتەتىن ادام عوي، ءوزىن-وزى كۇتپەيدى. ءىشىپ قويا ما، نەمەنە... سولاي، اعايىن، ول ءبىزدىڭ ەسكى دوس...
قاراڭداعان ەكى ادام دوڭگە كوتەرىلىپ بارادى. باعان باسىنداعى جالعىز كوز شىراققا جاقىنداعان سايىن ولاردىڭ قاراسى ۇلكەيىپ، بالىقشىنىڭ بۇلعاقتاعان قۇرىعى مەن ەربەڭدەگەن قولدارى انىق كورىنە باستادى. الدەنەنى كوپىرتىپ ءبوسىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. ەكەۋى تاساعا كىرىپ كەتكەنشە، نىعىمەت تاعى دا كوز ايىرماي ۇزاق وتىرىپ قالدى.
— ۋاقىت دەگەن قىزىق-اۋ، وسى ەكى ادام بىر-بىرىنە كەزدەسەم دەپ ويلادى ما ەكەن، ويلامادى ما ەكەن؟ — دەدى ول. — تەمەكىڭدى ارىراق تارتشى، ءتىپتى تۋرا تاناۋىمنىڭ استىنان بۇرقىلداتىپ تۇنشىقتىرىپ باراسىڭ. — ول بىر-ەكى رەت جوتەلىپ قويدى. شىن جوتەلدى مە، وتىرىك جوتەلدى مە، ايتەۋىر نۇعىمان تەمەكىسىن ەزۋىنەن جۇلىپ الدى دا، سۋعا اتىپ جىبەردى.
— سەن-اق قازىمىرلانىپ كۇن كورسەتپەدىڭ عوي. قۇدايدىڭ قۋ دالاسىندا وتىرىپ كىجىندەيسىڭ.
— ەندى، زاۋىممەن ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن دەسەم...
— وندا قويدىم، ويباي! قويدىم.
— مەن بۇل ەسكى دوسىممەن ون ەكى مە، ون ءۇش جاسىم با، ايتەۋىر قىرىق سەگىزىنشى جىلدىڭ جازىندا ءبىر كەزدەسكەنىم بار...
...تاپا-تال تۇستە ۇيگە بىرەۋ كيىپ-جارىپ كىرىپ كەلدى. كيىمى جۇتاڭ، ءوڭى سىنىق، ساقال-مۇرتى وسكەن. داستارقان باسىنداعىلار ءبىر ساتكە وشارىلىپ قالدى. ءبارى دە بوگدە كىسىگە باقىرايىپ، «مىناۋ اسپاننان ءتۇستى مە» دەگەندەي تاندانا قاراستى. جۇما كۇنى ەدى، موللا-سۇرەي قارت اتام تور الدىندا ارۋاقتارىن جامباسىنان ءبىر اۋناتىپ قۇران وقىپ وتىرعان. سوڭعى اياتىن اسىعىپ-ۇسىگىپ قايىرا سالدى دا، كوزى جاساۋراپ، يەگى كەمسەندەپ، ەكى-ۇش ۇمتىلىپ ورنىنان تۇرا الماي قالدى. ساماۋىر قۇلاعىنا تاقاۋ وتىرعان شەشەم دە جىعىلا-سۇرىنە ۇشىپ تۇردى دا:
— وي، اللا-اۋ، كۇنىم-اۋ، شىققىر كوزىم وتىرىك كورىپ تۇر ما، شىن كورىپ تۇر ما، وي اللا-اۋ، — دەپ ەڭىرەپ بارىپ بوگدە ادامدى باس سالدى. مىنا جاقتان داۋىس سالىپ اجەم شىقتى، تالتىرەكتەپ اتام دا كەلدى. تورت ادام بولمە ورتاسىندا ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ ۇلار-شۋ بوپ ەگىلدى دە قالدى. شەشەمنىڭ داۋسى اششىراق، قاتتىراق شىعىپ جاتىر. ءىنىم وراز قورىققانىنان ارتىما تىعىلىپ، كوزى اتىزداي بوپ بارادى. ىڭ-جىڭنىڭ ورتاسىندا تۇككە تۇسىنبەي مەن وتىرمىن. داۋىس شىققان ۇيدەن كورشى-قولاڭ قالۋشى ما ەدى. اپ-ساتتە توپىرلاپ قاتىن-قالاشتار باستى دا كەتتى. ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇرىپ، تورتەۋىن زورعا دەگەندە اجىراتتى.
— ءوي، قۋ تەنتەك-اۋ، نەعىپ وتىرسىڭ باجىرايىپ، اكەڭ كەلگەن جوق پا، اكەڭ! — دەپ بىرەۋى مەنى جۇلقىلاپ يتەرمەلەي باستادى.
مەن سەنگەم جوق. مىناۋ ساقالدى جۇدەۋ ادامنىڭ اكەم ەكەنىنە سەنگەم جوق، اكەمنىڭ كەلگەنىنە سەنگەم جوق. سوندىقتان ەنتەلەپ بارا دا قويعام جوق، بارعانمەن ۇلكەندەردەن ەستەندىك تيەتىن دە ەمەس. ونىڭ ءوزى ۇمتىلدى بىزگە. ءىنىم ماڭايلاتپاي زىتىپ وتىردى دالاعا. مەنى باۋىرىنا قىسىپ، قۇشىرلانىپ تۇرىپ ماڭدايىمنان يىسكەدى. تىكەندەي قادالعان ساقال مەن ماحوركانىڭ ءيىسىن جاتىرقاپ قالسام كەرەك، تارتىنشاقتاي بەردىم جانە دە سول ءبىر قۇشاقتان ءون بويىما وت جۇگىرگەندەي دەنەم شىمىرلاپ كەتتى. كوزىمە جاس تولدى.
— ءوي، مىناۋسىن قارا، بۇل دا جىلايدى، ەي! و نەسى، ءاي، اكەسى كەلگەندە! — دەگەن ءبىر ايەلدىڭ داۋسىن ەستىدىم ەسىك جاقتان. دالاعا جۇگىرە شىقتىم دا، قورانى اينالىپ بارىپ مىرس-مىرس ەتىپ مەن دە جىلاپ تۇرمىن. نەگە جىلايتىنىمدى ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. نەگە جىلاعانىمدى وسى كۇنگە دەيىن دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر ىشىمدە بەرىش بوپ قالعان ءبىر جالىندى سارقىپ تاستاعانىم ەسىمدە.
قورانى اينالىپ كوپ ءجۇردىم. ىمىرت بولعانشا ءجۇردىم. قارا ساندىقتىڭ تۇبىندە، قالىڭ كىتاپتىڭ اراسىندا تىعۋلى جاتقان سارعايىپ كەتكەن اكەمنىڭ سۋرەتىن كوزىمە ەلەستەتەم. بىردە ۇقسايتىن سياقتى. ۇقساتقانىما ىشتەي قۋانام. بىردە ۇقسامايتىن سياقتى. ۇقساماعاندا تاعى دا كوڭىلىم قۇلازىپ قالادى. ۇقساي ما؟ ۇقساماي ما؟ سول ما، سول ەمەس پە؟ تاعى ءبىر بارىپ كورسەم قايتەدى؟ ۇيگە كىرەيىن دەسەم، ۇقساماي قالادى ەكەن دەپ قورقام.
— ءاي، نىعىمەت! ءۇيباي، شىرىك، مىنانىكى نە، ەي؟! كىرسەڭشى ۇيگە! بارساڭشى اكەڭنىڭ قاسىنا!
جوق ۇقسايتىن سياقتى. ول مەنى كورىپ جىميىپ كۇلدى. ماناعىنداي ەمەس، ءتۇسى جىلىپ قاپتى. ماناعىداي ەمەس، ۇقساڭقىراپ قاپتى. ءتۇسى جىلىعاندا، كۇلگەندە كوبىرەك ۇقسايتىن ءتارىزدى.
ءسويتىپ، مەن ون ەكى جاسىمدا ءبىرىنشى رەت اكەممەن بەتپە-بەت جۇزدەستىم. تۇقىمىمىزبەن بالتايەۆ بوپ ۇلى اتامىزدىڭ فاميلياسىنا جازىلاتىن ەك، ون ەكى جاسىمدا قاپشەكەروۆ دەپ اكەمنىڭ اتىنا اۋىستىردىم. كوڭىلدەن كەتپەسە دە كوزدەن عايىپ بولعان، كەلمەيدى دەمەسەك تە، كەلەدى دەگەن سەنىممەن كۇدەر ۇزە باستاعاندا، جورگەكتە قالىپ، جىگىت بولار الدىندا تاۋىپ الدىق ونى. تاۋىپ العانداي بولدىق.
ساندىق تۇبىندە تىعۋلى جاتقان فوتوكارتوچكا دا قابىرعاعا شىعىپ، ءبىزدىڭ سەميامىزدىڭ توپ ورتاسىنان ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الدى. مەن ونى اكە دەپ تە اتاعام جوق، كوكە دەپ تە اتاعام جوق، پاپا دەپ تە اتاعام جوق. جاي عانا شال دەيتىنمىن. جەك كورگەندىكتەن ەمەس، جاتىرقاعاندىقتان دا ەمەس. سابيىڭنەن داعدى الماعان سوڭ ءتىلى قۇرعىر يلىگە بەرمەيتىن. ۋاقىتتىڭ مەزگىلسىز كەلگەن كۇزى، مەزگىلسىز كىرگەن ىزعارى ونى بوتەن تۇگىل، ءوز كىندىگىنەن تۋعان بالاسىنىڭ دا ءبىر اۋىز جىلى سوزىنەن ەرتەرەك ايىرعان ەكەن. شال دەيتىن ءتىپتى كارىلىككە كورشى قونا قويعان دا جوق. ءبىراق شال اتاندى. ءالى دە شال اتانىپ كەلەدى عوي. ءوزى سوعان ءماز بوپ قالادى.
...مەشكە تىشقانداي قىپ، ۇنەمى ءبىزدى تاقىمداپ قالمايتىن «قۇيىرشىق» دەگەن سۇيكىمسىز اتاقتان قۇتىلعانداي ەك. جىل جارىمداي كولحوزدا بۋحگالتەر بوپ ىستەدى. تۇرمىس وڭالىپ ارقا-باس كەڭەيىپ قالعان. كوكىرەكتە بەرىش بوپ قاتقان شەر دە تارقاپ، كوڭىلدەگى مۇڭ دا، جەتىمدىگىمىز دە ۇمىتىلا باستادى.
قاي كلاستى بىتىرگەنىم ەسىمدە جوق، جازعى كانيكۋلدىڭ اياقتالماعان كەزى بولاتىن. مەن وگىز اربامەن كومبايننان ءدان تاسيمىن قىرمانعا. اكەم دە اتقا ءمىنىپ ەگىس باسىنا شىققان. ول ورتا جولعا دەيىن مەنىڭ اربامدى ايداسىپ باردى دا، وگىزدىڭ ميتىڭ جۇرىسىنە جالىقتى بىلەم، ارمەن قاراي اتتى بوربايعا ءبىر سالىپ جەلىپ كەتتى.
قارا سيراعىمدى قىپ-قىزىل بيدايعا تىعىپ جىبەرىپ، شالقامنان ءتۇسىپ جاتىرمىن. جاڭا سوعىلعان كوك استىقتىڭ ءيىسى قانداي تاماشا! كىرشىكسىز اق شاعىرماق كۇزدىڭ اسپانى قانداي تاماشا! ءموپ-مولدىر بوپ توبەڭنەن تونەدى دە تۇرادى. بەلدەۋدەگى اپشىسى قايتقان شۋاقتى كۇن ءموليىپ ساعان قارايدى دا تۇرادى. ماڭدايىڭدى كۇن كىرپىگى ايمالاپ، كوزىڭدى كوك اسپان سۋىرىپ، جاۋىرىنىڭدى جىلى بيدايعا تىعىپ جىبەرىپ راقاتتانىپ جاتساڭ عوي، شىركىن!..
كوك بيدايدىڭ، كوك ساباننىڭ حوش ءيىسى. كوز الدىمدا كوك اسپاننىڭ ءبىر پۇشپاعى اربا جاشىگىمەن شەكتەلىپ بارىپ ءبىتىپتى. اربا جاشىگىنىڭ وڭ جاقتاۋىنان قىلقيىپ كۇن سىعالاپ كەلەدى، كوز ۇيالتپايدى، جاناردى دا جەمەيدى. اربا جاشىگىنىڭ ار جاعىندا سابان سىلدىرايدى. اندا-ساندا سىقىر-سىقىر ەتكەن دوڭعالاقتىڭ شيقىلى. اڭىزدىڭ سوقا قوپارعان جال-جالىندا اربا تەڭسەلىپ-تەڭسەلىپ قويىپ، ۇستىندەگى قىزىل بيدايدى ەكشەپ كەلەدى، مەنى تەربەتىپ كەلەدى. جاۋىرىنىمدا جىپ-جىلى بيداي، توبەمدە جىپ-جىلى اسپان، بۇيىرىمدە جىپ-جىلى كۇن جانە دە ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى، بەيكۇنا جىپ-جىلى تىرشىلىگىم. سىقىرلاعان ءتورت دوڭعالاقتىڭ داۋىسى دا، ساباننىڭ سىلدىرى دا، اربانىڭ ىرعالۋى دا، ءتىپتى وسى اربانى پىس-پىس ەتىل سوزىلا تارتىپ كەلە جاتقان قوس وگىزدىڭ كۇلىمسى تەرى دە ماعان جىپ-جىلى سەكىلدى. بيدايدان سورايىپ شىعىپ جاتقان كۇس-كۇس باشپايىمدى كوردىم. توبەمنەن زۋ ەتىپ بوكتەرگى ۇشىپ ءوتتى. تىرناعىندا جەمى بار، سوڭىندا قۇستىڭ نازىك قاۋىرسىنى قاپ قويدى، تورعاي بولسا كەرەك. كوز الدىما انام ەلەستەدى. جەكە قالسام بولدى، ىلعي دا مەنىڭ كوز الدىما انام كەپ تۇرا قالادى... مەنىڭ كويلەگىمدى تىگىپ جاتىر ما ەكەن؟ شالبارىمدى دا ءبىتىرىپ بەرسە جاقسى ەدى. ءبىر جۇمادان كەيىن ساباق. ءا، اكەم اكەپ بەرگەن جاڭا باتەڭكەم بار ەكەن عوي... تاعى دا كۇس-كۇس باشپايىمدى كوردىم. قۇس بولسا نە قىلار دەيسىڭ، ءبىر ءتۇن قايماق جاعىپ قويسام، ەرتەڭىندە-اق قوپارىلىپ ءوزى ءتۇسىپ قالادى. ارينە، جاڭا شۇلىقتا كەرەك... قاراپ جاتىپ بويىم ءبىر ەلى ءوسىپ قالدى.
ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ەستىلدى. ارتىنشا-اق اربا جاقتاۋىنان اكەمنىڭ جيرەن قاسقاسىنىڭ شەلەكتەي تاناۋى كورىندى.
— سورلى بالا-اۋ، اكەتتى عوي اكەڭدى، جۇگىرسەڭشى! سورلى بالا-اي!
قاق ماڭدايىمنان قاسقايتىپ تۇرىپ قامشىمەن تارتىپ جىبەرگەندەي كوزىمنىڭ الدى بۇلدىراپ، ەسەڭگىرەپ كەتتى. اربا شايقالىپ بارا ما، جەر شايقالىپ بارا ما، ايتەۋىر دۇنيە شايقالىپ كەتتى. الۋەتتى قول اربا ۇستىنەن سۋىرىپ الدى.
— جۇگىرسەڭشى، سورلى بالا-اۋ! ءمىن مىنا اتقا! قوڭقاي قىستاۋىنىڭ تۇسىنان جىپ-جىڭىشكە شاڭ كورىندى. پار ات جەككەن جەڭىل اربا ءشي-شيدىڭ اراسىمەن ۇرلانا زىتىپ بارا جاتتى. مەن اتقا دا مىنگەم جوق، جاياۋ-جالپى ۇشا جونەلدىم.
...ۇشىپ كەلەمىن، ەڭىرەپ كەلەمىن. ورىلعان اڭىزدىڭ وتكىر تۇقىل ساباقتارى جىلىنشىگىمدى سويىپ كەلەدى. وعان قارايتىن شاما جوق. ەكى كوزىم جەڭىل اربادا. جەڭىل اربا جەتكىزەر ەمەس. ارتىنا قويۋ شاڭدى شيىرشىقتاپ تاستاپ زىرعىپ بارادى. اكەتىپ بارادى. اكەتىپ بارادى-اۋ، ەندى قايتەيىن!..
اينالمانىڭ وكپە تۇسىنان مەن دە شىقتىم، الدىمنان پار ات تا كەسىپ ءوتتى. وكپەم اۋزىما تىعىلىپ، ىشقىنىپ كەلەمىن. جانىم شيرىعىپ كەلەدى. باسقاسىنا شامامنىڭ جەتپەيتىنىن بىلەمىن، اكەمدى توقتاتسام دەيمىن. اۋزىما «شال» دا تۇسپەي، بىر-ەكى رەت بۋلىعىپ: — «ءاي! ءاي-ي» — دەگەن بولدىم. سوسىن:
— قاپشەكەر!.. قاپ-شە-ەكە-ە-ەر! — دەپ ايقاي سالدىم. ايقاي سالدىم با، باقىردىم با بىلمەيمىن. ءسىرا، باقىرعان شىعارمىن. جۇلىنعان اتتار ءدوڭ باسىنا جەتىپ ويقاستاپ توقتادى. قۋىپ جەتە بەرگەنىمدە، اربادان سۇستى جيرەن قارعىپ ءتۇستى دە، جولىمدى كەس-كەستەدى.
— اح، پودلەس! اح، پودلەس! — ول مەنىڭ جاعىمنان شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. —جالتىرات تابانىڭدى!
مەن بار داۋسىممەن ەڭىرەپ جىبەردىم. اكەم مەنىڭ كوزىمە قاراي المادى. بەتىن باسىپ سەلك-سەلك ەتىپ وتىر ەكەن. ول دا ەڭىرەپ وتىرسا كەرەك. سۇستى جيرەن ارباعا قارعىپ ءمىندى دە ارباكەشكە ايقاي سالدى.
— نەعىپ تۇرسىڭ! جىبەر اتتىڭ باسىن!
جەلىككەن قوس ات جۇلا جونەلدى. مەن دە جۇگىرە جونەلدىم. اكەم سەلكىلدەپ بارادى. اربا سەلكىلدەپ بارا ما، ول سەلكىلدەپ بارا ما، كىم ءبىلسىن. وكپەم ءوشىپ مەن كەلەمىن تاقىمداپ. اربا ءبىر ۇزاپ، ءبىر جاقىنداپ كوش بويى كەتىپ بارادى. سونان قوڭقاي قىستاۋىنان اۋدان ورتالىعىنا دەيىن جيىرما شاقىرىم قاشىقتىقتى اتپەن جارىستىم.
مەنەن وق بويى بۇرىن جەتكەن جەڭىل اربا بيىك قورعانعا سىپ بەردى دە جوق بولدى. مەن بيىك قورعاندى كۇزەتە-كۇزەتە، جىلاي-جىلاي ىمىرت بولا وسى وزەن جاعاسىنا كەلدىم دە، بەتىمدى جۋدىم. سوسىن اناۋ ديىرمەننىڭ قاسىنداعى قيقايعان كارى ەمەننىڭ تۇبىنە تاڭ اتقانشا تۇنەپ شىققانىم بار...
...قاراۋىتىپ قيسىق ەمەن كورىندى. سىلدىراپ سۋ اعىپ جاتىر. كوپىر اۋزىنداعى قوس شىراقتىڭ قالتىراعان ۇزىن ساعىمى سۋ بەتىن ءتىلىپ-تىلىپ ءتۇسىپتى. وزەننىڭ شاعىن-شاعىن وركەشى سىزىق ۇستىنەن سەكىرىپ ءوتىپ جاتقانداي. جىپ-جىلماعاي سۋ بەتىنەن نىعىمەت بىردەمەسىن ىزدەگەندەي، بەدىرەيىپ ءۇنسىز قالدى ءبىر ساتكە. نەسىن جوعالتتى ەكەن؟..
— امال قانشا، اكەمدى ەرتەڭگىسىن دە كورە المادىم، — دەدى ول نە زاماتتا. — سوناۋ جۇلدىز سەلوسىمەن ەكى ورتاداعى سەگىز شاقىرىم جەردە تابانىمنىڭ سەگىز قابات تەرىسى قالعان. انامىز ەكەۋمىز بيىك قورعانعا كۇن سايىپ كاستريۋل ارقالاپ كەلەمىز دە تۇرامىز. وسى قازيماش دەگەن قارىنداسىم وندا التى-اق ايلىق. ءبىر كۇنى ۇشەۋمىز قورعاپ الدىندا تۇر ەدىك، قاقپادان الگى سۇستى جيرەن شىعا كەلدى دە، مەنى كورىپ:
— اح، پودلەس... — دەپ كەلە جاتتى دا، انامدى كوزى شالعىسىن ءسوزىنىڭ جارىمىسىن جۇتىپ قويدى. — نەمەنەگە كەلدىڭدەر، ونى ايداپ كەتكەن قالاعا!..
ارتىنشا تاعى دا قاقپا اشىلدى. سامايىنا اق كىرگەن، ورتا جاستاعى ءبىر كىسى شىقتى. فاميلياسىن دا ءبىلۋشى ەم، سامويلوۆ پا، جوق ساۆەليەۆ پە، ۇمىتا قالعانىمدى قاراشى. جارىقتىق جاقسى كىسى ەدى، كەيىن جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى. ياپىراي، ۇمىتا قالعانىمدى قاراشى، كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن كەتەدى دەگەن وسى دا. ءجا، ەسىمە تۇسكەندە ايتارمىن. سول كىسى شىقتى دا، ءوتىپ بارىپ، ءبىزدى كورگەن سوڭ قايتا بۇرىلدى.
— عافۋ ەتىڭىز، — دەدى اناما. — سىزدەرگە حابارشى جىبەرە الماي قالدىق ۋاقىت تىعىز بوپ. ول كىسىنى قالاعا تۇندە اتتاندىرىپ ەك. وبلىستا تەكسەرەدى عوي، اق-قاراسىنا جەتەدى، كىناسى بولماسا قايتىپ كەلەدى. جىلاماڭىز، نەگە جىلايسىز. مىقتى بولىڭىز، مىنا بالا-شاعاعا ەندى باس-كوز كەرەك.
ءبىراق اكەمىز قايتىپ كەلمەدى. سونان 1956 جىلى ءبىر-اق تابىستىق قوي. سوندا دا الگى كىسىنىڭ ءسوزى قاۋساپ تۇرعان ۇيەلمەن-سۇيەلمەن ۇشەۋىمىزگە تيتتەي دە بولسا جىلى شىراي تاستاپ كەتتى.
وسى جۇلدىزدىڭ تاستاق قارا جولى. شەشەم ۇندەمەي جىلاپ كەلەدى. مەن دە بەت-اۋزىم جىبىرلاپ، كەمسەندەپ كەلەمىن. كوزىمدە جاس تا جوق. كوزىمە بىرەۋ بۇرىش شاشىپ جىبەرگەندەي كۇيىپ كەلەدى. شەشەم قازيماشتى ارقالاپ كەلەدى. تاعى ارقالايتىن بولدى. بىرەۋ ەمەس، ۇشەۋىمىزدى. ۇشەۋ ەمەس، بۇكىل سەميانى. قانشا ارقالارىن كىم ءبىلسىن، وعان كەسىم دە جوق. ءبىزدى ارقالاپ ءجۇرىپ دۇنيە سالاتىنىنا كىمنىڭ كوزى جەتكەن...
...اسپاندا اقتەڭبىل قۇس جولى. قالىڭ جۇلدىز وڭتۇستىكتەن جىبىر-جىبىر قاۋلاپ شىعىپ، سولتۇستىك بەلدەۋگە بارىپ توگىلىپ جاتىر. ىرگەمىزدە اق تەڭبىل وزەن. بەلى قايقيعان ەسكى اعاش كوپىردىڭ استىنان عانا شىعىپ، جىبىر-جىبىر ۇساق تولقىندار ءبىرىن-بىرى تىقسىرا، ىرگەمىزدەگى جار استىنا ءسىڭىپ جاتتى، وزەننىڭ باس-اياعىن ءتۇننىڭ ءسىلبى قارا كولەڭكەسى ءسىمىرىپ قويىپتى. اياق تىقىرى ەستىلدى. قاراڭداپ كەلەدى الدەكىم. جارىققا كيلىگە بەرگەندە، قاپشەكەردىڭ مىجىرايعان كەپكاسىن تانىدىق.
— بالالار، بار قىزىقتارىڭنان ايىرىپ، كوپ كۇتتىردىم-اۋ سەندەردى، ءا؟ — دەدى ول.
— ءيا، كوپ كۇتتىك قوي، — دەدى نىعىمەت كۇرسىنىپ...
You Might Also Like
-
تۇركىستان وبلىسى سايرام اۋدانى قارابۇلاق اۋىلى «دالابازار» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ 11-«ا» سىنىپ وقۋشىسى: يريسماتوۆا زاحرو جامالوۆنا
