وتكەننىڭ وكىنىشى
كىشى بەسىن. كۇن سوندا دا شاقىرايىپ جالاپ تۇر. كەسەدەگى ىشىلمەي قالعان رەڭسىز شايدىڭ نىلىندەي تۇنىپ جاتقان قىزىل جالقىن مۇنار. ەكەۋمىز دە شاڭداق قارا جولدىڭ ۇستىندە وتىرمىز. بورپىلداعان ماي توپىراقتان ىستىق جالىن بەتتى قابادى. مەن جەر شۇقىلاپ وتىرمىن. ايدارحان جۇمارلانعان قارا ساتەن كويلەككە تاناۋىن تىعىپ اپ، ەتپەتىنەن تۇسكەن كۇيى جول جيەگىندە ءالى جىلاپ جاتىر. وكسىگەن سايىن ىرسيعان قابىرعاسى تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتىپ، قاقپىشتاي بوپ كۇنگە كۇيىپ كەتكەن جون ارقاسىنان شىپ-شىپ تەر شىعادى. تىرتيعان ارىق قارا بالا قارا ساتەن كورىسىپ جاتقانداي ەدى.
كوز ۇشىندا، قىرعي مويناعىندا ءۇش-تورت ىردۋان اربا بەل اسىپ بارادى. مويناق پەن ەكى ورتاداعى تورت-بەس شاقىرىمدىق شاڭداق قارا جولدىڭ ءۇستى ۇزدىك-سوزدىق شۇبىرعان ادام. كەمپىر، شال، ايەلدەر، قۇستابان جالاڭ اياق بالا-شاعا. ءار جەردە تومارداي بوپ بۇك ءتۇسىپ قالىپ جاتقاندار دا بار. ەندى بىرەۋلەرى اربا سوڭىنان قالماي ءىلبىپ بارادى. مىنا قارا ساتەن كويلەكتىڭ يەسى دە سوناۋ ىردۋان اربانىڭ ۇستىندە كەتكەن.
اربالار بەل استى دا، شۇبىرعان جۇرت ىركىلىپ قالدى. جول بويى تارىداي شاشىلعان كوپ تومارلار قىبىر-قىبىر، جىبىر-جىبىر قوزعالىپ، بەكتەردەن قۇلديلاپ كەلە جاتقان ورمان كولەڭكەسىنەن ىعىسقانداي اۋىلعا، ەلگە قاراي كوشتى. مىنگەسىپ — ءۇشقاسقان اتتىلار، ءبىرىن-بىرى جەتەلەگەن جاياۋ جالپى. ءبىزدى جەتەلەيتىن دە، مىنگەستىرەتىن دە ەشكىم بولعان جوق. ءبىز جەتىم قالىپ ەدىك.
— ءاي، ءىنىم، تۇرسايشى ەندى، — دەدى ءبيزات ونىڭ باسىنان سيپاپ. — قوي، ءبىر ءۇيدىڭ ەندىگى قالعان دارداي ازاماتىسىڭ، وستە مە ەكەن، ۇيات-اي. — ايدارحان باسىن كوتەرىپ، قارا ساتەن كويلەكپەن ايعىز-ايعىز بولعان بەتىن ءسۇرتتى.
شاڭداق قارا جول. ىستىق مايتوپىراق باقايىڭنىڭ اراسىنان كوپسىپ شىعىپ، تاباندى قولامتاداي قارىپ بارادى. ءبيزات ەكەۋمىزدى جەتەكتەپ كەلەدى. ءۇنسىز كەلەدى. تاناۋىن مىرس-مىرس تارتىپ، مىقىنىنا توقتاماي سىرعي بەرەتىن الا شىت شالبارىنىڭ ىشقىرىنا جارماسىپ، سالپاقتاپ كەلە جاتقان قاينىسى، «ءبىر ءۇيدىڭ دارداي ازاماتى» — ايدارحاننىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى. وكپەلەمەسىن دەگەندەي، مەنىڭ دە شاشىمنان سيپاپ قويادى اندا-ساندا. بۇكىل جول بويى:
— ءيا، جاساعان، ءوزىڭ جار بولا كور! — دەپ ارتىنا بۇرىلىپ، جالعىز-اق رەت ءتىل قاتتى.
ۇشەۋىمىزدى اۋىل ىرگەسىنە جەتكىزىپ سالدى دا، كۇن مويناعىنان اسىپ ءتۇسىپ، جاسىرىنا قالدى. بورلىككەن قان قىزىل شاپاعى عانا تاۋ باسىن تىنتكىلەي ءجۇر ەدى. «قىزارىپ باتقان كۇن جامان» دەگەنسىپ ۇلكەندەردەن ەستىگەنىم بار. ماعان نە زاۋالدىڭ ءبىرى باتىستا، قىرعي مويناعىنىڭ ار جاعىندا ءبولىپ جاتقانداي كورىندى.
بىرەۋدى جالعىزىنان، بىرەۋدى جارىنان، بىرەۋدى بارىنان ايىرعان 1942 جىلدىڭ شىلدەسى، ەلدىڭ ەر ازاماتتارى فاشيستەرگە قارسى قولىنا قارۋ ۇستاپ سوعىس جىلدارى مەنىڭ كوز الدىمدا وسىلاي ەلەستەيدى. ايدارحان سوندا ءۇش اعاسىنىڭ كوزى رەتىندە جالعىز عانا قارا ساتەن كويلەك الىپ قالعان.
* * *
— نەعىپ جاتىرسىڭ-ەي؟
— ا؟
— نەعىپ جاتىرسىڭ دەيمىن؟
— ە-ە...
ول اۋزىنداعى بيدايىقتىڭ ساباعىن لاقتىرىپ تاستادى. قارا جولدىڭ تۇيىعىنا تاعى ءبىر قاراپ اپ:
الگى ءبىزدىڭ قىزىل كەشىكتى-اۋ، — دەي سالدى. سوسىن قارا ساتەن كويلەگىنىڭ ءتوس قالتاسىنان تەمەكى الىپ تۇتاتتى.
— اكەم-اۋ، مەنىڭ سوعان قولىم ءتيدى مە. الگى ءىنىم دە، «تاتە، قازانىڭدى اسپايسىڭ با، كەش بوپ قالدى عوي» دەپ قايتا-قايتا قىت-قىتتاپ جانىمنان شىقپاي ءسولپيىپ تۇردى دا الدى.
— باسە، ويلاپ ەم عوي. ءىنىڭ ەكەۋىڭ دە جۇرتتان اسقان پىسىقسىڭدار، ادام پەندەسىنىڭ باسىنا بەرمەسىن، — دەپ ايدارحان مىرس-مىرس كۇلدى. — بويداق نەمە، ءۇيىرىن ىزدەگەن ساۋرىكتەي ەكى كوزى تۇزداي بوپ قايتا-قايتا اۋىلعا قاشا بەرگەن سوڭ ءبىر كۇنى، ايەل الاسىڭ با دەپ سۇرادىم. الايىن دەيدى. العاندا ۇناتقان بىرەۋىڭ بار ما دەيمىن. بار ەدى، سەن ۇناتساڭ كىرگىزەيىن دەپ مىڭگىرلەپ تۋر. ە، سەن ۇناتساڭ بولدى دا، ماعان نەسىن شاپاعات سالاسىڭ، الىپ كەل دەدىم باياعى. سونا ءبىر زاماندا الدەقانداي ءبىر ايەل: بۇقانى مالىم بار دەمە، باقسىنى بايىم بار دەمە دەگەن ەكەن. سوعان ۇقساپ، مەن دە جۇمىسقا بەرەكەسى بولماي بارا جاتقاسىن قىزىلدى تەزىرەك قاقپانعا تۇسىرگىم كەلدى.
ول بايسالدى سويلەۋگە تىرىستى. جاسىنا جەتپەي، مەزگىلسىز ەرەسەك تارتىپ كەتكەندەي كورىندى ماعان. جالپى ونىڭ مىنەزىندە، قىلىعىندا، سويلەگەن سوزىندە ماقامدىق بۇرىننان دا بار ەدى جانە جاراسىپ تۇراتىن وزىنە. ۋاقىت ونى دەدەكتەتىپ، بالالىق شاعىنا ايالداتپاستان ەرتەرەك ەر جەتكىزدى دە، قايناعان ءومىردىڭ ورتاسىنا تۇستاستارىنان بۇرىنىراق، ۇلكەندەرمەن قاتار اكەپ قوسىپ جىبەردى. توقسان ءۇيلى توقپايىڭنان (قازىردە ەكى ءجۇز ەلۋ ءۇيلى بولىمشە) مەنىڭ ەسىمدە قالعان ءتۇبىت يەكتەردىڭ ىشىندە وقۋ ىزدەپ اتتانعانداردىڭ تۇڭعىشى دا ايدارحان بولاتىن. تورت جىل بويى سەمەيدە وقۋدا ءجۇرىپ، مادەني-اعارتۋ تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، شاش قويىپ ورالعاندا تانىماي دا قالعانبىز. ودان بەرى دە تالاي جىل، تالاي ۋاقىت ءوتىپتى. ءۇيلى-باراندى، بالالى-شاعالى بولىپتى. ول ەكى ورتادا ىستەپ جۇرگەن قىزمەتىن تاستاپ، ءوز تىلەگىمەن شوپان بوپ، ماماندىعىن دا وزگەرتىپ ۇلگەرگەن.
قوي شەتى ءدۇر ەتە قالدى دا، ارتىنشا-اق سىلدىرلاعان جۇگەن دىبىسى ەستىلدى.
— بالاپان، جۇگىر! كەلىنىڭنىڭ الدىنان شىعىپ، اتتان ءتۇسىرىپ ال، — دەدى دە، ايدارحان تاعى دا ۇركىپ شىققان قوي شەتىنە بەتتەدى... — ءىڭىر مەن تاڭ قاراڭعىسىندا ساق بولماسا يت-قۇس قاتتى، — دەپ سويلەپ بارا جاتتى.
* * *
اسپاندا سۋىرتپاقتاي سىزىق قالدىرىپ، جۇدىرىقتاي قىزىل وت جەرگە جەتپەي جامىراپ كەتتى. ەتەكتەن قاراعاندا قىر ۇستىندەگى سابالاق قاراعايلاردىڭ باسىنا شوق-شوق جۇلدىزدار تالاسا-تارماسا قوناقتاپ العان ءتارىزدى. شىق قالىڭداپ، شالعىنسىز تارتا باستاعان. باقانىڭ دا، بۇلبۇلدىڭ دا، بايعىزدىڭ دا داۋىسى ەستىلمەيدى. تايعا قالعىپ كەتىپتى. اي دا ءوزىنىڭ تۇنگى كۇزەتىنە شىقتى، كوك كۇمبەزىنەن بەتى بۇلك ەتپەي باقىرايىپ قاراپ تۇر. قارسى بەتتەگى ۇڭىرەيگەن قاراڭعى شاتقالدان ەلىك ءۇردى. وعان التايدىڭ بەرگى شوقىلارى «ءاۋپ-اۋپ» دەپ جاۋاپ بەردى، الىستاعى قۇزدار سامارقاۋ مىڭق-مىڭق ەتتى دە قويدى. الدەبىر تەنتەك بالا كەپ تەسىك قازاندى تاياقپەن سالىپ وتكەندەي قويناۋ ءىشى قاڭعىر-كۇڭگىر ەتتى، تايگا ۇيقىسىنان وياتقانىنا رەنجىپ قالدى بىلەم، جوتالاردىڭ جون ارقاسى جىبىرلاپ، قاراعايلاردىڭ باسىندا وتىرعان جۇلدىزدار دا سەكىرىپ-سەكىرىپ بارىپ قايتا قوناقتاعانداي بولدى. تايىنشاداي شولاق كوك توبەت ەكى-ۇش رەت تاناۋىن تارتتى دا، جاتا كەتتى. ايدارحان جاستىقتان باسىن كوتەرىپ:
— ءشولتي! — دەپ داۋىستادى. قاباق ۇستىندەگى جالپايعان الاسا پالاتكادان كەرزى ەتىگىن دورپىلدەتە سۇيرەتىپ ءىنىسى شىقتى. شىقتى دا پالاتكانى كولەگەيلەپ شىرەنىپ تۇرا قالدى.
جالاڭاش ەتىنە الدەقانداي سىرت كيىمدى جەلبەگەي ىلە سالىپتى. جاۋىرىنى قاقپاقتاي ءتورتپاق زور جىگىتتىڭ مىناۋ جاپىرايعان يتارقاعا سىيىپ وتىرعانىنا دا سەنگىڭ كەلمەيتىن ءتارىزدى.
— ءاي، سەن ۇيىقتاپ قالما، مالعا ساق بول! — دەدى ايدارحان.
— جارايدى، — دەدى ول. سوسىن بىزگە ءبىر، قوسقا ءبىر قاراپ قويدى دا، ىرجيىپ كۇلدى. ويناقى كوزدەرى اي نۇرىنا جىلت-جىلت ەتە قالدى، پىستىك مۇرىنى ونان سايىن كەيكيىپ، انتەك شۇڭقىرايا قالاتىن ەكى بەتىنىڭ ۇشى جيىرىلىپ بارا جاتقانداي بولدى. جوق، ونىڭ سابيلىگى مىنەزىندە دە قالىپتى.
ول سىرت كيىمىن جەر وشاق باسىنا تاستاي ساپ، بۇرىلىپ قوسقا ەڭكەيدى. بۇگىن عانا تۇسكەن جاس كەلىنشەگىنە قورعانشاق داۋىسپەن:
— كويلەگىمدى اپەرشى، — دەپ العاشقى رەت ءامىر ەتتى.
— ءتۇن ىزعارلى ەمەس پە؟ مىنا كويلەگىڭ تىم جۇقالاۋ عوي، قالىڭداۋ بىردەڭە تاۋىپ كيسەڭشى، — دەگەن ۇياڭ داۋىس شىقتى ار جاعىنان. ءشولتي الپامساداي دەنەسىن زورعا ءيىپ، پالاتكانىڭ ماڭدايشاسىن كوتەرە-موتەرە قاۋدىر ەتكىزىپ ىشكە ەنىپ كەتتى.
— ياپىرماي، وسى ءبىزدى پالاتكا قينايدى-اۋ، بالاپان، ءا؟ — دەدى ايدارحان دابىر-دۇبىر داۋىستى ەستي سالا ايەلىنە باسىن بۇرىپ. — ورتالىققا بۇگىن دە بارىپ قايتتىم، تۇك جوق دەپ اۋىزدارىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىر ۋپراۆليايۋششيي. ەرتەڭ-اق كۇن جاۋادى، مىنا جىرتىق-تەسىك نەمەسى بالالارعا پانا بولا ما؟
— قايت دەيسىڭ ەندى، شوپان بولام دەپ سۇرانىپ شىققان ءوزىڭ. پالاتكا تۇگىل باسپاناسىز دالادا جاتقان جوقپىسىڭ؟ پالاتكانى ايتادى عوي، تۇگە!..
— بۇل اقىل سۇراساڭ وستەدى ەندى. باسە، مانادان بەرى نەعىپ ۇندەمەي جاتىر دەسەم؟..
— ايدارحان ايەلىنە وكپەلەگەندەي قايتادان ماعان قاراي اۋناپ ءتۇستى.
— ەرتەڭ قارلى-جاۋىندى جايلاۋعا كوشكەلى وتىرمىز. بىلمەيمىن ءتىپتى، سەندەردىڭ باسشىلارىڭنىڭ نە ويلايتىنىن؟ — دەپ بالاپان تاعى دا كۇڭك ەتتى.
— ويلاماي ءجۇر دەيمىسىڭ، رەتى كەلمەي جاتقان دا. ءبىر سەن ەمەس، سان شوپان بار، بارىنە دە باسپانا كەرەك. انا ءبىر كەزدە جالعىز پالاتكا كەلگەن ەكەن. ونى الگى مۇحتار اكەتتى. بالا-شاعاسى جاۋىننىڭ استىندا تورعايداي بوپ ءبۇرىسىپ وتىر ەكەن. جانىم اشىپ كەتتى دە، سەن ال دەپ كەزەكتى سوعان بەردىم.
قوتاننىڭ ارعى جاق شەتىنەن كاندەك سارى قانشىق شاڭق ەتە قالدى.
— ءاي، الگى قىزىل نەعىپ جاتىر ءوزى، بايلانىپ! — دەپ ايدارحان تاعى دا باسىن كوتەرىپ الدى.
— سەن نەمەنەگە قازىمىر بوپ كەتتىڭ، — دەدى بالاپان.
— ءدال بۇگىن ءىنىمدى قۋالاماي-اق ءوزىڭ كۇزەتسەڭ دە بولاتىن ەدى عوي.
— ۇشىنىپ كەتپەيدى! — ايدارحان كورپەسىن كەۋدەسىنە تارتا ءتۇسىپ، قايتادان جاستىعىنا قيسايدى.
ءيتتىڭ جاعى سەمدى. ورمان دا بىر-ەكى رەت قاڭق-قاڭق ەتىپ بارىپ تىندى. قويناۋ تاعى دا قىبىرسىز مۇلگىپ قالدى. شالقىپ وتكەن سامال لىق ەتكىزىپ ارشا مەن شايىردىڭ حوش ءيىسىن اپ كەلدى. توبەمىزدەن ءتونىپ تۇرعان كارى قايىڭنىڭ جاپىراعى سىبىر-سىبىر ەتىستى دە، بىرەۋ ەستىپ تۇرعان جوق پا دەگەندەي، كىلت قويا قويدى. ونىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دە جىبىرلاپ، بىزگە جاقىنداپ كەلەدى.
بالاپاننىڭ نارەستەنىڭ جۇزىڭدەي موپ-موماقان، دوپ-دوڭگەلەك بەت-پىشىنى ءتۇبىت بوكەبايدان ءبىر ۋىس بوپ قانا جىلتىراپ كورىنەدى. ايقاسقان ۇزىن كىرپىكتەرى قىبىرسىز، ۇيىقتاپ كەتكەن ءتارىزدى ەدى. ونىڭ توپ تۇلىمى جەلمەن تولقىعان سەلەۋدىڭ شاشاقتى قۇيرىعىنداي ەلبەڭ-ەلبەڭ ەتىپ، ءسابي ءجۇزىن سيپاپ-سيپاپ قويادى. ماڭدايى ءسال جيىرىلىپ، كوزىن جاپاق ەتكىزىپ اشىپ الدى، سوسىن قىتىقتاي بەرگەن مازاسىز تۇلىمدى سامايىنا قاراي ۇرلەپ جىبەردى. بەيجاي، بىلق ەتپەگەن كۇيى اسپانعا ءسۇزىلىپ جاتىپ:
— ءاي، ءىنىم!.. — دەپ داۋىستادى. قوي شەتىنەن ءشولتيدىڭ:
— اۋ! — دەگەن داۋسى ەستىلدى.
— كونەكتەگى ءسۇتتىڭ بەتىن جابا سالشى، يت كىرىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
— جارايدى!..
«ءاي، ءىنىم». وسى ءبىر داۋىس ىرگەمنەن شىقسا دا، الىستان تالىپ ەستىلگەندەي بولدى ماعان. الىستاعى الدەكىمنىڭ جاڭعىرىعىنداي بوپ جەتتى قۇلاعىما. بۇل ءبىر الىستا قالعان، ۇمىت بولعان جىلى ءسوز ەدى...
* * *
ءبىزدىڭ اۋىلداعى جەڭگەسى بار بالالاردىڭ بارىندە دە ەكى ەسىم بار-تىن. ءبىرى اتا-اناسىنىڭ قويعانى، ءبىرى جەڭگەلەرىنىڭ قويعانى. جانە جەڭگە قويعان اتتىڭ كوبى «ءىنىم» بوپ كەلەتىن. «ءىنىم» دەگەن ات تەك مەندە عانا جوق ەدى. سودان با، جەڭگەسى بار بالالارعا قىزعانىشپەن قارايتىنمىن، مەنى ەشكىمنىڭ «ءىنىم» دەمەگەنىنە ناليتىن كەزدەرىم دە بولۋشى ەدى. ول كەزدە «ءىنىم» دەگەن سوزدە جەڭگەنىڭ نازىنان كورى جاناشىرلىعى جاتاتىن. سودان با، مەن ايدارحاننىڭ «ءىنىم» دەگەن اتىنا ورتاقتاسقىم كەلە بەرەتىن. جەڭگەمىز ءبيزاتتىڭ «ءىنىم» دەگەن داۋسىنا مەن دە ەلەڭ ەتە بەرەتىنمىن.
ايدارحان ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزدا ۇركەك اتتى ءبىر قوڭىر شولاق وگىز بار ەدى. مىڭ سالساڭ ءبىر باسپايدى، شابىنان تۇرتكىلەپ، ۇركىتىپ قويساڭ بوكەنشە جەلەدى، تەنتەكتىگى سونشالىق، اتشا تەبەتىن: ءبىر ءوزىنىڭ باسىندا ءۇش بىردەي قاسيەت. مەن شومەلە تارتامىن. ءبيزات سۇيرەتكىگە ايىرمەن ءشوپ سالادى، ايدارحان قول تىرمامەن شومەلەنىڭ سوڭىنداعى شاشىلعان ءشوپتى جينايدى. حالىق ايتقانداي ەكى جارتى ەمەس، ءۇش جارتى ءبىر ءبۇتىن ەدىك.
... كۇن قايناپ كەتتى. اۋا قاڭسىپ تۇر. قۋراعان ءشوپ قايتا-قايتا سىرعىپ ءتۇسىپ، سۇيرەتكىگە توقتاماي قويدى. بوگەلەك بۋعان ۇركەك تە تەپكىلەنىپ، باس بەرمەي ءجۇر. سالدەڭ سوڭ باسقا-كوزگە ۇرعانعا دا قاراماستان، مەنى توڭكەرىپ تاستاپ، قۇيرىقتى تىگىپ الدى دا، قاراعاي ىشىنە قويدى دا كەتتى. ايدارحان ەكەۋمىز ىشەگىمىز ۇزىلگەنشە كۇلدىك. ءبيزات ايىردى لاقتىرىپ جىبەردى دە، مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى. ونىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، كوزىنە مولتىلدەپ جاس تولىپ كەتكەن ەكەن، جيەگى شىلانعان قوس جانارى قالت ەتپەي بەزەرىپ ءبىزدى باعىپ وتىر. كۇن قاعىپ توتىققان جۇقا ماڭدايىنا سىزاتتانىپ ءاجىم شىعا كەلىپتى. قىزىل شىرايلى جارقىن ءجۇزى قۋقىل تارتىپ، الدەنەگە ىزالانعانداي بۋلىعا قالىپتى. بىزگە رەنجىگەندەي كورىندى.
— ءىنىم، جانتورسىقتى اكەلشى، — دەدى داۋسى قالتىراپ. ءبىز ەكەۋمىز دە قوسارلانا جۇگىردىك. قايناردا باستىرۋلى جاتقان، قارىنشا سوزىلىپ، بىلجىراپ كەتكەن جانتورسىقتى الىپ كەلگەندە ول قۋراي اراسىندا وتىر ەكەن. تورسىقتىڭ قىشقاشىن شەشتى دە، قۋرايدى قاق ءبولىپ قولىمىزعا ۇستاتتى.
— قاڭسىپ كەتتىڭدەر عوي، ىشىڭدەرشى مىنانى، — دەپ سىڭق ەتكىزىپ تورسىقتى الدىمىزعا تاستاي سالدى. ءبىز ەتپەتتەپ جاتا قالىپ، قۋرايدى تورسىقتىڭ تار وڭەشىنەن تىعىپ جىبەردىك تە، ابراتتىڭ ىلكىمسىز كوك سۋ ىركىتىن قىلقىلداتىپ جۇتا باستادىق. ول ءبىزدىڭ باسىمىزدان كەزەك-كەزەك سيپاپ ۇزاق وتىردى، بىردەمە ىزدەگەندەي قاراعاي باسىن كوزىمەن تىنتكىلەپ، مەلشيىپ قالعان ەدى. الدەن ۋاقىتتا:
— قايتەيىن ەندى، وبالدارىڭ زاۋال پاشەسكە بولسىن، — دەپ دەمىن سارقا كۇرسىندى دە، ورنىنان تۇرىپ، كەتىپ قالدى.
ءبىز كوك قارىن بوپ ايرانعا تويا بەرگەندە، ۇركەكتى جەتەلەپ قايتىپ كەلدى. بەلىنە ءۇش قۋراي قىستىرىپ الىپتى.
— قۋرايىڭىز نە؟ — دەدىم مەن.
— قۋراي ما؟ مىنا قۋراي سەن، مىنا قۋراي ءىنىم، مىنا ءبىر قۋراي اسكەردەگى اعالارىڭ قونىسباي، — دەپ ساۋساعىمەن ساناپ شىقتى — ءۇش بىردەي ازامات، سۇيەۋ بولعان سوڭ جۇمىستى مەن ىستەمەگەندە كىم ىستەيدى.
— ءاي، كەلىن شىراق!.. بالالار!.. ءشوپ كەلمەي قالدى عوي، ءشوپ! ءشوپ!.. — دەپ، مايا ءۇيىپ جاتقان شالداردىڭ ءبىرى باجىلداپ ايعاي سالدى.
— قوي، ويباي، قوزعالايىن. بوربايلارىڭ سوزىلىپ ولەتىن بولدىڭدار عوي، دەمالىڭدارشى، ءوزىم-اق بىردەمە ەتەرمىن. ارام قاتقىر، سەن دە ءبىزدى باسىندىڭ-اۋ! — ءبيزات ايىردىڭ سابىمەن ۇركەكتى جونداتا سالىپ قالدى دا، مۇرىندىعىنان جەتەلەپ جونەلدى...
بۇل ءبىزدىڭ كۇڭدەگى تىرشىلىگىمىز. كۇن سايىن قۋرايداي بولسا دا قاۋقارلىق جاسايدى ەكەنبىز. كەشكىلىك شارشاپ-شالدىعىپ قوسقا اياعىمىزدى سۇيرەتىپ ازار جەتەمىز دە، ارپانىڭ قاتىقسىز قارا كوجەسىن قۇلاتىپ اپ، بۇك ءتۇسىپ ۇشەۋىمىز ءبىر كورپەنىڭ استىنا كىرەمىز دە سۇلايمىز. ءبىر جاققا كەتىپ قالاتىنداي، ءبيزاتتى تاس قىپ قۇشاقتاپ جاتامىز. ءبىز ءازىل-قالجىڭ ايتقان قىز-كەلىنشەكتەردەن دە قىزعاناتىن ەدىك ونى.
تايگانىڭ جىلى جاڭبىرى جىلىمشىپ جاۋادى دا تۇرادى. شوپتەن سوققان يتارقانىڭ ماڭدايىنان كەسەك-كەسەك تامشىلار تىرس-تىرس تامادى دا تۇرادى. ءبيزات ەتەگىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇرىپ اپ، اق بالتىرىن تامشىعا توسەپ قويىپ ۇزاق وتىراتىن: ىڭىلداپ ءان ايتادى، توقىما توقيدى، جاماۋ-جاسقاۋى ينە-جىبى قولىنان تۇسپەيدى ايتەۋىر. ءبىزدىڭ جەيدەمىز دە، شالبارىمىز دا ول كەزدە جۇننەن جاسالاتىن. ءبيزات بىزگە كويلەك تە كيگىزگەن، شالبار دا كيگىزگەن. ول بىزگە توقىما دا ۇيرەتكەن.
مۇنداي كۇندەرى كەيدە ول اۋىلعا كىر-قوڭ جۋۋعا كەتىپ قالادى. جوڭكىلگەن بۇلت، تىرسىلداعان تامشى، سىتىرلاعان جاڭبىر، قوسىمىزدى تۇرتكىلەپ مازا بەرمەيتىن ىزعارلى جەل جابىعىپ كورمەگەن بالالىق كوڭىلىمىزگە جەتىمدىك كىرگىزىپ كەتەتىن. ەكى كوزىمىز ءتورت بولىپ جولدى كۇتەمىز. كەلە مە، كەلمەي مە؟ ىرىمشىك اكەلە مە، قۇرت اكەلە مە؟ جوق، ودان كورى ءبىر ءۇزىم نان، ءبىر شوكىم ماي بولعانى جاقسى عوي. كەلە مە، كەلمەي مە؟ جاقسىلىق حابار اكەلە مە، قايعىلى حابار اكەلە مە؟ اسكەردەگى اعالارىمىزدىڭ قايسىسىنان حات، قايسىسىنان قارالى قاعاز بار ەكەن؟ ءتىپتى كەيدە ەكەۋى دە بولماي، ادام كوڭىلىن الدەبىر ۇمىتكە بايلاپ، «حابار-وشارسىز كەتتى» دەي سالاتىن. ال كوپ ازاماتتاردان وسىنىڭ ۇشەۋى دە جوق. سونىڭ ءبىرى قونىسباي.
ىمىرت ۇيىرىلىسىمەن تايگا ءىشىن سوقىر تۇمان باسادى. جاۋىن بارعان سايىن ۋاقتاپ، اق توزاڭدانىپ كەتەدى، جەلدىڭ وتىندە تۇرىپ الدەكىم ءۇن شاشىپ جاتقانداي. ورماندى قارا تۇنەك باسادى دا، توڭىرەك تۇگەل ىسىلداپ جونەلەدى.
جۇرت ەرتەرەك كوجەسىن ءىشىپ اپ، ۇيىقتاپ قالادى. ايدارحان ەكەۋمىز قوستىڭ اۋزىندا جول تورىپ، دىردەكتەپ توڭعانشا قىزىل الا قۇراق كورپەگە ورانىپ وتىرا بەرەتىنبىز. اۋەلى جولعا قارايمىز. سوسىن مەن وعان قارايمىن. ول ماعان قارايدى. ونىڭ جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، شاشى تىكىرەيىپ، قالقان قۇلاعى بۇرىنعىدان دا سالپايىپ ءوسىپ كەتكەندەي بوپ كورىنەتىن قاراڭعىدا. كىم بىلەدى، مەنىڭ دە كەيىپ-كەسكىنىم سونداي بولعان شىعار.
اينالاداعى كوپ تومارلار قوسقا قاراي انتالاپ كەلە جاتقانداي بولادى. جوق، ارى-بەرىدەن سوڭ تومار ەمەس، قاراڭ-قۇراڭ ەتىپ، بىر-بىرىنە جابىسا قاپ، كۇبىرلەسىپ تۇرعان ادامدارعا ۇقساپ كەتەدى. ولاردى ءبىز كوز تالعانشا اڭديمىز. ادەيى ءبىز ۇيىقتاپ قالسىن دەگەندەي ولار دا قارا قوسقا جاقىنداماي قويادى.
بويىمىزدى الدەبىر ىزعار قىسىپ، كوڭىلىمىزدى الدەبىر قورقىنىش بيلەپ، ايدارحان ەكەۋمىز باسىمىزدى قىزىل الا قۇراق كورپەمەن تارس قىپ بۇركەپ الامىز دا، قۇشاقتاسىپ جاتامىز. بەتىمدى ىستىق دەمى شارپيدى، تارس-تارس ۇرعان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن ەستىپ جاتاتىنمىن مەن ونىڭ.
ماڭدايشادان اققان تامشىلار ءبىر سارىنمەن جەر وشاق باسىن سىلپ-سىلپ ۇرادى دا تۇرادى. بىرەۋ ۇيىقتاپ جاتىپ وگىزبەن ۇرسىسىپ قالادى، بىرەۋ اسكەردەگى بالاسىن شاقىرادى، بىرەۋ «قۇيا ءتۇسشى» دەپ اسپازشىدان بىردەمە سۇراعان بولادى، ءداۋ دە بولسا كوجە شىعار-اۋ. قوستىڭ ىرگەسىنە الدە نە سۇيكەنگەندەي سىبدىر ەتە قالادى. ءبورى مە دەپ ايدارحانعا تىعىلا تۇسەم. ءبىراز وتكەسىن بىرەۋلەر سويلەسكەندەي بوپ ەستىلەدى. الدە ءبيزات پا ەكەن، قاسىنا بىرەۋدى ەرتىپ كەپ كىرە الماي تۇرعان.
وسىنداي ىمىرتتى كەشتەردىڭ بىرىندە تانىمىزگە اتالارىمىزدىڭ اششى قامشىسى دا تيگەن.
ءبيزات اۋىلعا كەتىپ قالعان. كۇتە-كۇتە كوزىمىزگە ۇيقى تىعىلعان سوڭ جاتايىق دەسەك، قىزدار قۇراق كورپەمىزدى جامىلىپ اپتى. سۇراساق: «بۇل بيزاتتىكى عوي، ءبىز جامىلامىز»، — دەپ بەرمەدى. ءبىز ءبيزاتتىڭ مۇلكىن دە قىزعاناتىن ەدىك. الدەبىرەۋلەردىڭ يەمدەنە قويعانىنا ءىشىمىز كۇيدى دە، ايدارحاننىڭ اۋزىنان بالاعات ءسوز شىعىپ كەتتى. «كورگەنسىز نەمەنىڭ ءتىلىنىڭ ۇزىنىن قاراشى»، — دەپ ۇلكەندەردىڭ ءبىرى قامشىمەن قاراڭعىدا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. بۇك تۇسكەن كۇيى قۇشاقتاسىپ جاتىپ، ەكەۋمىز دە سول كۇنى جاستىعىمىزدى سۋلاپ شىققان ەدىك.
* * *
اي قىرعي قاباعىنان قۇلايىن دەپ قاپتى. شىعىس جاق الاكەۋىمدەنىپ، تالاۋراپ كەلەدى. ورمان ىشىنەن جىلقىشى تورعاي ىسقىرىپ-ىسقىرىپ جىبەردى. بالاپاننىڭ تومپيعان ەرىندەرى بۇلك-بۇلك ەتىپ، پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. ايدارحاننىڭ سولاي قاراي قاشان اۋناپ تۇسكەنىن بىلمەيمىن، جالاڭاش بىلەگى ايقاسىپ، بالاپاننىڭ قىل موينىنان اسىپ ءتۇسىپتى. قوس ىشىنەن ەكى جاستىڭ ءشولپ-شولپ سۇيىسكەنى ەستىلدى. مەنىڭ كوز الدىما تاعى دا ءبيزات كەلە قالدى.
ول سوعىستان كەيىن دە قونىسبايدىڭ قارا شاڭىراعىن كۇزەتىپ، بەس-التى جىل وتىرىپ ەدى. ءقازىر ىشكى جاقتا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپتى. بالا-شاعاسى بار دەيدى. سوندا دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ اۋىلدان كەتىپ قالعانىنا ءىشىم وكىنەتىن ءتارىزدى، ءىشىم جىلايتىن ءتارىزدى.
جەتىم-جەسىرگە پانا بوپ، سوعىستىڭ كۇللى اۋىرتپالىعىن قوڭىر وگىزدەرمەن قوسا سۇيرەسىپ شىققان سول ءبىر اسىل جانداردى، اسىل جارلاردى مىنا جاتقان بالاپان، اناۋ قوس ىشىندەگى جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن بىلەر مە ەكەن؟ ءاي، بىلمەيدى-اۋ. جار قۇشاعىندا كوپ نارسە ۇمىت بولادى عوي.
ءبىراق، ۇمىتسا نەسى بار؟ زامان باقىتتى بولسا، كوڭىل تاسيدى. كوڭىل تاسىسا، وكىنىشكە ورىن دا جوق. ونىڭ ۇستىنە حالىق: «كەلىننىڭ اياعىنان»، — دەيدى. اياعىن الدان كۇتەمىز دە.
جىلقىشى تورعاي قوسقا جاقىنداپ كەپ تاعى دا ىسقىرىپ-ىسقىرىپ جىبەردى. ءشولتي دالاعا شىقتى دا، قوي شەتىنە كەتتى. ايدارحان دا باسىن كوتەرىپ الدى. كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ قويىپ، ءىنىسىنىڭ سوڭىنان باعىپ ءبىراز وتىردى. سالدەن سوڭ: — مىنا يت توڭىپ قالعان جوق پا ەكەن-ەي، — دەپ ماعان ەڭكەيدى دە، قىزىل الا قۇراق كورپەنى مەنىڭ كوكىرەگىمە سوزا جاۋىپ، قىمتاپ قويدى. سوسىن ءوزى دە ماعان سىعىلىسا، تاقاي جاتتى. كوكىرەگىمدەگى قۇراق كورپەنىڭ ءيىسى بويىمدى بالقىتىپ، قاسىمداعى ايدارحاننىڭ ىستىق قۇشاعى جون-ارقامدى جىلىتىپ، كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي بولدى. جوق، ءسىرا دا وتكەندى ۇمىتۋ قيىن ەكەن.
You Might Also Like
-
زەينوللا شابىتىنا مىنسە، تىڭداۋشى ونىڭ ءسوزىنىڭ باس-اياعىن جيناي الماي قالاتىن. بۇل سوڭعى ونشاقتى جىلداردا. بۇرىن القا-قوتان وتىرىستاردا كوپ سويلەمەيتىن، كوپتىڭ ىرقىنا كونە بەرمەيتىن، جىميىپ قانا وتى...
-
قوناق ءۇيدىڭ كۇڭگىرت زالى. ءار تۇستان جىلتىراعان اقسۇر لامپالاردىڭ الا-بۇدىر ساۋلەسى كوز تەنتىرەتىپ ەلەۋسىرەپ قانا تۇر. اراگىدىك شىعار اۋىزداعى پرۋجينالى ەسىكتىڭ سارت-سۇرت ەتكەنى بولماسا، بوگدە دىبىس...
