InfoHub Logo

بۇل اڭىزدىڭ بىزگە جەتكەنىنە 2 مىڭ جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى، مۇنداعى مەڭ دزياڭ ءچۇن چيۋ داۋىرىندەگى وقىمىستى ءفان چي لياڭنىڭ ايەلى — «ءچۇن چيۋ زۋo شi» كىتابىنداعى ءجون-جوسىقتى بىلەتىن ايەل وبرازى.

اڭىزد ىڭ جەلىسى بىلاي ءوربيدى: چين پاتشالىعى زامانىندا كىشكەنتاي ەلدى مەكەندە قورجىن تامدا كورشى ەكى ءۇي بولىپتى، ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ تەگى — Mىڭ، ەندى بىرەۋىنىڭ تەگى — جيااڭ ەكەن. ولاردىڭ اۋلاسى بىر-بىرىنە جالعاسىپ جاتاتىن، ەكى كورشى وتە ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ءبىراق ەكى ۇيدە دە بالا جوق ەدى.

ءبىر جىلى كوكتەمدە Mىڭ وتباسى قىستىق اسقاباق ەگەدى، ونى جاقسىلاپ باپتايدى، ول اسقاباعى وتە جاقسى ءونىپ، ساباعى ۇزاراپ، كورشى ءۇيدىڭ اۋلاسىنا دەيىن جەتكەن ادام سەنگىسىز الىپ اسقاباققا اينالادى. كورگەن ادامنىڭ بارى بۇل اسقاباقتىڭ ۇلكەندىگىنە تاڭعالاتىن. ابدەن پىسكەن اسقاباقتى ەكى كورشى: بىر-بىرىنە — سىزدىكى، ءسىزدىڭ اۋلاڭىزدا ءوندى دەپ كورشىسىنە الۋدى ايتسا، كورشىسى بارلىق ەڭبەك سىزدىكى، ءوزىڭىز الىڭىز دەپ ءتاتۋ-تاتتى كورشىلىگىن، ىزەتتىلىگىن تانىتادى. اقىرى بۇلار اسقاباقتى ءبولىسىپ الۋعا كەلىسەدى، ەكى كورشى اسقاباقتى جارعاندا ىشىندە وزەگى جوق، وندا جاتقان قىزدى كورەدى. ول قىزدىڭ بەتى اق، شاشى قاپ-قارا، ەرنى قىپ-قىزىل، وتە ادەمى بوپ كەلگەن. وسىلايشا بۇل قىز ەكى ۇيگە ورتاق ءبىر قىز بولىپ، وعان مىڭ جيااڭ دەپ ات قويىلادى. كوپ ۋاقىت وتپەي دزياڭ دۇنيە سالادى دا، مىڭ جيااڭ ءبىر ۇيدە وسەدى. مىڭ جيااڭ وتە اقىلدى، وقىعان كىتابىن ۇمىتپايتىن بوپ وسەدى، اتا-اناسىنا دا ءۇي تىرشىلىكتەرىن جاساۋعا كومەكتەسەدى.

كوزدى اشىپ جۇمعانشا مىڭ جيااڭ ون سەگىزگە تولادى. كورىكتى قىزىن كورىپ، مىڭ قىزىنا جىگىت ىزدەۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەدى. ءبىراق وزدەرى تۇرىپ جاتقان جەردەن لايىقتى ادام تابا المايدى.

سول جىلى جازدا اسپاننان وت جاۋعانداي ىستىق بولادى. ءبىر كۇنى كەشكە مىڭ جيااڭ باقتا سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، كەنەتتەن اعاشتار اراسىنان بىرەۋدى كورىپ قورقىپ، باقىرىپ جىبەرەدى.

اعاشتىڭ اراسىنان شىققان جاس جىگىت:

— ءسىزدى قورقىتىپ جىبەردىم. كەشىرىڭىز! — دەيدى. سوندا مىڭ جيااڭ:

— سەن كىمسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى. الگى جىگىت:

— ەسىمىم — ءفانچيلياڭ. يمپەراتور جۇڭگو قورعانىن سالۋعا ادام جيناپ جاتىر دەگەن بۇيرىقتى ەستىگەننەن كەيىن، ۇيىمنەن قاشىپ، ەندى وسىندا تىعىلىپ وتىرمىن، — دەيدى.

ءفانچيلياڭنىڭ كيىمى كوك-جاسىل ءتۇستى، بەت-الپەتى ابىرجىعان. قىزدىڭ جانى اشىپ، ونى ۇيىنە الىپ كەلەدى.

جىگىت ءوزىنىڭ ىزەتتىلىگى مەن وقىمىستىلىعىمەن مىڭ جيااڭنىڭ اكە-شەشەسىنىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. اكە-شەشەسى: «سەن ءقازىر قاشقىنسىڭ، ءۇيىڭ دە الىس، مەنىڭ قىزىممەن نەكەلەسىپ، وسى جەردە تۇر»، — دەيدى. ەكىنشى كۇنى ەكى جاس نەكەلەرىن قيادى.

مىڭسين دەگەن ادام مىڭ جيااڭعا ۇيلەنگىسى كەلەتىن. ءبىراق مىڭ جيااڭ مەن ءفانچيلياڭنىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن كورىپ، ىشتەي قىزعانادى. قىزعانىشتان قاشقىننىڭ قايدا جاسىرىلىپ جاتقانىن ايتىپ قويادى.

ءبىر كۇنى اسكەر كەلىپ، ءبىر ءسوز ايتپاي، ءفانچيلياڭدى الىپ كەتەدى. ءفانچيلياڭ كەتىپ بارا جاتىپ، مىڭ جيااڭعا:

— سەندەي جۇبايىمنىڭ بولعانىنا قۋانىشتىمىن، سەن مەنىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتىمسىڭ ... ءقازىر مەن كەتكەن سوڭ ەندى قايتىپ ورالمايمىن، مەنسىز ءومىر ءسۇر. مەنى ويلاپ، قايعىرما! — دەيدى. مىڭ جيااڭ:

— جوق! ءبىز انت بەرگەنبىز! نە نارسە بولماسىن، مەن سەنى ءومىر بويى كۇتەم! ساعان دەگەن سەزىمىم ەش وزگەرمەيدى! ءوزىڭدى كۇت! سەن مىندەتتى تۇردە ورالاسىڭ! مەن بۇعان سەنەم! — دەپ ايقايلاپ جىلايدى.

ءفانچيلياڭنىڭ كەتىسىمەن مىڭ جيااڭنىڭ كۇندە ويلايتىنى — كۇيەۋى، كوز الدىندا ەلەستەيتىنى — كۇيەۋى. كۇيەۋى ءقايتىپ كەلسە دەپ ارماندايدى.

مىڭ جيااڭنىڭ اكە-شەشەسى قارتايىپ، ومىردەن وتەدى. ول اكە-شەشەسىن جەرلەپ، مۇردەسىنىڭ الدىندا تۇرىپ، كۇيەۋىن ىزدەۋگە باراتىنىن ايتادى.

ءسويتىپ، ول جولعا شىعادى. كوكتەمنەن جازعا دەيىن، جازدان كۇزگە دەيىن جۇرەدى. اياق-كيىمى توزىپ تا بىتەدى. قالاي بولعاندا دا، ويىندا تەك ءبىر نارسە عانا تۇرادى — جۇڭگو قورعانىنا بارىپ، جوعالىپ كەتكەن كۇيەۋىن تابۋ.

ايتەۋىر، قىستىڭ ءبىر كۇنىندە ۇلى قورعانعا كەلىپ جەتەدى. ول سانسىز ادامنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كورەدى. ولار تاس ارقالاپ ءجۇر ەكەن. مىڭ جيااڭ:

— ءفاڭچيلياندى كورگەندەرىڭ بار ما؟ — دەپ ايقايلايدى. ءبىراق ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى، سونىڭدا ءبىر قارت ادام:

— انا ءبىر وقىمىستى جىگىت پە؟ — دەپ سۇرايدى. ءفاڭچيليان:

— ءيا، ءيا، سول! — دەپ مىڭ جيااڭ قۋانىپ كەتەدى. قارت بولسا:

— ول ءولىپ قالعان، ۇلى قورعاننىڭ استىندا كومىلىپ جاتىر. قاشقىن بولعاندىقتان وعان ەڭ اۋىر جۇمىستاردى ىستەتتى. شارشاعاننان قالجىراپ، اۋرۋعا شالدىعىپ، كوپ ۇزاماي جان تاپسىردى، — دەيدى.

مۇنى ەستىگەن قىز كوز جاسىن ابدەن كولدەتەدى. ونىڭ كوز جاسىنان سەل ءجۇرىپ، ۇلى قورعاننىڭ ءبىراز بولىگى قيراپ قالادى.

قيراعان جەرىندە كوپ ادامنىڭ ءمايىتىن تابادى. قايسىسى كۇيەۋىنىڭ ءمايىتى ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ينەمەن ساۋساعىن قاناتىپ، جىلاپ: «ەگەر سەن ءفاڭچيلياڭ بولساڭ، مەنىڭ قانىم سۇيەگىنە كىرسىڭ، ءفاڭچيلياڭ بولماساڭ، قانىم ءتورت جاققا اقسىن»، — دەيدى. تامشىلاپ اققان قان ءبىر سۇيەككە قاراي اعا باستايدى. سودان كۇيەۋىنىڭ ءمايىتى سول ەكەنىن ءبىلىپ، ءمايىتتى وراپ الادى.

قىزدىڭ جىلاعانىن پاتشا دا ەستيدى. قىزدى الدىنا شاقىرتادى. ءسويتىپ، سۇلۋ قىزدى كورىپ، ۇناتىپ قالىپ، وزىنە ايەلدىككە العىسى كەلەدى. الايدا العىر ايەل پاتشاعا ءۇش شارت قويادى: «تەڭىز جاعاسىنان ۇلى قورعاننىڭ باستالعان جەرىنە دەيىن كەمپىركوساق ءتارىزدى ۇزىن كوپىر سالدىر، مەنىڭ كۇيەۋىمە بيىكتىگى ون مەتر، كەڭدىگى ون مەتر ەسكەرتكىش تاقتا تۇرعىز، مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ جەرلەۋ ءراسىمىن ەلدىك دەڭگەيدە وتكىزىپ بەر، سوندا مەن ورداعا كىرىپ، سىزگە ايەل بولام»، — دەيدى.

جاس كەلىنشەكتىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىنداعان پاتشا ايەلگە ەندى قولىم جەتتى دەپ پاتشا كەربەزدەنىپ الدا كەلەدى، مىڭ جيااڭ بايسالدى كەيىپپەن ونىڭ ارتىنان جۇرەدى. كوپىردىڭ باسىنا كەلگەندە بۇرىلىپ: «ءوزىڭنىڭ قۋانىشىڭ ءۇشىن كوپ ادامنىڭ ءومىرىن قيدىڭ، كۇيەۋىمدى ءولتىردىڭ، سويتە تۇرا مەنى يەمدەنگىڭ كەلەدى، ارمانداپسىڭ!» — دەپ، كوپىردەن سەكىرىپ كەتەدى.

1928 جىلى وسى اڭىز جونىندە ارناۋلى كىتاپ شىعادى. دەمەك، بۇل اڭىز پاتشاعا داتىن بەتپە-بەت ايتىپ، ەرلىك تانىتقان، ەر ءقادىرىن بىلەتىن العىر دا ىسكەر ايەل تۋرالى بايانداپ، بۇگىنگى بيلىككە حالىقتىڭ ريزاشىلىعىمەن جۇمىس جاساۋدى ەسكەرتەدى.

جوعارىدا ايتىلعان ميفتەردەن بولەك جۇڭگو ادەبيەتىندە جۇڭگو حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى تاعى دا باسقا كوپتەگەن ميفتەر بار. جۇرت اراسىندا كەڭىنەن تارالعان ميفتەر تومەندە ايتىلعان.

---