قيقار جاۋىنگەر
پوۆەست
ءى-تاراۋ
پوليگوندا /تايباحتان/
اسكەري قالاشىقتان ەداۋىر جەردەگى پوليگون جالاڭاش تايپاق توبەلەردىڭ اراسىنا ورنالاسقان. تاۋعا تاقاۋ بولسا دا، قىلتيعان قىلتاناق شىعا قويمايتىن قۇنارسىز تاستاق ءارى ويپاڭ. اسكەريلەر مىنگەن ماشينانى كورىپ، قارا كۇرەڭ ءوڭدى پروپورششيك پوليگون باستىعىن انادايدان توسىپ الدى. كەشە كەشكە ورناتۋعا دايىنداپ قويعان ءىرىلى-ۋاقتى ءارتۇرلى ميشەن، نىسانالار كورنەكتى قۇرالدار، ءتىپتى اتىس پوزيسياسىنىڭ باسىنداعى شاعىن قۇجىرا دا كولكىگەن سۋدىڭ ورتاسىندا قالىپتى.
— پوليگون وسىندا ورناعالى مۇنداي بولىپ كورمەگەن، — دەدى پروپورششيك اسىعا سويلەپ. — كوكتەمگى قار سۋىن ءور جاقتان بۇرىپ، تەرىس اعىزىپ جىبەرۋشى ەدىك. مىناۋ اياق استىنان بولدى عوي. اۋا رايىنىڭ كەشەگى بولجامىن دا تىڭداعامىز. قالىڭ نوسەر تاۋ باسىنداعى قاردى دا شايىپ كەتسە كەرەك.
— سىزدە عانا ەمەس، سەل بارلىق جەردە دە ءجۇردى. قانەكي، ونان دا ىسكە كىرىسەيىك. — گيمناستەركا قىرتىسىن سىپتاي عىپ جازىپ، سىرەسە قالعان سۇڭعاق بويلى سەرجانت بەلبەۋىن اعىتىپ، قايتا تاقتى. باسىن ءسال شالقايتا ءتۇسىپ، تاكاپپار ادامنىڭ كەيپىمەن اينالاسىنا اسا قارايدى. ءوزىنىڭ قاسىندا قولتوقپاقتاي عانا بولىپ كورىنگەن قاعىلەز پراپورششيكتى شەنىنە ونشا الىمسىنباي تۇرعان ءتارىزدى. اسكەري دارەجەسىنە عانا امالسىز كىرىپتار كەيىپتە.
نىسانالار دا، كورنەكتى قۇرالدار دا سۋدا جاتىپ اجەپتەۋىر ءبۇلىنىپ قالىپتى. فانەرلارى قوپسىپ، قاعازدارى سىدىرىلعان. بوياۋلارى دا ەزىلىپ، ايعىز-ايعىز بولىپتى.
— تۇندە بۇل اراعا سۋ كەلىپ ىركىلگەنىن ەشكىم بايقاماعان، — دەيدى پوليگون باستىعى سەنجانتتىڭ الدىندا سەبەپسىز اقتالا سويلەپ. — ونىڭ ۇستىنە جەر دە تاستاق، سۋ وڭايشىلىقپەن سىڭە قويمايتىن.
سەرجانت كۋليبابىنىڭ پارمەنىمەن بۇلىنگەن زاتتاردىڭ بارلىعى اۋەلى ماشيناعا تيەلدى. جەڭىل-جەلپى زاقىمدانعانىن وسى جەردە قالدىرىپ، وزگەسىن قالاشىققا الىپ قايتۋ كەرەك. كۇرەك، سۇيمەنمەن قارۋلانعان جىگىتتەردىڭ مۇنان كەيىن شارۋاسى — ىركىندى سۋدى جىرىپ، ەڭىسكە قاراي اعىزۋ. قاتقىل تاستاق جەردە مۇنىڭ ءوزى اجەپتەۋىر جۇمىس.
جاردەمگە جەتكەن جۇرتتىڭ ءبارى وسىلايشا قاربالاس قيمىلداپ جاتقاندا، جۇمىس باسىنداعى ءبىر ادام عانا جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراي بەرگەن. ول — اسكەري بولىمنەن جاۋىنگەرلەردى وسى جەرگە الىپ كەلگەن ماشينانىڭ جۇرگىزۋشىسى فەدور تايباحتين. «قاپ، جولىمنىڭ بولماعانى-اي!» — دەگەن ىشكى قىجىلىن ءدال ءقازىر ەشكىممەن بولىسە الار ەمەس. سالاقتىعى ءۇشىن وزىنەن باسقا كىمدى جازعىرسىن. «ماشيناعا جولشىباي لەيتەنانت مىنە قالدى ەمەس پە؟ ايتپەسە، بەنزوكولونكاعا بۇرىلۋعا ابدەن مۇمكىندىگىم بار ەدى... قاپ، قىرسىق قىلعاندا كوردىڭ بە ەندى؟» جانارماي جونىندە توپ كومانديرى سەرجانت كۋليباباعا دا ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەگەن جوق. قولىنداعى بيلىكتى مولشەردەن ارتىق پايدالانا بىلەتىن الىمدى جىگىتكە اششى شىندىقتى ايتىپ سالۋعا باتىلى بارماعان. ءالى توبەسى دە كورىندەگەن بەلگىسىز ۇمىتكە دەگەن سەنىمىن سەيىلتكىسى كەلمەيدى. ءدال قازىردە مىنا تۇپكىرگە قاڭعالاقتاپ ايتەۋىر ءبىر ماشينا كەلىپ قالاتىن ءتارىزدى...
تاعى دا پوليگوننان قالاشىققا قاراي باستايتىن باتپاقتى جول. تاڭ الدىندا عانا تىيىلعان جاۋىننان سوڭ جەر ءالى شىلقىپ جاتىر. جىلىپ اققان جىڭىشكە سۋلار جولدى دا ءار تۇستان ايقۇش-ۇيقىش سىزعىلاپ وتەدى. اسپاننىڭ باتىس ەتەگى مانا سوگىلگەن، كۇن ارتى اشىق.
جول مەن پريبورلار پانەلىندەگى سترەلكاعا كەزەك قاراعىشتاپ، مازاسى كەتكەن فەدور «شىقپا، جانىم، شىقپا» دەيتىن ءبىر ساسقالاق كۇيدە. ەندى «قالاشىققا قاراي ەڭىس قوي، بەنزيندى ۇنەمدەپ تاياپ قالارمىن» دەگەن تاعى ءبىر تىڭ ءۇمىت قارا كورسەتە باستاپتى. وسى ويدىڭ جەتەگىمەن جۇرگىزۋشى ءسال ەڭىستەۋ جەرگە كەلگەندە، قوزعالتقىش دۆيگاتەلدى سوندىرە قويدى. ءوز ەكپىنىمەن ءبىراز جول ۇتقان ماشينا اقىرىنداۋعا اينالعاندا، كىلتتى قايتا بۇراپ ەدى، موتوردا دىبىس جوق. جانتالاسا جۇلىنعانمەن بولار ەمەس. سول ەكى ارادا اقىرىن سىرعىپ كەلىپ، ماشينانىڭ دا توقتاۋعا اينالعانى. جۇرگىزۋشىنىڭ مۇرىنى شوشايعان ۇسقىنسىزداۋ ءپىشىنىن سەرجانتتىڭ شانشىلعان كوزدەرى شارپىپ ءوتتى:
— نە بولدى؟
— بەنزين، جولداس سەرجانت... ءبىتتى...
ارينە، بۇدان ارى كۋليبابانىڭ قالايشا قاھار توگىپ، شوفەر جىگىتتى قالايشا بيدايداي قۋىرا جونەلگەنىن تاپتىشتەمەسە دە بەلگىلى.
— قاتارداعى جاۋىنگەر، تايباحتين!
— مەن!، — دەپ سىرەسە قالدى جۇرگىزۋشى.
— اسكەري قىزمەتكە سامارقاۋ قاراۋ — قىلمىس. ون كۇن گاۋپتۆاحتاعا بەرەمىن، — دەدى تۇتىگە تەپسىنىپ. سوسىن كونيسترمەن جانارماي قۇيۋ ستانسياسىنان دەرەۋ بەنزين الىپ كەلۋدى بۇيىردى.
— كىنالى ءوزىڭسىڭ، ءوزىڭ باراسىڭ. قاسىڭا... — دەدى سوسىن سەرجانت قالعان جاۋىنگەرلەرگە ءبىر قاراپ ءوتىپ، — داۋلەتبايەۆ ىلەسەدى. قانە، كونستيردى ۇستا دا، العا مارش. بارىپ-كەلۋگە باس-اياعى جيىرما مينۋت ۋاقىت رۇقسات بەرەمىن.
— قۇپ بولادى، جولداس سەرجانت. تەك قاسىما داۋلەتبايەۆتى ەمەس، بەلەسكييدى بەرسەڭىز ەكەن.
— جوق، داۋلەتبايەۆ بارادى. ءبىتتى.
كوز مولشەرمەن ەسەپتەگەندە، ازس-قا دەيىن ءبىر جارىم-ەكى كيلومەرت عانا جەر. جاراعان اتتاي ارقا موينى بوس قاعىلەز جىگىتتەر ءۇشىن بارىپ-قايتۋى جارتى ساعاتتىق جول. ال، قازىرگى جاعدايدا كۋليبابانىڭ «جيىرما مينۋت» دەگەنى تىم از ۋاقىت ەكەنىن تايباحتين جاقسى بىلەدى. كوماندير ايتقان سوڭ، ءامىردى دەر كەزىندە ورىنداعاننان وزگە امال جوق ەندى.
ءا دەگەننەن-اق جۇرگىزۋشى قاسىنداعى سەرىگىنەن تاياق تاستام جەر وزا جونەلەدى. بىلايشا ءسال ەڭكىشتەۋ كەلگەن، ۇزىن بويلى جىگىت ارشىنداي ادىمداپ، بۇلكەكتەي جۇگىرەدى. قولىنداعى سەگىز ليترلىك بوس كونيستردى تىماقشا بىلعاپ، بۇيىم قۇرلى كورەر ەمەس.
— جىلدام باس اياعىڭدى، داۆاي! — دەدى ول بىلايىراق ۇزاپ شىققان سوڭ، ارتىنداعى سەرىگىنە وكتەمسي سويلەپ. تايباحتينگە قاراعاندا تاپالداۋ كورىنەتىن سۇرشا جىگىتتىڭ جۇگىرىسى ءبىر قالىپتى. مارەسى قاشىق كروسسپەن كەلە جاتقان ادامداي ەكى قولىن وكپە تۇسىنا ۇستاپ، سابىرمەن بۇلكەكتەي جۇگىرىپ كەلەدى.
— ءوز ءجونىڭدى ءبىل الدىمەن، — دەدى ول دا ەسەسىن جىبەرە قويماي. وسىلايشا شامالى ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قيمىلى ارباڭداعان الدىڭعى جىگىتتىڭ ەكپىنى باسەڭسۋگە اينالدى. قاڭعىرلاعان جەڭىل ىدىس تىزەسىن سوعا باستاپتى. سوسىن بەلبەۋىن اعىتتى دا، كونيستردى سوعان ءىلىپ، كادىمگىدەي ارقالاپ الدى. سەرجانتتىڭ كوزىنەن تاسالانعاندىقتان بولار، ەكەۋى دە ەندى جۇگىرىستى قويىپ، سۋىت اياڭعا اۋىسقان.
— ماشينانى نەگە زاپراۆيت ەتىپ قويمادىڭ پارككە؟
فەدور موينىن جايىمەن بۇرىپ، قيعاشتاي قاراسا، داۋلەتبايەۆ قىسقا كىرپىكتى شەگىرلەۋ كوزدەرىن جەلكەدەن قاداپ كەلەدى ەكەن. بەلبەۋدى تارتىپ، يىعىنداعى زاتتى ىڭعايلاپ العانىمەن، جۇرگىزۋشى ءلام-ميم دەپ جاۋاپ قاتقان جوق. سەرىگى الگى ساۋالدىڭ سىڭار ءسوزىن وزگەرتپەي قادالا قايتالاعان سوڭ بارىپ قانا، جۇلىپ العانداي گۇج ەتە تۇسكەن:
— وندا سەنىڭ شارۋاڭ بولماسىن. ءوز ءجونىڭدى ءبىل، ۇقتىڭ با؟
بۇدان ارعى اڭگىمەنىڭ جۇيەسىن تاۋىپ قيىسپاي-اق قويعانى. جۇرگىزۋشى جىگىتتىڭ كىناسىن باتتيتىپ بەتىنە باسقان داۋلەتبايەۆ قايتا قاجاۋدان جانە جالىعار ەمەس.
— كىمسىڭ ءوزىڭ ماعان سونشاما شۇيلىگەتىن؟ سەنىمەن ءتىپتى سويلەسكىم دە كەلمەيدى، — دەدى تايباحتين العا قاراي قايتادان وزعىنداي جونەلىپ. بەنزوكولونكا باسىنا توڭ-تورىس كۇيدە جەتكەن ولار قايتار جولدا دا مۇلدە ءتىل قاتىسقان جوق.
تاياپ كەلگەن الدەبىر جۇك ماشيناسىنا تايباحتين قول كوتەرگەندە بارىپ، داۋلەتبايەۆ:
— ونى قايتەسىڭ، كەتتىك ۋاقىت جىبەرمەي، — دەدى اسىعا داۋىستاپ. سەرىگى بۇل جولى دا اۋىز اۋىرتىپ، جاۋاپ بەرىپ جاتۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان سىڭايلى. ماشيناسىن توقتاتا بەرگەن جاس جاۋىنگەردىڭ جانىنا جەتىپ باردى دا:
— ءبىزدى پوليگوننىڭ بەر جاعىنا جەتكىزىپ تاستاشى. تىم اسىعىس ەدىك، — دەدى جاڭاعى سەرجانتتان ارمان ساڭقىلداي سويلەپ. كيىپ-جارىپ ەكەۋارا ءسوزدى ءۇزىپ جىبەرگەن تاعى دا داۋلەتبايەۆ:
— كەشىرىڭىز، جىگىت، جولىڭىزدان قالماڭىز.
ونسىز دا الدەقانداي سىلتاۋ ايتىپ، سىرعاقسي باستاعان جۇرگىزۋشى بۇدان كەيىن قايدان كىدىرسىن. اياق استىنان قانى باسىنا شاپشىپ شىعا كەلگەن فەدور ءتۇتىن جىبەرەردەي بولىپ جالت بۇرىلدى:
— ەي، سەن چۋربان! سەنىڭ نەڭ بار ەي؟ كونگەلى تۇرعان ادامدى اينىتىپ. مىنانىڭ نە ەكەنىن بىلمەي ءجۇر ەكەنسىڭ، — دەدى سىرتى بىلعانىش جۇدىرىعىن ءتۇيىپ.
— قوجاڭداعاندى قويا تۇر بىلاي. سەن نەمەنە، ماشينا ءمىنىپ بارعىڭ كەلە مە سەرجانتتىڭ الدىنا.
— ماشينا مىنسە، ونى قايتەسىڭ. كەرەك بولسا، سەنى جولعا دا تاستاپ كەتەمىن. سايتان العىر، ەشتەڭە كورىنبەيدى ەندى ارت جاقتان.
— جوق، ول بولمايدى، — دەدى داۋلەتبايەۆ قىرىلداقتاۋ ءۇنىن قاتايتا ءتۇسىپ. — ماشيناعا ءمىنىپ كەلۋ دەگەن بۇيرىق بولعان جوق. ءبىز سەرجانتتىڭ الدىنا كونيستردى كوتەرىپ، جاياۋ جەتۋگە ءتيىسپىز.
— ۆوت، چۋربان. باسىمدى قاتىرماي كەتشى ءارى. قالاي جەتسەم دە ءوزىم بىلەمىن. تەك ۋاقىتىندا ۇلگەرسەك ەكەن. ءمىنىپ بارساق، كۋليبابانىڭ نە ىستەيتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— نەمەنە سەن، سوندا سەرجانتقا جاعىمپازدانايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ءبارىبىر ونىڭ سەن چۋرباندى جاقسى كورىپ جاتقانى شامالى. ول ءۇشىن ءقازىر كىنالى مەن دە ءبىر، كىناسىز سەن دە ءبىر.
— بولا بەرسىن. مەن بۇيرىقتى بۇزباي، دۇرىس ورىنداعىم كەلەدى. باسقانى بىلمەيمىن.
— پا، شىركىن، ۇلگىلى سولدات مۇندا ءجۇر ەكەن عوي. باسە جۇرتتىڭ ءبارى سەنى نەگە جاقسى كورەدى دەسەم... ۆوت، چۋربان!
شىمبايعا باتار اۋىر ءسوز تاپال جاۋىنگەرگە شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەگەن سىڭايلى. جول شەتىنەن تاۋىپ العان تاياقتىڭ ءبىر جاق ۇشىن تابانىنا باسىپ سىندىرماق بولىپ اۋرە. ونى كونيستردىڭ تۇتقاسىنان وتكىزىپ كوتەرسە، اجەپتەۋىر جەڭىلدىك.
وسىلايشا تاياقتىڭ ەكى باسىنان ۇستاعان ەكەۋى دەدەكتەي جۇگىرىپ كەلەدى. سوندا دا ءوزارا تاتۋلاسىپ، بەرەكە تابار تۇرلەرى بايقالمايدى.
— قانشا ماقتانشاق بولسا دا، ءدال ءقازىر سونىڭ ايتقانى دۇرىس. بۇيىردى ما — ەندى نە تالقىلاۋ بولۋى مۇمكىن؟
— كۋليباباعا نەعىپ بۇيرەگىڭ بۇرا قالدى، ءا؟ مەن جارايدى، جازىقتى ەكەنمىن. ال سونشاما ادامنىڭ ىشىنەن ول سەنى نەگە جۇمساپ وتىر؟ جاقسى كورگەندىكتەن بە؟ ...مەن انا بەلەسكييدى سۇراپ ەدىم، جىبەرمەدى عوي.
— وھ! ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— ا، چۋربان! — دەدى فەدور كەسەك سارعىش تىستەرىن كورسەتە، كوپە-كورنەۋ كەكەتە كۇلىپ.
— «ونى نەگە سۇرادىڭ؟» سول دا ءسوز بە؟ بەلەسكيي — مىناۋ دەگەن جىگىت. ول بولعاندا ءبۇيتىپ ازاپتانباس ەدىم. كونيستردى ول جالعىز ءوزى-اق كوتەرىپ اپارماي ما؟ سەن سياقتى قىرعىزبەن كىمنىڭ جۇرگىسى كەلەدى دەيسىڭ.
— مەن قىرعىز ەمەس، قازاقپىن
— ماعان سەن سياقتى قىسىق كوزدەردىڭ ءبارى — قىرعىز. ادام سىقپىتتاس مايمىلدىر.
— ءسوزدى قوي دا، جىلدام باس اياعىڭدى. ايتىلعان ۋاقىتتا ۇلگەرۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، بىلەسىڭ عوي كۋليبابانىڭ مىنەزىن.
— سەن نەمەنەگە جەتىسەسىڭ، ەي؟ كۋليبابانىڭ ناقسۇيەرى سەكىلدەنبەي كەتشى ءارى. تۇكىرگەنىم بار ونداي سەرجانتقا. بويىڭ ءبىر قارىس بولىپ ساعان نە جوق وسى؟ ساعان دا...
— ا، نە دەيسىڭ؟ — دەدى داۋلەتبايەۆ وسى كەزدە كۇرت توقتاي قالىپ. قانى باسىنا شاپشىپ، كوز الدى قاراۋىتىپ كەتكەندەي بولدى. ەتتى قاباقتارىن كوتەرە، ەجىرەيە قاراپ تۇر.
— دەگەنىم سول. ال قايتەسىڭ؟
— ەندەشە، — دەپ، داۋلەتبايەۆ قولىنداعى تاياقتى كونيستردىڭ تۇتقاسىنان جۇلقي سۋىرىپ الدى. سونان كەيىنگى قيمىلىنا ەسەپ بەرە العان جوق. ءوزىن عانا ەمەس، بۇكىل حالقىن قورلاپ تۇرعان نەمەگە تاياقتى سىلتەپ قالدى...
— داۋلەتبايەۆ، ءوزى ادەمى ءتۇرىڭ ءتىپتى تاماشا بولىپ كەتىپتى عوي. سول جاق جاعىڭا جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە قايداعى تاڭبا تۇسە قالدى؟ — دەدى كۋليبابا جاۋىنگەرلەر ماشيناعا قايتا وتىرا بەرگەن ساتتە. «مەنەن ەشتەڭە جاسىرا المايسىڭ. شىنىڭدى ايت ونان دا» دەگەندى وكتەم كوزقاراسىمەن-اق قاپىسىز ۇقتىرىپ تۇر. وسى ساۋالعا الدىن الا دايارلانعان جىگىت ءتىپتى دە ساسار ەمەس. تايسالماي قاراپ، اسكەري تارتىپپەن تاقىلداي جاۋاپ بەردى:
— قايتار جولدا قاتتى اسىقتىق، جولداس سەرجانت. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ ءسۇرىنىپ كەتتىم.
— راس پا، تايباحتين؟
فەدوردىڭ ماقۇلداعاننان باسقا امالى قالعان جوق. ءقايتسىن، بۇگىنگى كۇننىڭ باستى كۇناھارى بولىپ، دىمى قۇرىپ تۇر عوي. ايتپەسە، مىنا چۋرباندى ۇرىپ جىققان ءوزىنىڭ كۇش-قايرات ايتىپ، جىگىتتەردىڭ الدىندا ءبىر جەلپىنىپ الماس پا ەدى؟ تاياق الا ۇمتىلعان تايپاق نەمەنى شىقشىتتتان جالعىز-اق پەرىپ سۇلتاتىپ سالعان ەرلىگى ەزۋىن تەۋىپ، ءتىپتى ىشىنە سىيماي كەلەدى...
ءىى تاراۋ
جينالىس /كۋليبابا/
اۋەلى باياۋ باستالعان جينالىس بارا-بارا شيەلەنىسىپ، قىزا تۇسكەندەي. كۇن تارتىبىندەگى ءۇش ماسەلە دە بىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى بولىپ شىقتى. ويتكەنى وتكەن جارىستىڭ قورىتىندىلارى بولسىن، اعىمداعى اسكەري ازىرلىكتەر بولسىن، ۇيىمداستىرۋ شارۋالارىمەن جەكەلەگەن جاۋىنگەر-كومسومولەستەرگە دە تىكەلەي قاتىستى ەكەن. مۇنداي جيىنداردا ءىستىڭ جاقسى، قۋانىشتى جاعىنان گورى كەم-كەتىكتىڭ باسىمىراق ءسوز بولىپ، تالقىعا تۇسەتىن ادەتى. جيرەن شاشتى ەفرەيتور، كومسورگ شپارو دا شاما-شارقى جەتكەنشە شاعىن بايانداماسىن وسىنداي كولەڭكەلى جايتتاردىڭ توڭىرەگىنە قۇرىپتى.
— ءبىزدىڭ ءۇشىنشى روتا، وكىنىشكە وراي، سوسياليستىك جارىس قورىتىندىسىنا ءبولىم بويىنشا ماقتاۋلى دەڭگەيگە كوتەرىلە الماي وتىر. اسىرەسە، تاكتيكالىق دايىندىق، اتۋ دايىندىعى جونىنەن پولكتاعى ارتقى ورىنداردىڭ بىرىندەمىز. ءبىزدىڭ روتادا جاۋىنگەر-كومسومولەستەردىڭ ينيسياتيۆاسى دا كوزگە تۇسپەي كەلەدى. تەحنيكانى جاتتىعۋعا ساقاداي-ساي ەتىپ دايىنداۋ جۇمىستارىندا ولقىلىقتار بار. بۇل جونىندە روتانى ارتقا تارتۋشى كومسومولەس جولداستارعا ساپ الدىندا ەسكەرتۋ، سىندار ايتىلدى. ءبىراق بۇنداي ءادىل سىن ناتيجەسىز قالعان سوڭ نە شارا؟
وسى كەزدە الدىڭعى قاتاردان:
— جولداس ەفرەيتور، ماسەلەگە ناقتىراق كەلسەڭىز. روتانى ارتقا تارتىپ جۇرگەن كىمدەر جانە ولار قاي كەزدە نەندەي كەمشىلىكتەر جىبەرىپ ەدى؟ - دەگەن زور داۋىس ەستىلدى. جۇرتشىلىق كوزى قاققان قازىقتاي بولىپ تىپ-تىك وتىرعان ەر ءمۇسىندى ەڭسەگەي بويلى سەرجانتتىڭ جەلكەسىنە قادالدى. قالامىن تىقىلداتىپ قولما-قول تىنىشتىق تالاپ ەتكەن ستول باسىنداعى لەيتەنانت كيتايچۋك قىزمەتكە جۋىردا كەلگەنىنە قاراماستان، قاباعىن ءتۇيىپ، كادىمگىدەي-اق ايدىنىن سىرتقا سالىپ وتىر:
— سەرجانت كۋليبابا. ءسوزدى بولمەڭىز. ءقازىر بايانداماشىنىڭ ءوزى سوعان كەلە جاتىر عوي.
ءبىراق روتا كومسورگى لەيتەنانت مەگزەگەن مەجەدەن شىعا الماي، جالپىلاما شيىرلاپ كەلدى دە، بايانداماسىن جاي عانا جايداق سوزدەرمەن تۇيىندەي سالدى. ءار تۇستان قويىلعان بىرەن-ساران ساۋالعا دا كوڭىل كونشىتەرلىك تۇششىمدى جاۋاپ بەردى دەپ ايتۋ قيىن. وتىرعاندار اراسىنان بايانداماشىنى كەكەپ-مۇقاعىسى كەلگەن قىسىر سوزدەر دە ەستىلىپ جاتىر.
جارىسسوزگە شىققان بىر-ەكى جاۋىنگەردەن كەيىن سەرجانت كۋليبابا ورنىنان كوتەرىلدى. سۇڭعاق بويلى، قارۋلى جىگىتتىڭ كەلبەتى دە قاراعان كوز تياناق تابارلىقتاي تارتىمدى. كوماندير الدىندا دا قۇتى قاشا قويمايتىن ادامنىڭ كەيپىمەن قىسىلىپ-قىمتىرىلار دەگەن نە. گيمناستەركاسىنىڭ جاعاسىن تۇزەپ، ەتەگىن تارتتى دا، بەلبەۋىن سىرت ەتكىزىپ، قايتا سالدى:
— جالپى بىلاي، جولداستار. ەفرەيتور شپارونىڭ بايانداماسى ءساتتى جاسالدى دەپ ايتۋ قيىن. كوپ نارسە، ارينە، قامتىلماي قالعان. مىسالى، ماعان بەرىلگەندە، مەن بۇل باياندامانى باسقاشا جاساعان بولار ەدىم. روتا پولك بويىنشا ارتقى ورىنداردىڭ بىرىندە دەيدى. نەگە ارتقى ورىندا؟ وعان باياندامادا ناقتى جاۋاپ بەرىلمەگەن. روتا كومانديرى وزگە وفيسەر جولداستار دا ۇنەمى قاسىمىزدان شىقپايدى. ولار بىزگە اسكەري جارعىنىڭ بارلىق تارماقتارىن دۇرىس ورىنداتۋعا تىرىسادى. ءبىراق كەمشىلىك ءالى دە كوپ. نەگە دەسەڭىز، جولداستار، ءبىزدىڭ ىشكى ءتارتىبىمىز ويداعىداي ەمەس. مەن ءوزىمىزدىڭ ءۇشىنشى ۆزۆود بويىنشا عانا ايتايىن، — دەپ سەرجانت تاماعىن كەنەپ، ءبىر تىنىستاپ الدى. سونان كەيىن قاداي ايتىپ، تالداۋعا كىرىسكەنى — باياندامانىڭ وسال تۇستارى. وسى جينالىستا جەكە كومسومول مۇشەلەرىنىڭ ءتارتىبىن قاراۋعا ءوزى مۇرىندىق بولعانىن دا سەزدىرىپ ءوتتى. — وسى كوكتەمدە كەلگەن جاستار تورت-بەس اي وتسە دە، ارميالىق ءومىردىڭ الىپپەسىن تولىق مەڭگەرىپ بولدى ما؟ جوق.
— سەرجانت كۋليبابا، ءوزىڭ دە ناقتىراق سويلەسەڭ. رەگلامەنتىڭ ءبىتىپ قالدى، — دەدى كيتايچۋك قاباعىن تۇيە.
— ماسەلەن، قاتارداعى جاۋىنگەرلەر يانوۆسكيي، شۋلگا اسكەري ساباقتارعا تىم سالاق قارايدى، — دەدى سەرجانت. — وزگەنى قويىپ، ءالى كۇنگە ساپتىق جاتتىعۋلاردى دۇرىس مەڭگەرە الماي ءجۇر. بۇل نە سوندا؟ ال قاتارداعى جاۋىنگەر تايباحتين جۋىردا تىم سوراقى «چپ-عا» جول بەردى. پارككە ماشينانىڭ ەكى باعىن بىردەي جانارمايعا تولتىرىپ قويۋ كەرەك ەكەندىگىن جۇرگىزۋشى جولداستارىڭ ءبارى بىلەدى. ءوز قىزمەتىنە مۇلدە ەنجار قاراعان تايباحتين وسى قاتاڭ قاعيدانى ورەسكەل بۇرمالادى. سونىڭ سالدارىنان دابىل بويىنشا شۇعىل شىققانىمىزدا، ماشينانىڭ بەنزينى ءبىتتى دە قالدى. باكتى تولتىردىم دەپ، پارك كەزەكشىسىن دە الداي سالعان. راس، بۇل قىلىعى ءۇشىن ول ءتيىستى جازاسىن الدى... — دەپ، باستىرمالاتا سويلەي بارىپ توقتادى. وسى جينالىستا جەكە كومسومول مۇشەلەرىنىڭ ءتارتىبىن قاراۋعا ءوزى مۇرىندىق بولعانىن دا سەزدىرىپ وتكەن. كومسورگ شپارو ەكەۋى دە ءبىر ۆزۆودتان. بىلايشا ويناپ-كۇلىپ، قىزمەتتەرى جاراسىپ بىرگە جۇرگەن دوس-جاران جىگىتتەر. ەندى كەلىپ جينالىستا ءبىر بەرىپ اياماي سىناسىپ جاتىر. «شىندىقتى بەتكە ايتۋ ءۇشىن، مىنە، وسىنداي پرينسيپ كەرەك. تەگى وسى كۋليبابا — ءپرينسيپشىل جىگىت» دەپ سۇيسىنە ويلادى روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى، كاپيتان شافران.
شپارو بولسا — جۋىرداعى ەسەپ بەرۋ-سايلاۋ جينالىسىندا عانا سايلانعان جاڭا كومسورگ. وزگە كانديداتۋرادان گورى جۇرتتىڭ وعان توقتالۋ سەبەبى بەلگىلى. ۇلكەن-كىشى دەپ ەشكىمدى جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن كوپشىل جىگىت. اۋىزشا سوزگە دە ءبىر ادامداي ۇستا. قىزىقتى اڭگىمەلەردى مايىن تامىزا سويلەگەندە، قالايشا قۇلاق تۇرە قالعانىڭدى وزىڭدە بايقاماي قالاسىڭ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇنىسى دا كوپ ادامنىڭ بايىنان تابىلا بەرمەيتىن ناعىز جاستار جەتەكشىسىنە ءتان قاسيەت قوي. ءبىراق، سوعان قاراماستان، جەتەكشىلىك جۇمىسى ءالى كوڭىلدەن شىعىپ، كوسىلە الماي جاتىر. جۇرتتىڭ بارىمەن جاتىرقاماي جۇعىسا كەتەتىن شپارو ءتارىزدى اقجارقىن جىگىتتەر قاي ۇجىمدى دا باعالى عوي. ول ءۇشىن توڭىرەگىندە تەرىس اينالىپ كەتۋگە تۇراتىن جامان ادام جوق. ءسوزدىڭ قيسىنى كەلسىن-كەلمەسىن، جاناسا كەتكەن جانىنىڭ بارىمەن ءوزىمسىنىپ سويلەسە بەرەدى. قاسىندا وتىرعان كىسىنىڭ ءسوز تىڭداۋعا زاۋقى سوعا ما، جوق پا، ايتقان اڭگىمەسى جانىنا جاعا ما، جاقپاي ما — ول ءۇشىن ەسەپ ەمەس.
اۋىزشا سوزگە اجەپتەۋىر شەبەر جىگىتتىڭ جازۋعا كەلگەندە كىبىرتىكتەي بەرۋى، ۇيىمداستىرعىش قابىلەتىنىڭ ولقى كورىنۋى قايران قالدىرارلىق. كۇن تارتىبىندەگى ءۇشىنشى ماسەلەنى بيۋرو مۇشەسى رەتىندە ۇسىنعان شىنىندا دا كۋليبابانىڭ ءوزى ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كومسومولەس-جاۋىنگەرلەردىڭ ءتارتىبى قاشاندا باستى نازاردا بولۋى، جينالىس سايىن تالقىلانىپ تۇرۋى ءتيىس. روتانى كەرى تارتۋشى بەلگىلى ءبىر جاۋىنگەرلەر توبى قالىپتاسقان. ازايۋدىڭ ورنىنا كەيىنگى كەزدە ولاردىڭ سانى ۇستەمەلەپ، كوبەيە تۇسكەندەي مە، قالاي؟
بۇدان كەيىن دە كومسومول مۇشەلەرى كەزەكپە-كەزەك ءسوز الىپ، ورتاعا تاستالعان تاقىرىپتى ءار پۇشپاعىنانا تارتقىلاپ، پىكىر قىزدىردى. تياناقتى ءدال ويلار دا، ۇشقىر بايلامدار دا ايتىلىپ جاتىر. ءبىراق ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا جاڭاعى لەونيد كۋليباباشا شەشەندىك تانىتىپ، تىڭداۋشىلار نازارىن تەگىس باۋراپ الا العان جوق.
جارىسسوزگە شىعۋشىلار جينالىس وزەگىنە اينالعان ەكى-ۇش ماسەلەنى تاپتىشتەي توڭىرەكتەپ، شيىرلاي سويلەدى. بارلىعىنىڭ دا سىناپ-مىنەيتىنى - كەمشىلگى باسىم، كەرتارتپا جاۋىنگەرلەر. دەر كەزىندە شارا قولدانىپ، جازالاۋدىڭ ءجون ەكەنىن ايتادى.
— قاتەلىگىمدى مويىندايمىن، — دەدى ورنىنان امالسىز تۇرعان فەدور تايباحتين مەكتەپ وقۋشىسىنداي مىڭگىرلەي سويلەپ. سوسىن ۇلكەن مۇرنىن جالپاق الاقانىمەن ءبىر سۇيكەپ ءوتتى.
— مەن باكتى تولتىرىپ قويۋىم كەرەك ەدى، تولتىرمادىم... جازالاعاندارىڭىز دا دۇرىس...
— سوعىس جاعدايىندا وسى قىلىعىڭ ءۇشىن نە بولارىڭدى بىلەسىڭ بە؟ —دەگەن لەيتەنانت كيتايچۋكتىڭ ساۋالىنان سوڭ مەزگىلسىز تىنىشتىق ورناي قالدى. — قاتارداعى جاۋىنگەر تايباحتين، مەن سەنەن سۇراپ تۇرمىن.
سىلكىلەۋگە تۇسكەن سوقتالداي ازاماتتىڭ كادىمگىدەي قۇتى قاشىپ، بەرەكەسى كەتكەنى — كورەر كوزگە ءبىر جاعى ەرسى، ءبىر جاعى كۇلكىلى دە. مۇنان سوڭ الگىندە اتتارى قايتا-قايتا اتالعان شۋلگا، كيحەيەۆ، يانوۆسكيي ءتارىزدى جاۋىنگەرلەر ورىندارىنان تۇرىپ، كوپشىلىك الدىندا شىعۋعا، جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى ءۇشىن ەسەپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى سۋىرىلا سويلەپ، شەشەنسۋگە تىرىسپايدى. كەمشىلىكتەرىن مويىنداپ، ۋادە بەرگەن بولىسادى. ايتەۋىر تەزىرەك قۇتىلۋىدى كوزدەگەن جاداعاي ءسوز بە، جوق، شىن ىقىلاس پا، ول جاعىن پارىقتاپ بايىرقالاۋ دا وڭاي ەمەس.
سونىمەن باياندامادا سىنالعان كومسومول مۇشەلەرى كوپشىلىك الدىنا تەگىس شىعارىلدى. ولار ورىندارىندا قايتادان جايعاسىپ بولا بەرگەندە:
— قاتارداعى جاۋىنگەر داۋلەتبايەۆ شە؟ — دەدى سەرجانت كۋليبابا ورنىنان تۇرىپ. — ول دا سويلەسىن. ايتسىن نەگە ءتارتىپ بۇزعانىن.
جينالىسقا قاتىسۋشىلار ءسال-پال قوزعالاقتاسىپ، ءتورالقاداعىلار بىر-بىرىنە قاراستى. جينالىستى جۇرگىزۋشى لەيتەنانت كيتايچۋكتىڭ وڭىندەگى سۇراۋ نىشانى تايعا باسقان تاڭباداي ايقىن.
— توقتا، نە دەيسىڭ، سەرجانت كۋليبابا؟ جينالىسقا تاعى كىمدى سالۋ كەرەك دەيسىڭ؟
— قاتارداعى جاۋىنگەر داۋلەتبايەۆ شە؟ ول دا ءتارتىپ بۇزعان. وتكەن جولى تايباحتينمەن توبەلەسىپ قالعان سول.
— توقتاي تۇر. سەن جاڭا ونى باياندامادا سىناپ پا ەدىڭ؟ — دەپ، لەيتەنانت ەندى جۇرت الدىنا شىققالى داعدىلى ءسوزۋارلىعىنان ايرىلىپ، ۇندەمەي عانا ىشتتەي تىنىپ وتىرعان كومسورگ شپاروعا بۇرىلدى.
— جوق، باياندامادا ونىڭ فاميلياسى اتالعان ەمەس.
— باسە، مەن دە ەستىگىم جوق. ەندەشە، جولداس سەرجانت، باياندامادا سىنالماعان، ءتىپتى اتى اتالماعان كومسومول مۇشەسىنەن تۇسىنىك تالاپ ەتكەنىمىز قالاي بولار ەكەن؟ جانە تاعى جۇرت الدىنا تۇرعىزىپ قويىپ.
— ايتىپ وتىرمىن عوي، جولداس لەيتەنانت، ول قىزمەت بابىندا ءجۇرىپ توبەلەسكەن. ونداي توسىن وقيعانى قالايشا نازاردان تىس قالدىرامىز؟ ايتسىن نەگە ءتارتىپ بۇزعانىن، — دەپ، سەرجانت تا بەرىسەر ەمەس. روتانىڭ ساياسي جەتەكشىسى وتىر-اۋ، كوپشىلىك الدىندا كومانديردەن ءبىر نارسەنى تالاپ ەتكەنىم ىڭعايسىز-اۋ دەپ قىسىلىپ-قىمتىرىلار دەگەن نە.
كيتايچۋك جۇقالاڭ كەلگەن استىڭعى ەرىنىن تىستەپ، ءسال داعدارىپ قالعانداي بولدى دا، جالت بۇرىلىپ كاپيتان قارادى. لىپ-لىپ ەتكەن قيمىلى جىلدام جىگىتتىڭ، مىنەزى دە شاپشاڭ. وعان كەرىسىنشە اسىعۋدى بىلمەيتىن سابىرلى كاپيتان شافران ورنىنان بۇل جولى دا اقىرىن كوتەرىلىپ، داعدارىستى جالعىز اۋىز سوزبەن ءبىر-اق ءتۇيدى:
— جەكەلەگەن كومسومول مۇشەلەرىنىڭ دە ءتارتىبىن قاراپ جاتىرمىز. جاڭا كەمشىلىكتەرىن مويىنداپ، قىزاراقتاپ جاتىر عوي جىگىتتەر. ەندى كەلىپ ماسەلەسى ارنايى قارالماعان ادامدى جينالىسقا سالعانىمىز دۇرىس ەمەس. شىنىندا دا توبەلەسسە، ءبىز نەعىپ ونداي وقيعانى ەستىمەيمىز؟ مىنە، ۆزۆود كومانديرى بار، ءوزىڭىز بار، جولداس سەرجانت قاجەت بولسا، بۇل ماسەلەنى ۆزۆودتا ارنايى تالقىلاڭىز. ال، ءقازىر مىجىپ وتىرۋعا مەجەلى ۋاقىت ءبىتتى، — دەي كەلىپ، كاپيتان جينالىستى قورىتىندىلاۋعا كوشتى.
اقىرىن سويلەگەنىمەن، ءاربىر ءسوزى ەڭ تۇپكىردەگى كىسىنىڭ قۇلاعىنا دا ايقىن ەستىلەدى. «بۇل كىسىنىڭ داۋسىندا نە كەرەمەت بار ءوزى؟ ايعايلاپ وتىرماساق، ءوزىمىز جۇرتقا ويىمىزدى جەتكىزە المايمىز. ءبىزدىڭ زامپوليت ءتىپتى تىنىش ادام عوي» دەپ ويلادى كۋليبابا ورنىندا ءسال شالقايا ءتۇسىپ.
— مۇنداي جينالىستى بارىمىزگە دە پايدالى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك ءۇشىن عانا ەمەس، سىزدەردىڭ كومانديرلەرىڭىز مىنا ماعان لەيتەنانت كيتايچۋككا دە، ماسەلەن، وسى اڭگىمەنىڭ بەرەرى از ەمەس، — دەي كەلىپ، كاپيتان جالپىلاما كىرىسپەدەن ناقتى اڭگىمەگە اۋىسقان ساتىندە دە ءبىر قالىپتى قوڭىر ءۇنىن بۇزعان جوق. كەمشىلىكتىڭ تۇپ-توركىنىن ءاربىر جاۋىنگەردىڭ جەكە باسىنان ىزدەگەن دۇرىس تا. ارميا سىزدەردى وتان قورعاۋعا ساقاداي ساي ەتىپ دايارلاۋى ءۇشىن ادام بويىنداعى مورالدىق كەم-كەتىكتى دە تۇزەتۋ شارت.
ءبىراق، جولداس كومسومولەستەر، ماسەلەگە ءبىرجاقتى كەلۋدىڭ قاشاندا زيانى بولادى. ماسەلەن، ءتايباحتيننىڭ قىزمەتكە ەنجار ەكەنىن وسى ۋاقىتقا شەيىن بايقادىڭىزدار عوي. سوندا، مىنا قارۋلاس جولداستارى قانداي شارا قولداندىڭىزدار؟ ءسىز، سەرجانت كۋليبابا، كومسومول بەلسەندىسى رەتىندە وتە جاقسى سويلەدىڭىز. مەن ءتىپتى ءسىزدى شەشەن سويلەدىڭىز دەر ەدىم. ايتقان پىكىرلەرىڭىزگە دە داۋىم جوق. ءبىراق، كىشى كوماندير رەتىندە وسى جاۋىنگەرلەرمەن قانداي جۇمىستار جۇرگىزدىڭىز؟..
ەفرەيتور شپارو، ءسىز — روتاعا جاڭادان عانا سايلانعان كومسومول جەتەكشىسىسىز. ءبىراق ارميادا ادام تەز ەسەيەدى. ءوزىڭىزدى جەدەل قولعا العانىڭىز دۇرىس دەر ەدىم. ۋاقىت مۇندا كۇتىپ تۇرمايتىنىن، ۋاقىت دەگەن قىمبات نارسەنىڭ باتپاق جولداعى مۇجىق ارباسى ەمەس ەكەنىن ەسكەرەيىك...
ارميا زاڭىن بۇزۋشىلاردى جارعى تارتىبىمەن جازالاۋ ءبىر ءجون دە، وسىلايشا ۇجىم تالقىسىنا سالۋ — ءوز الدىنا ءبىر ساباق. ەندەشە بۇگىنگى كومسومول جينالىسى ءبارىمىزدىڭ بويىمىزدا پايدالى ءىز قالدىرسىن دەپ سەنەيىك.
ءىىى تاراۋ
باتپاقتى توعاي /داۋلەتبايەۆ/
لەيتەنانت كيتايچۋك كىرىپ كەلگەندە، سەرجانت كۋليبابا كەۋدەسىن شالقايا كەرىپ، بوكستىڭ ىشىندە ارلى-بەرلى ادىمداپ ءجۇر ەدى.
— ۆز-ۆ-و-ود! — دەپ، قالدى ول كومانديرىن قاسىنا تاقاعاندا ءبىر-اق كورىپ. دەر كەزىندە ءتيىستى ءامىر بەرىلمەسە، ۆزۆود كومانديرىنىڭ تاكاپپار مىنەزدى ورىنباسارى كومانديرىنەن ءسوز ەستىپ قالۋى ابدەن ىقتيمال.
— ءيا، جولداس سەرجانت، جاعداي قالاي؟ — دەدى لەيتەنانت ءسال-پال سىعىرايا قاراپ. كوبىنەسە كوڭىلدى جۇرەتىن ونىڭ كىشىرە كوكشىل كوزدەرى كەيدە وسىلاي قۋلىق ۇشقىنىن شاشىپ، سىعىرايا قالاتىنى بار.
— جولداس لەيتەنانت، بايانداۋعا رۇحسات ەتىڭىز...
ۆزۆود كومانديرى دەگەن اجەپتەۋىر اتى بولعانىمەن، ءوز ارىپتەستەرىمەن سالىستىرعاندا، لەيتەنانت كيتايچۋك — ەڭبەك جولىن ەندى باستاعان كوكورىم. ۋچيليششەدەن العان ءبىلىمىنىڭ اسەرى مە، اسكەري ءومىردىڭ الىپپەسىنە دە ءبىر كىسىدەي جەتىك كەلگەن ويدى ىشىنە بۇگىپ قالۋ داعدىسىندا جوق اقكوڭىل جىگىتتىڭ مىنەزىندەگى ارتىق-كەم تۇستار باعىنىشتى جاۋىنگەرلەرىنە دە بەلگىلى بولا باستاعان. «جۇرە كەلە تۇزەلەر. قايراتى بويىنا سىيلاي، تاسىپ تۇرعان البىرت جاس قوي، — دەپ باعالايدى كاپيتان شافران ونىسىن. — ۋچيليششە قابىرعاسىنان كەلگەنى كەشە عانا. ءالى ۇيرەنەدى، باستىعادى...»
وفيسەرلىك قىزمەتتى جاڭا باستاعان جاستاردىڭ اسكەري جارعىعا، رەسمي قارىم-قاتىناسقا جەتە ءمان بەرۋ ءتان بولىپ كەلەدى. ۇجىمدا قىزمەت ىستەيتىن وفيسەرلەردىڭ كوپشىلىگى بىر-بىرىمەن قول الىسىپ، كادىمگى جاقىن ادامدارشا امانداسىپ جاتادى عوي. ال لەيتەنانت كيتايچۋك بولسا، قولىن شەشكەسىنە اپارىپ، اسكەر تارتىپپەن سىرەسە قالۋعا بەيىم. باعىنىشتىلارىنىنان دا تالاپ ەتەتىنى — وسىنداي رەسميلىك. كاپيتان شافرانمەن قولداسىپ امانداسا بەرەتىن كۋليبابا ەندى وزىندەي جاس جىگىتتىڭ الدىندا لاۋازىمىنا بولا جاڭا تۇسكەن كەلىن قۇساپ سىزىلىپ تۇرۋعا ءماجبۇر.
ۆزۆودتىڭ قازارماعا قايتاتىن مەزگىلى تاياۋ. ال مانا ارنايى تاپسىرمامەن كەتكەن ەكى جاۋىنگەردىڭ بىرەۋى ءالى ورالماي جاتىر. بۇگىن تۇستەن كەيىن ۋاقىت كەستەسى بويىنشا روتادا الدىن الا دايىندىق شارالارى جۇرگىزىلگەن. ۆزۆودپەن شۇعىلدانىپ جاتقان — ءدال ءقازىر كومانديردىڭ ءوزى ەمەس، ونىڭ ورىنباسارى. توعايدىڭ باتىس جاق شەتىندەگى وردى كومىپ كەلۋگە لەيتەنانتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جۇمساعانى — داۋلەتبايەۆ پەن ۆاننيكوۆ. وتكەن اپتاداعى تاسقىن بمپ-عا ارناپ قازىلعان وردى سۋعا تولتىرىپ، ىسكە العىسىز ەتىپتى. پايدالانۋعا جارىمسىز شۇڭقىرلاردى كومىپ تاستاۋ جونىندە روتا كومانديرىنىڭ ءوزى ارنايى تاپسىرما قويعان ەدى. ونداي ترانشەيالار ەندى تاستى-تاستاقتى بولىپ كەلەتىن ءور جاقتان قازىلماق. تاپسىرمانى دەر كەزىندە ورىنداعان ۆاننيكوۆ قايتىپ كەلدى، ال ونىڭ سەرىگى ۇيالماي-قىزارماي، كەشتەۋ ورالاتىنى جونىندە سالەم ايتىپ جىبەرىپتى.
— مۇنداي بەتىمەن كەتۋشىلىكتى بۇرىن-سوڭدى كىم كورگەن، جولداس لەيتەنانت؟ نە ىستەگىسى كەلسە، سونى ىستەپ، ابدەن جامان ۇيرەنىپ العان، — وسىنداي سالدوفوندار. تەك ءسىز عانا رۇحسات ەتىڭىزشى، كەلگەن سوڭ، ونىمەن مەن ءوزىم اينالىسايىن.
مىنا حابارعا شىنىمەن تاڭىرقاعان ۆزۆود كومانديرى قاباعىن سەرپە، قيعاشتاي قاراعان كۇيى ورىنباسارىنان كوز الار ەمەس. اياق استىنان تۇڭعيىق ويعا كەتكەن ادامداي مەڭىرەيىپ ءسال تۇردى دا، جالت قيمىلمەن بىلەگىندەگى ساعاتىنا قارادى:
— ۆزۆود، ساپقا تۇر!
كۇن كەستەسى بويىنشا جۇمىس ۋاقىتى دا ءبىتىپ قالعان ەكەن. ەندى كەشكى تاماققا دەيىن — تىنىس ساعاتى. كۇنى بويعى تىنىمسىز قوزعالىستان بۇگىنشە مويىن بوساتىپ، دەمالۋعا بەت العانىڭدى دەنەڭمەن سەزىنەتىن راحاتتى ءسات.
لەيتەنانت كيتايچۋك بولىمشە كومانديرىنىڭ بىرىنە ۆزوۆودتى كازارماعا الىپ بارۋعا ءامىر ەتتى دە، ءوزى ورىنباسارىمەن كەيىندەپ قالدى. وسىنداي وڭاشادا جاڭاعى ىڭعايسىز حاباردىڭ انىق-قانىعىنا جەتە تۇسپەك.
— انىقتاشى، مۇمكىن ونىڭ دەنساۋلىعىنا بىردەڭە بولعان شىعار.
— جوق، ول نە دەگەنىڭىز ۆياچەسلاۆ يۋريەۆيچ، — دەدى سەرجانت كومانديرىن اسكەري لاۋازىمىمەن اتاۋ ءتارتىبىن بۇزىپ. رەسمي قاتىناستان اتتاپ، لەيتەنانتقا ىشتەي ءبىر تابان جاقىنداي تۇسىكىسى كەلگەن سىڭاي بار. — ۆاننيكوۆ ادال دا ۇلگىلى جاۋىنگەرىمىز ەمەس پە. ول ەشقاشان قاتە ايتپادى. داۋلەتبايەۆتىڭ امىرگە باعىنعىسى كەلمەي، بۇلتالاقتاپ جۇرەتىنىن سەزىپ ەدىم. وسى جولى دا ادەيى ىستەپ وتىر.
— نەگە ويتەدى ول، — دەپ، كيتايچۋك ءجۇرىسىن باياۋلاتا ءتۇستى.
— كومانديرلەرگە ەرەگەسەدى. ماسەلەن، وتكەن جولعى كومسومول جينالىسىندا مەن ونى شىمبايىنا باتىرا سىنادىم عوي. سونىڭ ەسەسىن وسىلاي قايتارماق. وزگە سىنالعاندار كەيىن قىڭق دەگەن جوق. ال مىناۋ بولسا... كيرگيزداردىڭ ءبارى وسىنداي توپاس پا، بىلمەيمىن. ءوزىڭىز بايقاڭىزشى، بەردەمە ايتساڭ، رازى بولماي، ىلعي كۇڭكىلدەپ جۇرەدى عوي. ازاماتتىق كەزدەگى پاسىقتىعىن بىزگە دە جاساعىسى كەلەدى. ونىسى بولا قويماس ەندى...
ۆزۆودقا جۋىردا عانا كوماندير بولىپ كەلگەن جاس لەيتەنانت جاۋىنگەرلەردى ءالى تەگىس تانىپ-بىلمەي جاتقان ءتارىزدى. وتكەن جولى توبەلەستى دەگەسىن عانا الگى داۋلەتبايەۆقا كوڭىل بولگەنى بار. نازار اۋدارۋعا تۇراتىن بالەندەي ەلەۋلى قىلىق كورسەتە قويماعاسىن با، ەرتەسىندە-اق ونى ۇمىتىپ كەتىپ ەدى. كوبىنەسە زەر سالىپ، قاداعالاپ جۇرەتىنى — يانوۆسكيي، كيحەيەۆ، تايباحتين ءتارىزدى قولايسىز تىزىمگە ىلىنگەندەر.
— ءا، سولاي ما؟ وندا ءوزىڭ كور، — دەدى لەيتەنانت قىسقا عانا. سول ەكى ارادا تىعىز حابار كەلىپ قالدى دا، ۆزۆود كومانديرى جاۋىنگەرلەردەن ءبولىنىپ، شتابقا قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
— ونە بويىن ىزا سىزداتىپ، كارلەنە قالعان كەزدە سەرجانت كۋليباباعا تايسالماي كوز كوز جۇگىرتۋدىڭ ءوزى قيىن. قالىڭداۋ قاستارى دوعالانا ءسۇزىسىپ، الاقانداي كوك كوزدەرى شاتىناپ شىعا كەلەدى. شىقشىتىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ويناقشىپ، تىستەنىپ الاتىنى بار. قازىردە جانىنا جان جۋىماس سونداي ءبىر ءزارلى كۇيدە. «مەن وعان كورسەتەمىن، — دەيدى ىشىنەن نىعىزدانا. — شاماسىن بىلمەيتىن چمو مەنىمەن نەسىنە ەرەگەسە مە؟ قاي ءبىر تىعىز شارۋاسى بولا قويدى دەيسىڭ. ماعان كورسەتىپ وتىرعان قىرى اشەيىن. سونداعى ماقساتى — جۇيكەمنىڭ مىقتىلىعى سىناۋ. مىنە، كيرگيز... ءقازىر اقىرىپ-جەكىرمەي ادەيىلەپ جىنىنا تيە سويلەيىن».
كەشىككەن جاۋىنگەردىڭ تۇلعاسى كورىنىسمەن، ۆزۆود كومانديرىنىڭ ورىنباسارى كۋليبابا راپورت تىڭداۋعا دايارلانىپ، ىشتەي سىرەسە قالدى. «كورەرمىن ءقازىر كۇشەيگەنىڭدى. نە دەپ اقتالارسىڭ ەكەن بالەم؟».
ءماسساعان، كەرەك بولسا. داۋلەتبايەۆ مۇنى اڭعارماعان ادامداي جايلاپ باسىپ، قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىر. كىسى عۇرلى كورىپ مويىن بۇرار دەگەن نە ءتىپتى. اياعىن تىرپ-تىرپ باسىپ، سالبىراعان باسىن كوتەرەر ەمەس.
— قاتارداعى جاۋىنگەر داۋلەتبايەۆ!
داۋلەتبايەۆ امالسىز قايىرىلدى. اۋزىنان شىققان ءسوز دە ىرقىنان تىس:
— مەن.
— س-سەن، — دەدى كۋليبابا ۇستامدىلىق جونىندە وزىنە بەرگەن ۋادەسىن تابان استىندا ءوزى بىت-شىتىن شىعارىپ. — نەگە كەلىپ باياندامايسىڭ؟ قايدا ءجۇرسىڭ مانادان بەرى؟ ا-ا؟ ايت دەيمىن مەن ساعان.
— مەن جاڭا بايانداعام... ءوزىڭ ەستىمەدىڭ.
— ەي، سەن اڭگىمەشى. سەن ءوزى قالاي-قالاي سويلەسىڭ-ەي مەنىمەن؟ قانە، جارعى بويىنشا دۇرىستاپ باياندا. بول، تەز!
قاتتى شىققان داۋىس قازارما ماڭىندا جۇرگەن جاۋىنگەرلەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، ءبارى لەزدە بەرى قاراي قۇلاق تىگىپ ۇلگەرىپتى. مۇنى ەندى ەكەۋى دە بايقاعان. قۇرعاق ەگەستى كۇرت تىيىپ، كەلەسى ساتتە-اق رەسمي قالىپقا تۇسە قالعاندارى سودان بولار.
— مەن باياندادىم، جولداس سەرجانت.
— نەنى، باياندادىم؟ قاشان جانە كىمگە باياندادىڭ؟
— نەگە كەشىككەنىمدى بولىمشە كومانديرىنە. سىزدەن بۇرىن مەن ول كىسىنى جولىقتىردىم.
— جارايدى، ەندى كەشىگۋ سەبەبىن ماعان بايانداڭىز.
قىسىقتاۋ شەگىر كوزدەرى جىلت ەتە ءتۇسىپ، داۋلەتبايەۆ ءسال ءمۇلدىرىپ قالدى. سەرجانت قاتايعان داۋىسپەن ءامىرىن قايتالاعاننان كەيىن عانا بارىپ، الدەنە دەپ كۇبىرلەدى. سەبەبىن ايتقىسى كەلمەي، بۇلتارىپ تۇرعانى بەپ-بەلگىلى ەدى. وزىنە باعىنىشتى جانداردان بۇلايشا مەسەلى قايتىپ كورمەگەن وركوكىرەك سەرجانت قىزارا تۇتانىپ كەتتى.
— ءا-ا، سولاي ما؟ نەگە سوندا؟ — دەگەن ۇنىندە ەستىگەن قۇلاقتى ەرىكسىز تىكسىنەتىن ءزارلى ءزىل بار. ءبىراق جوپ-شوڭكى نارسەڭە وڭايشىلىقپەن قايمىعا قويمايتىن داۋلەتبايەۆتى كەۋدەمەن ىقتىرىپ الۋ وڭاي ەمەس.
— ۆزۆود كومانديرىنە ءبىر-اق ءمالىم ەتەمىن، — دەدى ول قايتادان ەركىنەن قالىپ. — ساعان ەمەس. سەن ءبارىبىر ءتۇسىنىپ جارىتپايسىڭ. جازالاي بەر جازالاعىڭ كەلسە، — دەپ، ءسوزدى ۇزارتىپ اۋرەلەتىپ جاتپاستان، ءبىر-اق قايىردى. كادىمگى دۇڭك ەتپە نوقاي ادامنىڭ عانا اۋزىنان شىعاتىن سوزدەر.
كەڭەس ارمياسىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ قالىپتاسقان قارىم-قاتىناسىنا ازداپ تومپاقتاۋ كەلەتىن تىك جاۋاپ... اششۋى اسقىنىپ، تەپسىنىپ تۇرعان سەرجانت ءۇشىن ەندى شەگىنەر جەر قالعان جوق ەدى. وزىنە ءتان ءور قالپىندا باسىن انتەك شالقايتىپ، قولىن شەكەسىنە قويدى دا:
— قاتارداعى جاۋىنگەر داۋلەتبايەۆ! جۇمىس ورنىنان بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان ەكى ساعات كەش ورالعانىڭ ءۇشىن، جارعى ءتارتىبىن بۇزىپ، باستىعىڭنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگەنىڭ ءۇشىن كەزەكتەن تىس ءۇش نارياد جاريالايمىن، — دەدى دە، كىلت بۇرىلىپ، ادىمداي جونەلدى...
كۇن قوڭىرسالقىنداۋ بولىپ تۇرسا دا، قازارمانىڭ ەسىك، تەرەزەلەرى اشىق. روتا كەزەكشىلەرى الگىندە عانا جاتىن ورىن كۋبريك ءىشىن تاپ-تۇيناقتاي عىپ ءسۇرتىپ العان، ەندى تۇرمىستىق بولمەلەردى جيناستىرىپ جۇرسە كەرەك.
اسكەري قىزمەتتەن ءبىر ءسات مويىن بوساتىپ، قارق بولىپ قالعان جاۋىنگەرلەر ارقا-جارقا. بىرەۋلەر قالجىڭ، انەكدوت ايتىپ، قارقىلداي كۇلىسسە، ەندى بىرەۋلەرى اق جاعا تىگىپ، تۇيمە قاداپ دەگەندەي، ينە-جىپپەن اۋرە. وسىندايدا كىتاپ وقۋ، حات جازۋ ءتارىزدى شارۋالار دا قاباتتاسا كوبەيىپ كەتەدى.
تۇرمىس قاجەتىن وتەگەننەن كەيىن سپورت الاڭىنا، ۋۆولنەنيەگە اسىعۋشىلار دا كەزىگەدى. اركىم ءوزى ۇناتقان ىسكە بەيىم. تايباحتين، شپارو انەكدوت تىڭداۋشى توپتى تولىقتىرسا، ۆاننيكوۆ تۇرمىس بولمەسىندە ءۇستى-باسىن جوندەۋمەن ابىگەر بولىپ ءجۇر.
ەسىك كوزىندەگى دنيەۆالنىيدىڭ (تاۋلىكتىك كەزەكشىنىڭ):
— روت-ا-ا! — دەگەن ءامىرى ەستىلگەن كەزدە كۋليبابا مەن ءۇش-تورت جاۋىنگەر ءۇستى-باستارىنا زەر سالىپ، اينانىڭ الدىندا تۇر ەدى. كازارما ەسىگىنەن جوعارى شەندى وفيسەر ەنگەن جاعدايدا نەمەسە الدەقانداي دابىل تۇسكەندە ايتىلاتىن ءسوز.
— ەركىن تۇر! ىستەي بەرىڭدەر شارۋلارىڭدى.
ءۇشىنشى ۆزۆودتىڭ كومانديرى كيتايچۋكتىڭ داۋسى. وعان ىلەسە الدەكىمنىڭ باسەڭ سويلەگەنى ەستىلەدى. ءار جەردەن جاۋىنگەرلەردىڭ كەيي كۇڭكىلدەگەن ۇندەرى دە قاباتتاسىپ قالدى:
— تاعى دا كيتايچۋك پا؟ وسى لەيتەنانت-اق تىنىم تاپپايدى ەكەن.
— راس-اۋ، ەڭ قۇرىعاندا، دەمالىس كۇنى ۇيىندە وتىرماي ما؟ قاقاڭداپ كەلەدى دە تۇرادى.
— قىزمەتكە جاڭا كىرىسكەن سارىاۋىز عوي... سويتپەسە... ونى دا شۋگايت ەتەدى عوي.
— بىزگە ءبارىبىر، ءبىز باسقا ۆزۆودتانبىز.
— وي، قاسىنداعىسى زامپوليت شافران عوي.
— ە، ول كىسى بولسا، ساسپاڭدار. زامپوليت بىزگە ەشقاشان ۇرىسقان ەمەس، — دەدى تايباحتين.
— شالجيماي، تۇر ورنىڭنان. رەنجي قالسا، ۇرىسقاننان ارمان عىپ ۇيالتىپ تاستايتىنى بار. تاعى دا ساعان بولا قىزارىپ جۇرمەيىك...
كەزەكشى سەرجانت الدەقايدا ءجۇرىپ، وفيسەردىڭ كەلگەنىن كەشىرەك ەستىسە كەرەك، ابىرجىڭقى داۋىسپەن ايقايلاي بايانداپ جاتىر:
— جولداس كاپيتان، ءۇشىنشى روتا جاۋىنگەرلەرى تىنىعۋ ساعاتىن وتكىزۋ ۇستىندە. ەكى جاۋىنگەر ناريادتا ءجۇر، ءتورت ادام ۋۆولنەنيەگە بارۋعا جينالۋدا...
كوزدەرى تىنىمسىز جۇگىرگەن قيمىلى شاپشاڭ لەيتەنانت قازارما بولمەلەرىن جاعالاي ارالاپ كەتتى. ارا-اراسىنادا ەسكەرۋ جاساپ، كەيي سويلەپ، جايباراقات جۇرتتى قوزعاي باستادى. ەتى ءتىرى تىنىمسىزداۋ ادام بولعانىمەن، كيتايچۋكتىڭ ەكى اياقتى ءبىر ەتىككە تىعاتىن ءجونسىز قىتىمىرلىعى جوق ەدى. دارەجەسى ارتىق ساياسي جەتەكشىنىڭ الدىندا جيناقىلىق، يەلىك تانىتقان ءتۇرى بولسا كەرەك.
كاپيتان شافران جاۋىنگەرلەردىڭ حال-جاعدايىن سۇراي ءجۇرىپ، كۋبريكتىڭ ىشىنە قاراي كىردى. جىگىتتەر دە ونىڭ توڭىرەگىنە ۇيىرىلە قالىپتى. كاپيتانمەن قانداي تاقىرىپتا دا قىسىلماي اڭگىمەلەسە الاسىڭ. ءوزى دە كەيبىر كومانديرلەردەي تاق-تۇق جاۋاپپەن شەكتەلىپ، سىرتقا تەپپەي، ازاماتتىق ومىردەگى سياقتى كەز كەلگەن كىسىگە ءىش تارتا سويلەيدى.
ءقازىر دە سول مىنەزىمەن كىمنىڭ نەمەن شۇعىلدانىپ جاتقانىن، ۇيدەن حات-حاباردىڭ بار-جوعىن سۇراپ دەگەندەي، ەركىن اڭگىمەگە قاراي تىزگىن تارتتى. جىگىتتەرمەن بىرگە تەلەديداردان كورسەتكەن كەشەگى فۋتبول وينىن دا تايىنباي تالداۋعا كىرىسىپتى. جاعالاي قورشاعان جاۋىنگەرلەر ارقا-باستارى كەڭي ءتۇسىپ، جامىراي ءۇن قاتىسادى. ايتپەسە، قازارماعا كىرگەن وفيسەر اتاۋلىنىڭ ەكى اياقتى ءبىر ەتىككە تىعىپ، قۋىرا كەلەتىن ادەتى.
ءجىتى كوزبەن قازارما ءىشىن تۇگەندەپ شىققان لەيتەنانت كيتايچۋك ورىنباسارىن وزىنە شاقىرىپ الدى. ۆزۆودتىڭ تۇننەن بەرگى جاعدايىن تۇگەلدەي سۇراپ كەلدى دە:
— ءيا، ايتپاقشى، — دەپ ويلانعان كەزدەگى داعدىسىمەن كوكشىل كوزدەرىن سىعىرايتا قارادى. — اناۋ، الگى... كەشەگى ءتارتىپ بۇزعان جاۋىنگەر قايدا؟ كورىنبەيدى عوي.
— كىمدى ايتاسىز، جولداس لەيتەنانت؟ كيحەيەۆ پە؟ كيحەيەۆ كاپتەركانى جيناستىرىپ جاتىر.
— جوق، ول ەمەس. انا كەشە باتپاقتى توعاي جاقتان كەشىگىپ كەلەتىن جاۋىنگەردى ايتام.
ۆزۆودقا كوماندير بولىپ تاعايىندالعانىنا بىر-ەكى ايدىڭ ءجۇزى وتسە دە، لەيتەنانتتىڭ بارلىق جاۋىنگەردىڭ فاميلياسىنا ەسىنە ساقتاي قويمايتىنى تۇسىنىكسىزدەۋ. كوپشىلىگىن جاتقا ايتىپ سايراپ تۇرعانىمەن، جارقىلداپ كوزگە تۇسپەي، تاسادا جۇرەتىن كەي جىگىتتەردىڭ ءاتى-جونىن ۇمىتا بەرەدى. مىنەزىندە بار سالاقتىق پا، الدە ەنجارلىق پا، ول جاعى دا بەيمالىم.
— ءيا، ءيا، سول داۋلەتبايەۆتى سۇراپ تۇرمىن.
— مەن ونى كۋحنياعا، ناريادقا جىبەرىپ ەدىم.
— قالايشا؟ بۇگىن ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ كەزەگى ەمەس قوي.
— مەن ونى ناريادقا كەزەكتەن تىس جىبەردىم. ونداي ءتارتىپسىز جاۋىنگەردى جازىقسىز قالدىرۋعا بولمايدى عوي. مىنا جاۋاپقا كيتايچۋك اۋەلىندە قاسىن كەرە:
— ا-ا، — دەپ كەلىسكەن سىڭاي تانتىپ تۇردى دا، ىلە ءجۇزى قايتادان تۇكسيە ءتۇستى.
— توقتا، توقتا! ونداي قيقار جاۋىنگەردى تارتىپكە شاقىرىپ، تاربيەلەگەنىڭە قارسىلىعىم جوق. ءبىراق قالاي جازالاۋ جونىندە وزىڭنەن جوعارى كىسىلەرمەن كەلىسۋىڭ كەرەك ەمەس پە؟
— ونىڭىز راس. كەشە ءوزىڭىز بۇل جونىندە رۇحسات بەرگەنسىز. ستارشينا دا قارسى ەمەس... ەندى ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، داۋلەتبايەۆتىڭ بۇل قىلىعى ارميانىڭ ىشكى ءتارتىبىن سىيلاماعاندىق قوي. مەن وعان بۇل جازا از دەپ تۇسىنەمىن.
ەكەۋارا جاۋاپتاسۋعا رەتىن تاۋىپ، تايباحتين دە ءبىر اۋىز پىكىر قىستىرىپ جىبەردى. كەشە عانا ءوزىنىڭ كومسومول جينالىسىندا تالقىعا ءتۇسىپ، سىنعا ۇشىراعانىنى ۇمىتىپ ۇلگىرگەن سياقتى. كۇنا اتاۋلىدان ادا، ءجۇزى جارىق ادامداي جايراڭ-جايراڭ ەتەدى:
— ءومىر دەگەن ادىلەتتى عوي، جولداس لەيتەنانت. مەنىڭشە، ءبارى ورىن-ورىنىمەن.
— نەنى ايتاسىڭ، تايباحتين؟
— مىسالى دەيمىن دە. جاڭاعى ءتارتىپ بۇزعان داۋلەتبايەۆ جازاسىن الىپ، ناريادتا ءجۇر. ال روتامىزدىڭ ماقتانىشى بولعان ۇلگىلى جاۋىنگەرلەر سول ۋاقىتتا قىدىرۋعا بارا جاتىر. باسى ءبىزدىڭ — لەنيا. كۋليبابانى ايتامىن. مىنە، ادىلەتتىلىك دەگەن وسى بولۋى كەرەك.
سونى ايتتى دا، فەدور ءبىر ۇلكەن شارۋانى تىندىرىپ تاستاعانداي، ۇشى كوتەرىڭكى، ەتەگە كوسىلە بىتكەن ۇلكەن مۇرىنىن جەڭىمەن ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى. سەرجانتتىڭ بەدەلىن اسىرۋعا ايتۋلى ۇلەس قوسقانداي اجەپتەۋىر ماردىمسىپ تۇر.
— دۇرىس ايتاسىڭ، تايباحتين، —دەدى لەيتەنانت كوزدەرىن ەندى قۋاقىلانا سىعىرايتىپ.
— سول ادىلەتتىلىككە سەنسەك، ءوزىڭ قاي جاعىنا شىعار ەدىڭ؟ ناريادقا ما، جوق، قىدىرۋعا ما؟
قاۋمالاي قورشاپ، اڭگىمەگە قۇلاق ءتۇرىپ تۇرعان جاۋىنگەرلەر وقتاي تيگەن مىنا جاۋاپتان كەيىن بارلىعى ءبىر كىسىدەي قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىستى. ايدىنى اسىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ تۇرعان كۋليبابا لەيتەنانتتىڭ رۇقساتىمەن كەلەسى ساتتە سارت-سۇرت باسىپ، شافراننىڭ الدىنا جەتىپ باردى دا:
— جولداس كاپيتان، ۋۆولنەنيەگە باراتىن توپتىڭ كەتۋىنە رۇحسات ەتىڭىز. توپ باسشىسى — سەرجانت كۋليبابا، — دەدى ساڭقىلداي داۋىستاپ.
ءىV تاراۋ
وڭاشادا /ۆاننيكوۆ/
داۋلەتبايەۆتىڭ ءتارتىبى تۋراسىنداعى ارنايى اڭگىمە ەرتەسىندە روتانىڭ ساپتىق جينالىسىندا قوزعالدى. سەرجانت كۋليبابانىڭ راپورتى بويىنشا جاۋىنگەردىڭ بۇل قىلىعى شىنىندا دا نەگىزسىز، ىشكى قىزمەت جارعىسىنىڭ تالاپتارىنا قايشى دەپ تانىلدى. ونىڭ جازالاۋىنا قارسى پىكىر ايتىپ، قورعاي سويلەگەن ەشكىم بولعان جوق. ءسوزىن ءتامامداپ سىرتقا بەتتەگەن ساياسي جەتەكشىنىڭ قاسىنا كەنەت قاتارداعى جاۋىنگەر ۆاننيكوۆ جەتىپ كەلدى دە، بىر-ەكى اۋىز سوزبەن وڭاشا اڭگىمەلەسكىسى كەلەتىنىن مالىمدەدى.
— ءيا، بايانداي بەرىڭىز، — دەدى كاپيتان شافران ەكەۋى قازارمادان شىققانان كەيىن. تالدىرماش دەنەسى قاعىلەز سولدات قاتار تۇرعاندا شافراننان بيىكتەۋ. سوندا دا بويىن تىك ۇستاعان كۇيى جىلدامداتا سويلەدى.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم الگى... داۋلەتبايەۆ جايلى. مەنىڭشە، بۇل جولى ونىڭ جازىعى جوق. مۇلدە كىناسىز دەي المايمىن... سوندا دا.
— ءيا، ترانشەيانى كومۋگە ەكەۋىڭ بىرگە باردى دەپ ەدى عوي.
— بىرگە باردىم، جولداس كاپيتان. ءبىراق داۋلەتبايەۆ ءتارتىپ بۇزايىن دەگەن جوق. قايراڭداپ جاتقان بالىقتار كەزدەسىپ قالدى دا... ول سولاردى قۇتقارامىن دەپ اينالدى.
— ونى ەستىدىم عوي. سوندا نە دەگىڭىز كەلىپ ەدى؟
— مەنىڭشە، سەرجانت كۋليبابا تىم ارتىق كەتتى. بۇل جولى جازالاماۋ كەرەك ەدى. ءتۇسىنۋ كەرەك ەدى داۋلەتبايەۆتى. كەشىرىڭىز، مەن سىزگە سەرجانتتى جاماندايىن دەپ تۇرعانىم جوق.
جاۋىنگەر ءۇستى-باسىن سەبەپسىز سيپالاپ، قيپاقتاپ قالدى.
— داۋلەتبايەۆ، شاماسى، دوسىڭىز بولدى عوي.
— جوق، دوسىم ەمەس... شىنىن ايتقاندا، ءبىر بولىمشەدە جۇرسەك تە، ءبىز ءالى دوستاسا كەتكەمىز جوق.
— قالاي، قالاي دەيسىز؟.. قانە، اسىقپاي بايانداڭىزشى ءوزى، — دەپ، كاپيتان كىدىرە ءتۇستى دە، اللەيا بويىنداعى ورىندىققا قاراي بۇرىلدى. قالىڭ كىرپىكتى ۇلكەندەۋ قارا كوزدەرىندە ءسال-پال تاڭىرقاۋ نىشانى. — ءيا، قالاي بولدى، باسىنان ايتىڭىزشى، — دەدى ەكەۋى دە تىزە بۇگىپ جايعاسقاننان كەيىن.
العاشىندا باتىلسىزداۋ كىبىرتىكتەي شىققان جاۋىنگەردىڭ جۋاس ءۇنى بىرتە-بىرتە بايسال تارتىپ، وزىنە ساي كادىمگى تابيعي ارناسىنا ءتۇسىپ ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا وقيعا بىلاي بولىپتى.
ءوزىن جاستايىنان تارتىپكە باعىندىرىپ ۇيرەتكەن ۆاننيكوۆ — موينىنداعى ءتيىستى شارۋادان وزگەگە الاڭداۋدى بىلە قويمايتىن جىگىت. اسىرەسە، اسكەري تاپسىرمانى ورىنداۋ كەزىندە وزىنە بەرىك. وتكەن جولى ترانشەيالاردى كومىپ، بار جۇمىستى بىتىرگەسىن، دەرەۋ قايتۋعا جينالعانى دا سوندىقتان.
ءبىراق جولداسىنىڭ بۇل كەزەكتى ارەكەتىنە داۋلەتبايەۆ ونشا ەلەڭدەي قويماعان. ەلەڭدەۋ بىلاي تۇرسىن، ءالى شارۋاسى بىتپەگەن ادامداي تىم جايباراقات ۇستاپتى ءوزىن. قايتۋ ماسەلەسىن قايتالاي ەسىنە سالعان ۆاننيكوۆكە ءبىرشاما ۋاقىت مەڭىرەيە قاراپ تۇرىپ:
— سەن جۇرە بەر. مەن قالامىن. وسى جەردە ۇساق-تۇيەك جۇمىس ىستەيمىن، — دەگەن بار بولعانى. ودان كەيىنگى سۇراۋلارعا ءجىبى ءتۇزۋ جاۋاپ بەرىپ جارىتپاعان. كۇرەگىن يىعىنا سالىپ، بولىمگە قاراي بەتتەگەن ۆانيكوۆكە بىلاي شىعا بەرە: «تىم قۇرىسا داۋلەتبايەۆتىڭ نە ىستەپ جاتقانىن كورەيىنشى» دەگەن وي تۇسەدى. ءسويتىپ، الگى ىزىمەن قايتا كەلسە، داۋلەتبايەۆ كۇرەگىن جۇمساق قىرتىسقا قىرشىلداتا قاداپ، ارىق قازۋعا كىرىسىپ كەتىپتى. سويتسە، انەۋكۇنگى سەل بولعاندا توعان جىرىلىپ، قاسىنداعى ءبىر ويپاتتاۋ جەردى سۋعا تولتىرىپ تاستاعان ەكەن. ەندى بىرەر كۇن وتكەننەن كەيىن الگى سۋ تارتىلىپ، تۇبىنە اعىپ كەلگەن ۇساق بالىقتار قىرىلۋعا اينالعان كورىنەدى. داۋلەتبايەۆتىڭ بار شارۋاسى ارىق قازىپ، الگى شۇڭقىردى توعانعا جالعاستىرۋ، سونداي امالمەن بالىقتاردى قىرىلۋدان امان ساقتاپ قالۋ عانا بولىپتى.
— «ءجۇر، كەتەيىك. جىگىتتەرگە ايتساق، بۇل جۇمىستى ءقازىر-اق ءبىتىرىپ تاستايدى» دەگەنىمە انانىڭ كونبەي-اق قويعانى، — دەدى تىڭداۋشىنىڭ ىنتالى ەكەنىن بايقاعان ۆاننيكوۆ شەشىلە ءتۇسىپ. — «بار، سەن كەشىكپە. كەشىكسەڭ، ەكەۋمىز دە بوسقا جامان اتتى بولامىز» دەپ، مەنى جانىنا جولاتار دەگەن نە؟ جالپى مەن ءوزى وسى جىگىتتى ونشا تۇسىنبەيمىن. وپ-وڭاي نارسەنى سونشا قيىنداتقانىن ۇعا المادىم.
— ەندى كوزىڭمەن كورگەنىڭدى كەلگەسىن دەرەۋ ءمالىم ەتپەدىڭ بە؟ — دەپ، ولاقتاۋ ايتىلعان اڭگىمەنى شىداممەن تىڭداپ وتىرعان كاپيتان وسى جەرگە كەلگەندە، العاشقى ساۋالىن قويدى.
— داۋلەتبايەۆ ءوزى ايتتى، بۇل جونىندە ەشكىمگە ءتىس جارما دەپ. جۇرتتى شۋلاتىپ، قايتەسىڭ دەدى...
— سونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ۇندەمەدىڭ ءا؟ ءسويتىپ شىندىقتى جاسىرىپ قالدىڭ عوي.
ساياسي جەتەكشىنىڭ ۇنىندە جازعىرۋ بار ەكەنىن سەزىپ، ۆاننيكوۆ باسىن تۇقىرتا، ۇندەمەي قالدى.
— ال جارايدى، جولداسىڭا بەرگەن ۋادەدەن شىعا المادىڭ دەلىك. ەندەشە جاڭاعى تالقىلاۋ كەزىندە بولعان جايدى نەگە اشىق ايتپادىڭ؟
— ىڭعايسىزداندىم، — دەدى سالدەن كەيىن جاۋىنگەر قايتا باتىلدانىپ. جۇقالا ءوڭى ءالى دە قىزارىڭقى. — جاڭا ساپتا تۇرعاندا ادەيى قاراپ ەدىم، داۋلەتبايەۆ باسىن شايقادى. «كەرەگى جوق، ءتىس جارما» دەگەنى. ءبىر جاعى سوندىقتان دا تاۋەكەل ەتە المادىم...
— سولاي دە! — دەپ، كاپيتان شافران ويلى پىشىنمەن ءۇنىن سوزا سويلەدى. — كەشىر، ۆاننيكوۆ، ءاتى-جونىڭ تولىق قالاي ەدى؟
— ستانيسلاۆ... ستانيسلاۆ كونستانتينوۆيچ.
— مەنىڭشە، بىلاي ستانيسلاۆ كونستانتينوۆيچ. سەن وسى ارادا ءبىر قاتەلىك جاساعانسىڭ. بولعان جايدى باسشىلىققا دەر كەزىندە ءمالىم ەتۋ كەرەك ەدى. ارينە، ۋاقىتىندا ورالماعانى ءۇشىن داۋلەتبايەۆتى جازالاعان دۇرىس... ءبىراق، بۇل ارادا باسقا دا ويلاناتىن جايتتار بار عوي. بالىقتاردى قۇتقارۋ دەگەن ءسوز ول — يگىلىكتى ءىس. يگىلىكتى ءىس جاساعان ادامدى جازالاۋ، ءبىر جاعى دۇرىس تا بولماس، — دەپ كاپيتان سوزىنە ءبىر تىنىس جاساپ الدى. — قىسقاسى، سەن جاڭاعى ماعان ايتقان اڭگىمەنى، جولداستارىڭنىڭ الدىندا ايتىپ بەرەسىڭ. وعان تاۋەكەلىڭ جەتەدى عوي؟.. ۇندەمەيسىڭ، ءا؟ بۇرىن كوپشىلىكتىڭ الدىندا سويلەپ كورگەن جوقسىڭ، قىسىلاسىڭ. تۇسىنەمىن ول جاعىن. ءبىراق، دوسىڭدى بۇل ارادا قورعاپ قالاتىن ەڭ الدىمەن ءوزىڭىزسىڭ. ەسىڭدە بولسىن، مەن ەمەس، ءوزىڭ...
— كەشىرىڭىز، جولداس كاپيتان، داۋلەتبايەۆ — مەنىڭ دوسىم ەمەس... جاڭا ايتتىم عوي. جالپى ونىڭ...
— ءيا، قىسىلماي ايت!
— جالپى ونىڭ دوسى از... ءبىزدىڭ ارامىزدا دەيمىن...
— نەگە ولاي سوندا؟
— مەن بىلمەيمىن ول جاعىن. جالپى داۋلەتبايەۆ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ادام عوي. ءتۇسىنۋ قيىن ونى...
— جاقسى، — دەدى كاپيتان اڭگىمەنىڭ اقىرىنا قاراي. — الگى ايتىلعانداي، بىرگە جۇرگەن جاۋىنگەرلەر شىندىقتى ءبىلۋى ءتيىس قوي. سەنىڭ ءسوزىڭ تەك سول ءۇشىن عانا كەرەك.
ۆاننيكوۆ، تايباحتين، داۋلەتبايەۆ، شپارو ارمياعا ءبىر مەزگىلدە شاقىرىلعان جىگىتتەر. كۋليبابانىڭ ابىرويلى قىزمەتتى بۇلاردان جارتى جىل بۇرىن باستاعانى بار. ونىڭ ۇستىندە سەردانت، ۆزۆود كومانديرلەرىنىڭ ورىنباسارلارى. بىلايعى جۇرتتان ءبىر باس، ءبىر يىق جوعارى تۇرعان ايبىندى جىگىتتىڭ الدىڭعى توپقا قاراعان وزگەشەلەۋ كورىنىپ تۇرۋى زاڭدى دا ءتارىزدى.
— «ونىڭ بارىنە داۋىم جوق، — دەپ كوڭىلىن پاستەتىپ كەتكەن ەنجار ويلاردى ستانيسلاۆ ءارى قاراي ساباقتاي ءتۇستى. — زامپوليتكە ويىمدى جەتكىزىپ تۇسىندىرە الماعان ءتارىزدىمىن. وفيسەرلەردىڭ ىشىندە كىسىنى دۇرىس ايتا الماعان وسى كىسى دەۋشى ەدى سولداتتار. سوعان ويىمداعىنى ايتىپ، جەتكىزە المادىم-اۋ...
شىنتۋايتىنا كەلگەندە، سونشالىقتى نەسىنە كۇيىنەم؟ — سىزدىقتاي قۇيىلعان ويدىڭ ارناسى كەنەتتەن كىلت وزگەردى. — قايداعى ءبىر كيرگيزعا بولا قاراداي تاۋسىلىپ تۇرعانىم نە سونشا؟ ونىمەن ەشقانداي دوستىق قاتىناسىمىز جوق قوي ءتىپتى. مەن ادۆوكات بولاتىنداي كىم ول؟ جانە ارى-بەرىدەن كەيىن مەن ەمەس، نەگە ونى باسقالار قورعامايدى؟...»
«ارينە، بارىنە ءوزى كىنالى داۋلەتبايەۆتىڭ. جاڭا زامپوليت دۇرىس ايتىپ وتىر: ونى قورعاماۋ كەرەك، كەرىسىنشە تاربيەلەۋ كەرەك. ال جازالاۋ... مۇمكىن، جازالاۋ دا قاجەت بولار، كۋليبابا ايتقانداي. ءيا، ءيا، مەنىڭ كوڭىلىمە قونباعانى سول جازالاۋ ەمەس پە؟ ويلاپ قاراسام، مەنىڭ نارازىلىعىم وسى جازالاۋعا بايلانىستى، سەرجانت كۋليبابانىڭ داۋلەتبايەۆقا تيسە بەرەتىندىگىنە بايلانىستى تۋعان ەكەن عوي. ءيا، ءيا، كۋليبابا مەن داۋلەتبايەۆ اراسىنداعى ادىلەتسىز قارىم-قاتىناسقا وراي. مەن ويىمدى دۇرىستاپ ايتا المادىم جاڭا...»
ۆاننيكوۆتىڭ ويىنا اجەپتەۋىر ازىق بولعان الگى ءبىر داۋلەتبايەۆ دەگەن كيرگيز شافراننىڭ دا بۇرىن ونشا نازار اۋدارا قويماعان ادامى. قاي ۇجىمدا بولسىن، الدىمەن كوزگە تۇسەتىندەر — جارق-جۇرق ەتكەن جۇلدىزدار نەمەسە كەجەگەسىنەن كەيىن تارتقان ناشارلار عوي. شافراننىڭ شامالاۋىنشا، داۋلەتبايەۆ وسى ەكى توپتىڭ ەكەۋىنە دە جاتپايتىن سياقتى ەدى. كەرتارتپالار قاتارىندا اتالاتىن فاميليالار قاشاننان كوڭىلىندە جاتتاۋلى. كيحەيەۆ، تايباحتين، ششۋلگا، يانوۆسكيي دەگەندەر. ولارمەن كىشى كومانديرلەر مۇمكىندىگىنشە جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى، ساياسي جەتەكشىنىڭ ءوزى دە جەكە اڭگىمە وتكىزىپ وتىرۋدى ۇمىتپايدى. ال مىنا داۋلەتبايەۆ...
ورتا بويلىدان الاسا، ءتورتباقتاۋ جىگىتتىڭ اكەتىپ بارا جاتقان جامانشىلىعى بايقالمايدى. روتاعا كەلگەن جەتى-سەگىز ايدىڭ جۇزىندە ەلدەن ەرەكشە بوتەن قىلىق كورسەتكەنى جادىندا جوق. ءتىپتى انىقتاپ قاراسا، ءوزىنىڭ ەلەۋسىزدەۋ ءوڭ-تۇسى دە ادامنىڭ ەسىندە ءجوندى قالمايدى. سەرجانت كۋليبابا سوڭعى كەزدە ونىڭ فاميلياسىن ولقىسىنعان ۇنمەن بىرەر اتاعان كەزدە دە بالەندەي ءمان بەرە قويماعان. «سوندا بۇل نە بولعانى؟ — دەپ ويلادى كاپيتان شافران الگى اڭگىمەنىڭ اسەرىنەن ءالى ايىعا الماي. — كەرتارتپا نەمەلەر ازايۋدىڭ ورنىنا كوبەيىپ بارا جاتىر ما؟ جوق، تاربيە جۇمىسىن ءبۇيتىپ السىرەتۋگە بولمايدى ەكەن».
V تاراۋ
ناريادتا /داۋلەتبايەۆ/
كۋحنيا ناريادىنا تۇسكەندەردىڭ ەڭ ۇناتپايتىنى — وت جاعاتىن كوچەگارلىق جۇمىس. كەيبىر پىسىقتارى رەتىن تاپسا، اۋزىنان ايداھارداي جالىن شاشقان پەش ماڭىنان اۋلاق جۇرۋگە تىرىسادى. ويتكەنى، تاماق پىسىرەتىن قازانداردىڭ استىنا ۇزبەي وت جاعىپ وتىرۋ -ۇيرەنبەگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەس قيىن ءارى جاۋاپتى شارۋا. ونىڭ ۇستىنە، ەڭ ءبىر جامانى — جۇمىسى لاس. ءۇستى-باسىڭ ساۋىس-ساۋىس، بەت-اۋزىڭ قارالا-تورالا بولىپ، كومىرگە مالشىنىپ جۇرگەنىڭ. شىندىعىنا كەلگەندە، كۋحنيا ناريادىنداعى ەڭ ءبىر قيىن دا سۇيكىمسىز جۇمىس وسى.
ءۇشىنشى روتا ناريادقا تۇسكەن كۇنى بۇل شارۋا، كوبىنەسە، داۋلەتبايەۆتىڭ ەنشىسىندە. باياعى كۋليبابانىڭ وزىنشە جاساپ جۇرگەن قىساستىعى دا. بۇكىل روتاداعى بەدەلدى، الىمدى سەرجانتتىڭ ءسوزى جەردە قالۋشى ما ەدى؟ ستارشيناعا ايتقانىن قاشاندا وتكىزىپ، نانى ءجۇرىپ تۇر عوي. ءبىراق، وعان بولا تالاعى تارس ايىرىلىپ، قينالىپ جاتقان داۋلەتبايەۆ كورىنبەيدى. كوچەگارلىق تىرشىلىككە ابدەن كوندىگىپ العان ءتارىزدى. جىلى ۇيادا، باپتى جاعدايدا وسىپ-ونگەن كەيبىرەۋلەر سياقتى تىنىشتىققا، تازالىققا ۇمتىلىپ، كومىردەن جيرەنىپ، وزىمەن-وزى اۋرە بولىپ الەككە تۇسپەيدى. وت جاعۋدان قۇتىلىپ، قازارماعا قايتا كەلگەن كۇندە دە ونە بويىنان كوچەگارلىقتىڭ ءىزى ءبىلىنىپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ. تىرناق تۇپتەرى، كيىمنىڭ كەي جەرلەرى — كومىردەن، كۇلدەن قالعان كىر مەن كۇس. تازالىققا ونشا وڭ قاباق تانىتا بەرمەيتىن جىگىتتىڭ جۋىنعاننان كەيىنگى ءتۇرى وسى. ناريادتان بوساپ كەلگەن كۇنى قول-باسىنىڭ لاستىعىنا وراي تاعى دا جازاسىن تارتىپ جاتادى. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ءوزىن-وزى كۇتە الماي، سالاق جۇرگەن جاۋىنگەردى قاي كوماندير جاقتىرا قويسىن. ءتىپتى كوماندير عانا ەمەس، جانىڭداعى تىرشىلىكتەس جولداستارىڭ دا وندايدا تىجىرىنا قارايدى ەمەس پە؟
وت جاعاتىن جەردى ءبىر تاۋلىككە ەنشىلەپ العان جىگىت ۇيرەنشىكتى شارۋاسىن بۇگىن دە قالتقىسىز اتقارىپ جاتتى. قاسىنداعى كومەكشىسى عانا قولىنان ءجوندى ءىس كەلە قويمايتىن ولاقتاۋ جاس جاۋىنگەر بولىپ شىقتى. وسى ۋاقىتقا كەيىن دۇرىستاپ كوسەۋ دە، كۇرەك تە ۇستاپ كورمەگەن قالانىڭ تىكباقاي بالاسى ەكەن. ەلپىلدەپ قانشا جۇگىرسە دە، تىرىسىپ ىستەگەن تىرشىلىگى وڭايشىلىقپەن وڭعا باسار ەمەس. كوبىنەسە داۋلەتبايەۆتىڭ ءوزى جۇگىرۋىنە تۋرا كەلدى. ءويتىپ-بۇيتىپ ءجۇرىپ، كۇندىزگى شارۋالاردى ايتەۋىر ءبىر جايلى قىلعان. تۇننەن كەيىن قالعانى — تاڭەرتەڭگى تاماقتىڭ استىنا وت جاعۋ عانا. سوسىن ناريادتى باسقالارعا وتكىزەدى. تاڭ جاقىنداعان كەزدە مولشەرلى ۋاقىتتا تۇرىپ، وت تۇتاتايىن دەسە، اعاشتاردىڭ، بىقسىپ جانباي-اق قويعانى. سويتسە، كومەكشىسى تاڭداپ-تالعاپ جاتپاستان قايداعى ءبىر دىمقىل وتىنداردى جارىپ، ۋاتىپ تاستاپتى. قۇرعاقتارىن ىرىكتەپ قايتادان جارۋعا ەندى ەكەۋى دە شارشاعان. ءتۇنى بويى كوز ىلمەگەن ادامنىڭ ۇيقى قىسىپ، تالماۋسىرايتىن ءساتى ادەتتە تاڭ الدى عوي. پەش اۋزىنا سولياركانى شاشىپ-شاشىپ جىبەردى دە، جارىلعان اعاشتاردى نىعىزداپ سالدى. سونان كەيىنگى ارەكەتتەرى — قاشان تۇتانعانشا سولياركانى اياماي شاشا بەرۋ. جالىن ءتىلى جالاڭداي باستاعان سوڭ عانا ءسال تىنىعىپ الۋ ءۇشىن ەكەۋى دە بۇرىش-بۇرىشقا قيسايا كەتكەن. سونان ءبىر ۋاقىتتا الدەكىمنىڭ قابىرعاسىنان دۇڭك ەتكىزىپ ءتۇيىپ جىبەرگەنى. شوشىپ ويانعان داۋلەتبايەۆتىڭ قاسىندا تۇرعان - كۋحنياداعى ناريادتىڭ باستىعى ەكەن.
— ورتەدىڭدەر عوي، تەز سىرتقا شىعىڭدار! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سەرجانت. ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرعان ەكى كوچەگار دا كەلەسى سەكۋندتا قاباتتاسىپ، ەسىككە قاراي ەنتەلەي ۇمتىلىسى ەدى.
كۋحنيا جاقتا جۇرگەن جاۋىنگەرلەردىڭ بىرەۋى كەنەت الدەقانداي قوڭىرسىق ءيىسىن سەزىپ قويادى. سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ قاراسا، اسحانا توبەسىندەگى پەشتىڭ مۇرجاسىنان قىزىل كۇرەڭ جالىن دالاعا اتىپ شىعارداي بولىپ ءتىلىن سۋماڭداتىپ تۇر ەكەن. جىگىتتەر دەرەۋ شاتىرعا شىعىپ، مۇرجا اينالاسىنا توسەلگەن قاڭىلتىردىڭ ىپ-ىستىق بولىپ كەتكەنىن بايقايدى. قاڭىلتىر ۇستىندە جاتقان الدەنەلەر بىرىسىپ-تىرىسىپ كۇيۋگە اينالدىپتى. سەرجانت اسحانانى اينالا جۇگىرىپ، كوچەگارعا كەلسە، وت جاققىشتىڭ ەكەۋى دە قاننەن-قاپەرسىز پىسىلداپ ۇيقى سوعۋدا ەكەن. كۇيىنبەي ءقايتسىن سوسىن.
سولياركا قۇيىلعان ىدىستى كورىسىمەن-اق نارياد باستىعى جاعدايدى دەرەۋ تۇسىنە قويدى. اعاش نە كومىر جاقپاسا، پەشكە سۇيىق وتىن پايدالانۋعا مۇلدە بولمايدى. الگى ەكى ارادا قارادان قاراپ ءورت شىعا جازداعانى دا سوندىقتان. ءتيىستى ينسترۋكسيانى بىلە تۇرىپ، ورىنداماعانى ءۇشىن ابدەن كۇيىپ-پىسكەن سەرجانت قاراۋىنداعى ەكى جىگىتتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتتى...
داۋلەتبايەۆ تۋراسىندا بەلگىلى ءبىر ويعا تياناقتاي الماي جۇرگەن كاپيتان شافراننىڭ كوزىن مىنا وقيعا اشىپ بەرگەندەي بولدى. «سەرجانت كۋليبابانىڭ وسى جاۋىنگەردى ايتسا، جيىرىلا قالاتىنى تەگىن ەمەس ەكەن، — دەدى كاپيتان ىشىنەن. — باسە، وسىنداي سەبەبى بار عوي ونىڭ. ءوز قىزمەتىنە سونشا سالاق قاراعان جاۋىنگەردەن نە كۇتۋگە بولادى؟ بۇل — وتان قورعاۋعا ءالى دايىن ەمەس دەگەن ءسوز. جوق، مەن ونىمەن شىنىندا دا جەكە اڭگىمەلەسۋىم كەرەك ەكەن. قالايدا ۋاقىت تاپپاسام بولماس...»
ساياسي جەتەكشى وسىلاي ويلاسا، بىرگە جۇرگەن قىزمەتتەس سولداتتاردىڭ ءبىرازى الگى ىڭعايسىز وقيعادان سوڭ، ونسىز دا ساياقتاۋ جۇرەتىن داۋلەتبايەۆتان تەرىس اينالعان سىڭايلارى بايقالادى. رەتى كەلسە، سوزبەن ءىلىپ قالىپ، رەتى كەلسە، كەكەتىپ-مۇقاتىپ، ايتەۋىر شەتقاقپاي قىلىپ، ۇجىمنىڭ الدىندا بەدەلىن تۇسىرۋگە دايار. بۇرىننان بەيتاراپ بولىپ كەلگەن كەي جىگىتتەر ەندى داۋلەتبايەۆقا كۇدىكتەنە قاراپ، وزدەرىن اۋلاعىراق ۇستاعاندى ماقۇل كورەتىن سياقتى. جان ادامدى جاتىرقاۋدى بىلمەيتىن ەفرەيتور شپارونىڭ عانا قاس-قاباعىنان وزگەرىس بايقالمايدى. داۋلەتبايەۆتىڭ قالاي بولسا سولاي جۇرەتىن سالدىر-سالاقتىعىندا دا، تۇكسيگەن قىتىمىر مىنەزىندە دە ونىڭ شارۋاسى جوق. قالجىڭ ايتىپ، اڭگىمەگە ءۇيىرىپ دەگەندەي، جاقىنداسا كەتۋدەن قاشپايدى. وزگەلەردەن گورى داۋلەتبايەۆقا ءبىر تابان جاقىن جۇرەتىن ۆاننيكوۆتىڭ نە ويلايتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر تۇنجىراڭقى قوڭىر كوزدەرىمەن بۇعان ۇزاعىراق قاراپ قوياتىنى بار. جاستايىنان كىتاپتى كوپ وقىپ، ونەر شىعارمالارىن دا جاقسى تۇسىنە بىلەتىن جىگىت «ادام جانىن ءبىر كىسىدەي تاني الامىن» دەپ ويلاۋشى ەدى. سولاي بولسا دا، داۋلەتبايەۆ سياقتى دورەكى ءبىتىمدى جاندارمەن جۇعىسا سويلەسۋدىڭ رەتىن كەلتىرە الماي قالاتىنى بار.
* * *
«جەنيا. سەنەن حات كەلە مە دەپ بۇگىنگى پوشتانى كۇتىپ ەدىم، بولمادى. بولىمگە جەتە الماي، ءالى جولدا كەلە جاتقان شىعار دەپ ويلايمىن. بۇگىن قولىم بوس، سوندىقتان ساعان حات جازىپ تاستاۋدى ۇيعاردىم. وتكەن جولى ءوزىڭ ايتقان «مۇز ءۇيدى» وقىپ قويدىم. ماعان سونداي ۇنادى. ەندى «كنياجنا تاراكانوۆانى» وقىپ جاتىرمىن. بىتكەسىن، ودان العان اسەرىمدى ايتىپ تاعى جازارمىن.
بىلەسىڭ بە، ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ كىتاپحاناسى سونداي باي. ءبىز بەلوگورسكىدە ىزدەپ تابا المايتىن كەيبىر ءزارۋ كىتاپتار تۇر مۇندا. اسىرەسە مەن جاقسى كورەتىن تاريحي رومانداردى ايتساڭشى.
جەنيا، ساعان وتكەن حاتىمدا دا كىتاپ تۋرالى جازىپ ەدىم عوي. قايتالاي بەرگەن سوڭ، جالىعىپ كەتەرسىڭ، بالكىم. سوندىقتان وسى جولى ءوز جاعدايىما ءسال توقتالىپ وتەيىن. ەسىڭدە بولار، مەن ساعان الدىڭعى حاتىمدا وسىنداعى باح دەگەن ءبىر جىگىت تۋرالى ايتىپ ەدىم عوي. الگى ەكەۋمىزدىڭ توسەگىمىز قاتار، ساپتا دا قاتار تۇرامىز دەيتىن. كيرگيز دەگەن بۇراتانا جۇرتتىڭ وكىلى. باسقالار ونىمەن كوپ سويلەسە دە بەرمەيدى. العاشىندا مەن دە ءوزىن ءجوندى ۇناتپايتىنمىن. ەشتەڭە وقىمايدى، مادەنيەتى از. تاعى ءبىراز كەمشىلىكتەرى بولدى. وزىمەن ءتىل تابىسىپ سويلەسۋ دە قيىن.
قاتار تۇرىپ، قاتار جۇرگەسىن بە، مەن ونى وزگەلەردەن گورى جاقسىراق بىلەمىن. باحتىڭ توڭىرەگىندە ءار ءتۇرلى سوزدەر ايتىلىپ تا جاتادى. ونىڭ ءبارىن ساعان اڭگىمەلەي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. الدىڭعى حاتىمدا مەن ونى تۇسىنىكسىز، جۇمباق ادام دەپ ەدىم عوي. ءوزىمىز كىتاپتان وقيتىن كەيبىر مىنەزى قۇپيا قاھارمانداردىڭ قازىرگى ومىرىمىزدە دە بار ەكەنىن ءبىلىپ، تاڭ قالدىم. شاماسى، مەنىڭ باحپەن جاقىنداسىپ جۇرگەنىم دە، سول كىتاپتان، كينودان العان اسەرىمنىڭ ارقاسى شىعار. ويتكەنى، ول ەكەۋمىزدى بايلانىستىراتىن بالەندەي ەرەكشە جاعداي بولا قويعان جوق. كۇندە ۇيقىعا كەتەر الدىندا كوزىم ونىڭ جۇزىنە تۇسەدى. توسەگىمىز قاتار عوي. سول تۇنەرىڭكى ءارى كەسكىنسىز ءتۇرى مەنى ىلعي ويعا قالدىرادى. قىزىق كورىپ، كەيدە سويلەسكىم كەلەدى. ءتىل تابىسا المايمىن. ءبىر جىلعا بىرگە تۇرىپ، بىرگە جۇرگەن قاسىمداعى اداممەن ءالى كۇنگى ءبىر دۇرىستاپ سويلەسە المادىم، دەسەم، ناناسىڭ با؟..
اقىرى مەن ونىڭ وسال جەرىن تاپقان سياقتىمىن. قانداي دەيسىڭ عوي. ول ءوزى دورەكىلەۋ، سەزىمسىزدەۋ ادام بولعانىمەن، تابيعاتتى ۇناتادى. اسىرەسە، توعايدى، وزەندى، باتپاقتى. ءيا، ءيا، تاڭدانباي-اق قوي، باتپاقتى جەردى دە جاقسى كورەدى.
ەندى جاناسا كەتسەم، ىلعي سول اڭگىمەنى قوزعايمىن. مەنىڭ ءوزىم توڭىرەكتەپ جۇرگەنىمدە، اڭگىمەلەسكىم كەلەتىنىن سەزەدى. كەيدە سويلەسپەي، قىرسىعىپ قالاتىنى بار. ونداي كەزدە ءوزىم دە مازالامايمىن. ال جالپى باسقا جۇرتقا قاراعاندا باحپەن مەن جاقسى سويلەسەمىن. دەمەك، بۇل - مەنىڭ ارتىقشىلىعىم شىعار. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بولعىم كەلەدى عوي. ءقازىر جىگىتتەر مەكتەپتە جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلمايدى. ال ماعان بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ سونداي قىزىق. ءبىر كەزدە مەنى «مىنەزىڭ جاسىق، باتىل ەمەسسىڭ. سەنەن ءمۇعالىم شىعا قويماس» دەپ، ايتقانىڭ ەسىمدە.
ەندى مەن بىلاي ويلايمىن. ەگەر مەن باح سەكىلدى قيىن اداممەن ءتىل تابىسسام، تابىسىپ قانا قويماي، جولداس بولىپ كەتسەم، وندا مەندە پەداگوگتىك مىنەز بار دەگەن ءسوز. مەنىڭ قۋانىشىم دا سول.
بەتىڭنەن ءسۇيدىم.
ءوزىڭنىڭ ستاسىڭ»
VI تاراۋ
جورىقتان سوڭ /كيتايچۋك/
— قارىشتاي ادىمدا...
ءالجۋازداۋ ەستىلسە دە، ءامىردىڭ اتى — ءامىر. قانداي جاعدايدا دا ايتىلعاننان كەيىن ونى ورىنداۋ كەرەك. قاراڭعىدا شىلپىلداتا باسقان اياق دىبىستارى بىركەلكى ىرعاققا ۇلاسىپ، ءجۇرىس جەدەلدەي تۇسكەن تارىزدەندى. شاعىن توپتىڭ ءار جەرىنەن ءالسىن-السىن كەيىگەن، كەرىسكەن كۇڭكىل سوزدەر ەستىلىپ قالادى. جۇزدەرى كورىنبەسە دە، داۋىستارى تانىس:
— جولداس لەيتەنانت، الدىڭىزدا شۇڭقىر، ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەڭىز. ەي، ارتتاعىلار، ابايلاڭدار! — بۇل — سەرجانت كۋليبابا.
— جۇلدىزدار مۇلدە كورىنبەي كەتتى، تاعى جاۋىن باستالاتىن شىعار.
— ءقاۋپىڭ كۇشتى ەكەن، پەش ۇستىندە پىرىلداپ ۇيقى سوعىپ جاتاتىن ناعىز ەگورۋشكا شىراعىمنىڭ ءوزىسىڭ عوي.
— نە دەگەن قاراڭعى ءتۇن! ەتىگىمنىڭ باسى دا كورىنبەيدى ءتىپتى.
— اۋەلى بايقاشى، سول ەتىگىڭ بارما ەكەن اۋەلى؟ شەشىلىپ قالىپ، اۋرە بوپ جۇرمە.
— ەي، الدىداعى قايسىسىڭ؟ تابانىڭنان ۇشقان بالشىق اۋزىما ءتۇسىپ كەتتى عوي.
— قوزعالمالى ميشەنىنىڭ تۋرا وندىعىنا تيگىزگەن ەكەن وندا.
— شىركىن، قايران بمپ. قۇشاعىڭا قىزدان ارى عاشىق بولىپ كەلەمىن-اۋ. ءقادىرىڭدى وسىندايدا عانا بىلەمىز. اھ!..
— نە دەگەن تايعاناق؟! سۋ، بالشىق. ءبىز جولدان شىعىپ كەتكەمىز جوق پا وسى؟
— الدىمىزدان اسفالت شىعا كەلسە عوي، شىركىن.
بۇرىن سەرجانت «اڭگىمەشىلەر» دەپ اقىرىپ جىبەرگەندە، اۋىزدارىن جاۋىپ، جىم بولا قالاتىن جاۋىنگەرلەر ءقازىر ەركىنسىپ العان سياقتى. نارازى كۇڭكىلدەن تىيىلا الماي كەلەدى.
كۋليبابانىڭ الگىدەي ەسكەرتۋ ءامىرى اسەرسىزدەۋ بولعانىن اڭعاردى ما:
— ۆزۆ-و-و-د! — دەپ اقىرىپ قالدى لەيتەنانت كيتايچۋك
— ءسويتىپ، بەس مينۋت ايال بولاتىنىن جاريالادى.
— اينالادا قۇيرىق باسار قۇرعاق جەر جوق. سوندىقتان تۇرەگەپ تۇرىپ تىنىستايمىز، — دەدى ول ەنتىگە سويلەپ. داۋسىنا قاراعاندا ءوزى دە ەپتەپ بولدىرىپ قالعان سياقتى. انشەيىندە اركىمگە قۋلانا ءۇڭىلىپ، جارقىلداپ جۇرەتىن لەيتەنانتتىڭ ءۇنى دە ءقازىر سيرەك ەستىلەدى. قايتا كۋليبابا مىنا قولايسىز قىستالاڭ شاقتا دا ءوزىنىڭ ءور تۇلعاسىن ەڭكەيتپەگەن، اۋىر جولعا بەلىن بەرمەگەن سىڭايدا.
لەيتەنانت قارتا بەتىنە تۇسىرگەن قول شامنىڭ جارىعىنا شولعىنشىلار باس تۇيىستىرە، ۇيمەلەسىپ جاتىر.
— ءبىزدىڭ تابىساتىن جەرىمىز — ازات توبەسىنىڭ كۇنگەي جاعى. ۆاسيلكوۆ توبى دا وسى توبەگە كەلۋى ءتيىستى. ءبىز تاڭداپ العان جول — مىناۋ. سو-ولاي. ەندى الدىمىز ءور. ءالى بەس-التى كيلومەتردەي جول جۇرۋگە ءتيىسپىز.
— و-و! — دەستى ازاپتى ساپاردىڭ جالعاسىن ەلەستەتىپ ۇلگىرگەن بىرەۋلەر.
— قىڭقىلدايتىن ەشتەڭە جوق، — دەدى لەيتەنانت كيتايچۋك شيراق داۋىسپەن قاتايا سويلەپ. — ءبىز ازات توبەسىنە ۋاقىتىندا جەتۋگە ءتيىسپىز. بۇل ارا — سەندەرگە مامالارىڭنىڭ ءۇيى ەمەس. بۇل — ارميا. بۇدان ارى جۇرە المايتىندارىڭ بولسا، بىردەن ايتىڭدار. قانە، بار ما سونداي ادام؟
لەيتەنانت ءوزىن ءوزى دەرەۋ قولعا الىپ ۇلگىرسە كەرەك، سول ەكى ارادا شيراپ شىعا كەلىپتى. قانداي قيىن جاعدايدا دا ونەگە تانىتا ءبىلۋ كومانديرلىك مىندەتى ەكەنى ەسىنە تۇسكەندەي.
— مەنىڭ اياعىمدى ەتىك قاجادى، — دەدى سالدەن كەيىن ءبىر جاۋىنگەر باتىلسىزداۋ داۋىسپەن.
— بۇل سەن بە، كيحەيەۆ؟ مەن سەنى باۋىرىما تىعىپ، ماپەلەپ وتىرار ەدىم، ءبىراق ءقازىر وعان مۇمكىندىك جوق. ويتكەنى «سوعىس جاعدايى». ءبىزدى دۇشپان تەرريتورياسىندا تۇرمىز دەپ ۇعىڭدار. مىنا قاراڭعىنىڭ قاي تۇپكىرىنەن دە جاۋ اسكەرى شىعا كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، جولداس كيحەيەۆ، ءبىر جىلدان بەرى شۇلعاۋ وراۋدى ۇيرەنبەگەننىڭ ءۇشىن جازاڭدى وسىلاي تارتۋىڭا تۋرا كەلەدى...
توپ قايتا قوزعالدى. جاڭاعىداي ەمەس، كۇڭكىل ءسوز سۇيىلعان. كىدىرىستەن كەيىنگى ءجۇرىس ءتىپتى اۋىرلاپ كەتكەندەي. ىلگەرى باسقان اياعىڭ كەرى كەتىپ، يىقتاعى قارۋ-جاراقتىڭ سالماعى دا انىق سەزىلۋگە اينالىپتى.
— ارت جاقتا — ماشينا جارىعى.
جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى جالت بۇرىلعاندا، الىستاعى ءالسىز ساۋلە ءۇمىتشىل كوزدەردىڭ ءارقايسىسىنا نوقاتتاي جارىق بولىپ شاعىلىسىپ ۇلگەرگەن ەدى.
— جۇك ماشيناسى بولسا عوي... وتىرىپ الار ەدىك، — دەدى كۋليبابا دا سولاي قاراي كوز تىگىپ. داعدارىڭقى كىبىرتىك ۇنمەن سىر تارتا سۇراعان جاس لەيتەنانت.
— قالاي، مۇنداي جاعدايدا... ولاي جاساۋعا رۇحسات ەتىلە مە؟ — دەپ، سۇراپ قالدى.
— البەتتە. قولداعى بار قۇرالدى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك دەمەي مە؟
— ءيا-ا! — الگى جاۋاپ لەيتەنانتتى شىنىمەن ويلاندىرىپ تاستاعانداي. ارتىق ءتىل قاتپاسا دا، ونىڭ ىشتەي سولقىلداپ، ءبىر شەشىمگە كەلە الماي تۇرعانىن شامالىدان سوڭ جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى سەزدى.
— جولداس سەرجانت دۇرىس ايتادى. رەتى كەلسە، وتىرىپ الۋدىڭ ەشبىر ايىبى جوق، — دەپ قويدى باتىلداۋ بىرەۋى.
— ءسىز بىزگە جاڭا كەلىپ جاتىرسىز عوي، بىلمەي جاتقانىڭىز سودان بولار. بۇرىن جولدا كەزىننەن كەز كەلگەن كولىككە وتىرا سالاتىنبىز، — دەگەن ءسوزدى قوستى ەكىنشىسى. سول-اق ەكەن، جان-جاقتان ءبارى جابىلىپ كومانديردى مايدالاپ ۇگىتتەۋگە كىرىستى.
— سونىمەن ماشيناعا وتىرۋدى ءبىر اۋىزدان قولدايسىزدار عوي، — دەدى اقىرى كوماندير ءوزى تاۋەكەلگە ىشتەي بەكىنىپ ۇلگىرسە دە. جاۋىنگەرلەر جامىراي قۇپتاپ، شۋ ەتە قالىستى. دابىرلاسقان ءسوز سايابىرسي بەرگەندە ءبىر شەتتەن:
— مەن قولدامايمىن، — دەگەن سابىرلى داۋىس ەستىلدى. جۇرتتىڭ ءبارى ءوڭىن كورمەسە دە، ءسوز يەسى تۇرعان جاققا جالت قاراستى. اياق استىنان ورناعان ۇنسىزدىك عۇمىرى بىرەر سەكۋندقا عانا سوزىلىپ ەدى.
— ا-ا، بۇل سەن بە، داۋلەتبايەۆ؟ مەن ايتقان ءجون سوزگە قاشاندا سەنىڭ قارسى بولا قالۋىڭ مىندەتتى عوي. وعان ۇيرەنگەنبىز. ەندى سەن مەنى قويىپ كومانديرگە، بۇكىل مىنا ۇجىمعا قارسى بولايىن دەدىڭ بە؟ مىنە، چۋربان!
جىلت ەتكەن ءۇمىت ۇشقىنىنا ەندى جارماسا بەرگەن شارشاڭقى جىگىتتەر كۋليبابانىڭ كەكەتىندى سوزىنەن سوڭ قايدان قاراپ قالسىن. نارازى ۇندەر ءبىر-بىرىن باستىرمالاي، جارىسا شىعىپ ەدى. مانادان بەرى بار-جوعى بەلگىسىز بولىپ، ءۇنسىز كەلە جاتقان جاۋىنگەردىڭ اياق استىنان اقىلگويسي قالعانى ءقازىر كىمگە ءدارى. ونىڭ:
— ءبىز ازات توبەسىنە ءوز كۇشىمىزبەن جەتۋىمىز كەرەك. بەس-التى كيلومەترگە شىدايمىز، — دەگەنى كوڭىلگە قونىمدى كورىندى مە، لەيتەنانت ءبىر ءسات قايتا تولقىعان...
جاۋىنگەرلەردىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى. جاۋىندى ءتۇندى قاراڭعىلىقتى جارىعىمەن سويداقتاتىپ كەلە جاتقان — جالعىز ماشينا بوس قوراپتى زيل ەكەن. ءۇستى-باستارى ايعىز-ايعىز، سۋعا مالشىنعان اسكەريلەردى كورىپ، شوفەر تەجەگىشتى باستى.
مانادان بەرى جول ازابىن تارتىپ قاتۋلى قاباق تانىتىپ كەلە جاتقان ۆزۆود كومانديرى جايلى كابيناعا كىرىسىمەن، كوڭىلدەنە سويلەپ قويا بەردى. اۋىز جاپپاستان اڭگىمە وربىتە وتىرىپ، شوفەرمەن دە تانىسىپ الدى. وسى جاقتاعى شارۋاشىلىقتارعا ىسساپارمەن جىبەرىلگەن اۋداندىق اۆتوبازانىڭ ماشيناسى ەكەن. داۋلەتبايەۆتىڭ نارازى كۇڭكىلىن لەيتەنانت ءلاز اراسىندا ۇمىتىپ ۇلگىرگەن ءتارىزدى. تەك مەجەگە تاياي بەرگەندە، ءسوزۋار شوفەر قايداعى ءبىر جايسىز اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارا قويعانى:
— و — و، سىزدەرگە ايتۋعا ۇمىتىپ كەتىپپىن. سەمەنوۆكا سەلوسىنىڭ تۇسىندا مەن سىزدەر سەكىلدى تاعى ءبىر جاۋىنگەرلەرگە جولىققانمىن. ولار دا سىزدەردىڭ ىزبەن بەرى قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان.
— نە دەيسىز، جولداس جۇرگىزۋشى؟ قانداي جاۋىنگەرلەر ولار؟ بارلاۋشىلار ما؟
— ءاي، سولارىڭ بارلاۋ جاساپ تا وڭدىرتپاس. سىزدەر سياقتى ەمەس، شەتتەرىنەن قىرسىق بىرەۋلەر. وزدەرى ءىلبىپ ارەڭ كەلەدى. ىشتەرىندەگى بىرەۋىن سۇيەمەلدەپ تە الىپتى. ماشينانى توقتاتىپ، مىنگىزىپ الايىن دەسەم، ءتىپتى ماڭايلاتار دەگەن نە؟ «جولىڭنان قالما، قامقورشى، ءوزىمىز-اق جەتەمىز» دەيدى. ءتىپتى ىزاقور بىرەۋى ءوزىمدى بوقتاپ تا جىبەردى. جاقسىلىققا جاماندىق جاساعان ادامداردى كورگەنىم وسى. وزدەرىنشە قىزمەتتەرىنە ادال بولا قالىپتى. قۇداي بىلەدى، وسى اراعا تاڭ اتقانشا دا جەتە الماس.
ال، كوماندير جولداس، ايتقان جەرىڭىزگە، مىنە، كەلىپ تە قالدىق.
* * *
— ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ الپىس سەگىز جىلدىعى قۇرمەتىنە وراي اۋدان ورتالىعىندا وتكىزىلەتىن سالتاناتتى جينالىسقا ءبىزدىڭ اسكەري بولىمنەن دە ادامدارى قاتىساتىڭ بولدى، — دەدى ستارشينا قاجىرلى داۋىسپەن قاتايا سويلەۋگە تىرىسىپ. — بۇل جونىندە بارىڭىزگە بۇرىن حابارلانعان ەدى. ارينە، مۇنداي مەرەكەلى جيىنعا قاتىسۋ قۇرمەتىنە يە بولاتىندار ۇلگىلى قىزمەتىمەن كوزگە تۇسكەن جاۋىنگەرلەر مەن سەرجانتتار. روتا كومانديرىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءبىزدىڭ روتادان سالتاناتتى كەشكە مىنا جولداستار جىبەرىلەتىن بولدى.
ۆزۆود ستارشيناسىنىڭ سوزىنە ءبىر كىسىدەي قۇلاق تىككەن بۇكىل ساپتا قىبىر ەتكەن قيسىق قيمىل جوق. اركىم-اق ءقازىر وقىلاتىن تىزىمنەن ءوز ەسىمدەرىن ەستىپ قالعىسى كەلگەندەي ءۇمىت ۇستىندە. ءتىپتى وفيسەرلەر دە اجارلى جۇزبەن دەن قويىپ، قىزىعا تىڭداسادى.
— تاراڭدار! — دەگەن ءامىر ەستىلىسىمەن، سىقيا سىرەسىپ تۇرعان ساپ ىدىراپ سالا بەردى. جاۋىنگەرلەر داعدى بويىنشا تىم-تىراقاي تاراي جونەلمەي، دابىرلاسا سويلەسىپ، ءبىر-بىرىن قۇتتىقتاپ جاتىر. باقىتتى تىزىمگە ىلىنگەندەردىڭ بارلىعى دا ءماز. قالجىڭداي قاعىتىپ، قارقىلداي كۇلىسكەن داۋىستار. شتاب ۇيىنە قاراي قاتارلاسا اياڭداعان كاپيتان شافران مەن لەيتەنانت كيتايچۋكتىڭ سوزدەرى بىردەن-اق قيىسا قالعانى.
وتكەن جولعى تۇنگى جورىقتىڭ سوڭى لەيتەنانتتى اسا ءبىر قولايسىز جاعدايعا دۋشار ەتىپ ەدى. ازات توبەسىنە دەيىن ماشينامەن ءجۇرىپ وتكەن بەس شاقىرىم جولدىڭ داۋى سونىمەن اياقتالا قالعان جوق. اسكەري تاپسىرما ورىنداۋ كەزىندەگى لەيتەنانت كيتايچۋك باستاعان توپتىڭ بۇل توسىن ارەكەتى باتالون باسشىلارىنا دا جەتىپتى. سول ءۇشىن روتا كومانديرى مەن وسى كەلە جاتقان كاپيتان شافراننىڭ دا باتالون شتابىندا وتىرىپ قىزاراقتاۋىنا تۋرا كەلدى. ارميا قاتارىندا جۋىردا عانا قىزمەت ەتە باستاعان جاس لەيتەنانتتىڭ تاجىريبەسىزدىگى، بۇعان دەيىن مىندەتىن ادال اتقارىپ جۇرگەندىگى ەسكەرىلىپ، جازاسى جەڭىلدەگەن.
انشەيىندە جارقىلداي سويلەپ، جىمىڭداي جىميىپ، پىسىق-شيراق جۇرەتىن ۆزۆود كومانديرى كيتايچۋك وسى اڭگىمەدەگى كەيىن ءسال باسىلىپ قالعانداي. كاپيتان شافرانمەن سويلەسكەندە دە بۇرىنعى ەركىندىگى بايقالمايدى.
— ءوزىم ءىسساپاردان جاڭا كەلدىم دە، مىنا مادەني شارالارىڭا ارالاسا قويعامىن جوق، — دەدى زامپوليت اڭگىمەنى شۇعىل باستاپ. — ۆياچەسلاۆ يۋريەۆيچ، سىزگە قۇلاققاعىس ەتىپ قويايىن دەپ ەدىم. ۆزۆودقا كەلگەنىڭىزگە از عانا ۋاقىت وتكەنىن بىلەمىن، سوندا دا جادىڭىزدا ءجۇرسىن دەگەنىم عوي.
— نەنى ايتاسىز، ەۆگەنيي گەورگييەۆيچ؟
— بىزدە ءوزى قاتىپ قالعان ءبىر تۇسىنىك بار. ءتىپتى سونى دەماگوگيا دەسەك تە بولار. ءبىر نارسەنى كورە قويساق، سودان تاس كەنەدەي جابىسىپ ايىرىلمايمىز. ءومىردىڭ، اسىرەسە ارميالىق ءومىردىڭ دامىلسىز قوزعالىستا بولاتىنى ەستەن شىقپاسا ەكەن دەيمىن دە.
— ءالى دە تۇسىنە المادىم... كىنام بولسا، مويىنداۋعا ءازىرمىن.
— جوق، بۇل ارادا ءسىزدى تاعى دا جازعىرىپ تاستايىن دەپ تۇرعامىن جوق. بۇل سىزگە عانا ەمەس، وزگە ۆزۆود كومانديرلەرىنە دە ءتان نارسە. جاڭا تاعى دا بايقادىم. ءوزىڭىز قالاي دەپ ويلايسىز — ۇلگىلىلەر مەن كەرتارتپالار تىزىمىنە ىلعي دا بەلگىلى ءبىر جاۋىنگەرلەر عانا ەنەتىنى نەسى؟ ماسەلەن، ءسىزدىڭ ۆزۆود بويىنشا وسى ەكى تىزىمگە كىمدەردىڭ ەنەتىنىن مەن باياعىدا جاتتاپ الدىم. وزاتتاردىڭ ەڭ باسىندا كۋليبابا تۇرادى دا، ۆاننيكوۆ، تاعى باسقالار دەپ كەتە بەرەدى. ال روتانى ارتقا تارتاتىندار كىم دەسەك، تايباحتين، يانوۆسكيي، كيحەيەۆتەردى الدىمەن اتايمىز، — دەي كەلىپ، كاپيتان وسى جولعى تىزىمگە كوڭىلى كونشىمەگەنىن سەزدىردى. وفيسەرلەر كەڭەسىندە بۇل ماسەلەنى ارنايى ءسوز ەتكىسى كەلەتىنىن قوسا اڭعارتقان.
قانداي جاۋاپتى دا قولما-قول قايىرىپ تاستايتىن بۇرىنعى داعدىسىنا باسپاي، لەيتەنانت كيتايچۋك بۇل جولى ءسال كىدىرىپ بارىپ ءتىل قاتتى:
— ەۆگەنيي گەورگييەۆيچ، جولداس كاپيتان، مەنىڭ دە ويىمدا بار نارسە ايتقانىڭىز. ءبىراق بۇل جولى مەنىڭ كوپ كىنام جوق.
— نەگە ولاي دەپ ويلايسىز، ۆياچەسلاۆ يۋريەۆيچ؟
— ويتكەنى ءتىزىم روتا كومسومول بيۋروسىنىڭ ۇسىنىس بويىنشا جاسالعان. وتكەن جينالىستار كەزىندە ءوزىڭىز دە كومسومول بيۋروسىنىڭ جۇمىسىن تالاي سىنادىڭىز عوي. قۇرعاق سوزگە اعىپ تۇرعانىمەن، ەفرەيتور شپارودان دا ەشتەڭە شىعا قويماس دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. ايتىلعان سىنداردان قورىتىندى شىعاردى ما، بىلمەيمىن، ءقازىر سول شپارو ءتاپ-تاۋىر جۇمىس ىستەپ ءجۇر عوي. «سالتاناتتى كەشكە قاتىسۋشىلار ءتىزىمىن كومسومول بيۋروسى جاساپ بەرسىن» دەپ، وسى جولى اڭگىمەنى كوتەرگەن سول. سونداعى ۇسىنىستى نەگىزگە الا وتىرىپ، روتا كومانديرى بۇيرىق شىعاردى عوي.
— بۇرىن ىلعى تىزىمدە جۇرەتىن ۇلگىلى جاۋىنگەرلەردىڭ كەيبىر دەمبلگە كەتىپ جاتىر. ولاردىڭ ورنىنا قالعان توپتاردان نەگە ەشكىم قوسپايمىز؟ بىر-ەكى ادام بولسا دا. الدە سونداي لايىقتى جاۋىنگەر جوق پا؟
ال، ۆزۆودتاعى كەرتارتپا توپتىڭ دا وزگەرەتىن ۋاقىتى جەتتى. باياعى سول كيحەيەۆ، باياعى سول تايباحتين، يانوۆسكيي، شۋلگا. جاڭالىعىمىز سول وسى توپقا داۋلەتبايەۆتى قوسىپ الدىق. كەرتارتپالاردى ازايتۋدىڭ ورنىنا كوبەيتىپ جاتىرمىز. وسى وڭاشادا اشىعىن ايتىڭدارشى — بۇل ماسەلەدە ىلگەرىلەۋ بولار ما ەكەن ءوزى؟
جالت قاراعان لەيتەنانت ەرنىن جىمىرىپ، تاعى دا ءسال-پال توسىلىپ قالدى. ۇنىندە دە بۇرىن بايقالا بەرمەيتىن سەنىمسىز كىبىرتىك بار.
— شىندىعىنا كەلسەك، ءبارى جۋىق ارادا تۇزەلىپ كەتە قويادى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن، جولداس كاپيتان. ءوزىڭىز دە بايقاپ ءجۇرسىز عوي. ىلگەرىلەۋ شامالى عوي. وتىرىك ايتقانىن، جالقاۋلىعىن ازايتسا، تايباحتيننەن ءتاپ-تاۋىر جاۋىنگەر شىعادى. كورسەتكىشتەرى جاقسارىپ كەلەدى.
— كەشىرىڭىز، ۆياچەسلاۆ يۋريەۆيچ، ەندەشە ونىڭ فاميلياسىن قارا تىزىمنەن شىعارۋ كەرەك. قالعان كەمشىلىگىن تۇزەي جاتار دەپ نەگە سەنىم ارتپاسقا.
— كەلىسەتىن جايت، جولداس كاپيتان. ال داۋلەتبايەۆتى ونشا تۇسىنە المايمىن. ونىڭ ەڭ جامان جەرى كىسىمەن اشىلىپ سويلەسپەيدى عوي.
— ول جاعىن ءوزىم دە بايقادىم. جالپى ويىڭىز قالاي ول تۋرالى ءوزى؟
— سىزگە قالاي دەسەم ەكەن، ەۆگەنيي گەورگييەۆيچ؟ سىن-ەسكەرتۋدى دۇرىس تۇسىنگەنىمەن، ودان قورىتىندى شىعارۋعا اسىقپايدى. ساباق ۇستىندە جايباسار. بارلىق كيرگيز حالقى سولاي دەسەدى عوي. اتۋدان كورسەتكىشتەرى ىلعي دا تومەن بولىپ كەلەدى. فيزيكالىق دايىندىعى دا مىقتى ەمەس. ءالسىز ءارى ەپسىزدەۋ. ال ءۇستى-باسىنا ۇقىپتى قارامايتىنى ءوز الدىنا. بۇل وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى شىعار، بالكىم... سەرجانت كۋليبابانىڭ سول ءۇشىن ىلعي كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەنى.
— كەشىرىڭىز، ۆياچەسلاۆ يۋريەۆيچ. سەرجانت ەكەۋىنىڭ ارا قاتىناسى ناشار ەكەن دەپ مەن سىزگە ايتىپ ەدىم عوي. ول جاعى قالاي؟
— ازىرشە بۇرىنعىداي. راس، كۋليبابانىڭ ايتۋىمەن مەن دە داۋلەتبايەۆقا بەرتىنگە دەيىن قىرىن قاراپ ءجۇردىم، — دەپ، لەيتەنانت ءسال كىبىرتىكتەپ قالدى. كوز الدىنا لىپ ەتىپ انا جولعى تۇنگى جورىق ەلەستەپ كەتىپ ەدى. كوزگە تۇرتسە، كورگىسىز مەڭىرەۋ ءتۇن. وقتىن-وقتىن سىركىرەگەن كۇزگى جاۋىن. اياق اتتاتپايتىن بالشىق. مەزگىلسىز جۇرىستەن شارشاپ-شالدىققان جاۋىنگەرلەر. ارت جاقتان جىلت ەتكەن ماشينا جارىعى كورىندى. ءبارىنىڭ قۋانعانى-اي سوندا. كوماندير رەتىندە كەسىمدى ءسوزدى ءوزى ايتتى. سول ساتتە... ەشكىم كۇتپەگەن... ەشكىمگە جايلى تيمەگەن «مەن قارسىمىن» دەگەن قارلىعىڭقى داۋىستىڭ قۇلاقتى تىرناي دار ەتە قالعانى...
اقىرى سول داۋىستىڭ ايتقانى اششى شىندىق بولىپ شىقتى. ءسوز ەستىدى، الار جازاسىن الدى. ءبىراق، «وسىنداي دا وسىنداي ... ءبىر جاۋىنگەر قارسى بولىپ ەدى» دەپ وزىنەن جوعارعىلاردىڭ ەشقايسىسىنا ايتقان جوق. ءتىپتى مىنا قاسىندا كەلە جاتقان زامپوليت شافرانعا دا. ءوزى ءمالىم ەتپەسە، ۆزۆود جاۋىنگەرلەرىنىڭ قايسىسى ءسۇيىنشى سۇراعانداي ەتىپ كولدەنەڭ كىسىگە جەتكىزە قويسىن. ويتكەنى بۇيرىق بۇنىكى بولعانىمەن، ۇسىنىس، سول ۇسىنىستىڭ ناتيجەسىنەن تۋعان ۇيات تا بارىنە ورتاق قوي.
ۆزۆودتاعى وزگە جاۋىنگەرلەردى بىلمەيدى، ال سول وقيعادان كەيىن ءوزى داۋلەتبايەۆ تۋراسىندا قالىپتاسقان ناشار ويىنان ايىعا باستاپ ەدى. كۋليبابانىڭ قاھارىنان دا قورعاپ قالىپ جۇرگەنى سوندىقتان. كىم بىلەدى، شىنىندا دا داۋلەتبايەۆ سول جولى كۋليباباعا ەرەگەسىپ، ادەيى قارسى بولعان شىعار. «ايتەۋىر قىمس ەتسە، مەنىڭ ءسوزىمدى جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، بىردەڭە ايتادى. تىڭداعىسى كەلمەيدى» دەپ، ءجۇر ەمەس پە سەرجانتتىڭ ءوزى دە. سول جەكە باستىڭ ەرەگەسىمەن كەلىپ، جۇرت كوزىنشە الگى ۇسىنىسقا ادەيى قارسى شىعۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ. ايتپەسە، «ماشيناعا وتىرمايىق» دەۋ ءۇشىن اسقان دانىشپاندىقتىڭ كەرەگى شامالى عوي. بۇل وي سول ساتتە كەز-كەلگەن جاۋىنگەردىڭ، ءتىپتى كيتايچۋكتىڭ ءوز باسىندا دا تۇردى عوي. وكىنىشتىسى سول - تاۋەكەل ەتىپ، دەر كەزىندە ايتىپ سالا المادى.
— ءسىز عانا ەمەس، — دەدى كاپيتان شافران قارا كوزدەرىمەن تۇنجىراي ءبىر قاراپ قويىپ. — مەن دە بەرتىنگە دەيىن داۋلەتبايەۆ ءتارىزدى ەكى-ۇش جىگىتكە ونشا نازار سالماي ءجۇرىپپىن. ەشكىم زەردەدەن تىس قالماسىن دەپ جينالىستاردا، ءوزارا اقىلداسقاندا ايتىپ الامىز دا، جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇمىتىپ كەتەتىن ادەتىمىز. جوق، ەشكىمدى نازاردان تىس قالدىرۋعا حاقىمىز جوق ...
VII تاراۋ
تۋعان كۇن /ۆاننيكوۆ، داۋلەتبايەۆ/
تۇستەن كەيىنگى «ساموپودگوتوۆكا» دەپ اتالاتىن ءۇزىلىس ءساتى. اركىم ءتيىستى شارۋاسىمەن شۇعىلدانىپ، ءبىر ەركىنسىپ قالاتىن ۋاقىت. كۋبريك ىشىندە باس ءتۇيىستىرىپ، جايباراقات اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندار دا بار. ءشوپ باسىن سىندىرماي، قۇر قيسايىپ جاتقان داۋلەتبايەۆتىڭ قاسىنا كىبىرتىكتەي باسىپ، ستانيسلاۆ ۆاننيكوۆ كەلدى. قازاق جىگىتىنىڭ شەگىرلەۋ قىسىق كوزدەرىندە ەنجارلىقتان وزگە ەشقانداي ماعىنا سەزىلمەيدى. ءوزىن توڭىرەكتەپ كەلگەن جولداسىنا ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ دەپ نازار سالماعان سامارقاۋ قالپى. رەنجىسىپ قالعان ادامدارداي ەكەۋى دە ءۇنسىز.
اقىرى ستانيسلاۆ تاماعىن كەنەپ الدى دا:
— باتپاقتى توعايعا بارماي كەتتىڭ عوي، — دەدى باسەڭ عانا. ءسوزدى باسقاشا قيىستىرۋدىڭ ءجونىن تاپپاي، وزىنشە اڭگىمەگە وسىلاي تارتپاق. جولداسىنىڭ ويىن مازالايتىن وسال جەرىن ىزدەپ، ىق جاعىنان شىعا سويلەگەن ءتۇرى. ويتكەنى بىلايىنشا تۇكسيگەن كوڭىلسىز جىگىتتىڭ ءجۇزىن ەپتەپ جىلىتاتىن — تەك وسى تاقىرىپتاعى اڭگىمە عانا. ونىسىن بايقاعانىنا دا كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق. الگى ساۋالعا بىردەن اعىتىلا جونەلمەي، جولداسى قايتا سويلەگەسىن بارىپ، ەپتەن يكەمگە كەلە باستاعان سىڭايلى. تابيعات اياسىنا شىقپاعالى تالاي ۋاقىت وتكەنىن ءسال-پال قاپالانا ەسكە الدى:
— شىركىن، باتپاقتى توعاي، — دەدى سوسىن ىزعارى سىنعان ۇنمەن تولعانا سويلەپ. — جازدى كۇنى ءىشى قانداي كەرەمەت ەدى. سونداي سالقىن بولاتىن. ول جەردە ءجوندى جەل جوق قوي. ال ءقازىر قانداي بولىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن. شىنىن ايتقاندا، مەن ول جاققا قىستى كۇنى بارعان ەمەسپىن. كورگىم-اق كەلەدى...
ستانيسلاۆ جىڭىشكە قىر مۇرنىن تارتا ءتۇسىپ، ۇندەمەي قالدى. ءوزى باستاعان اڭگىمەنى ءوزى جانداندىرىپ اكەتە الماي، الدەنەگە بۇگەجەكتەي بەرەدى. «كوڭىلىنە كەلىپ جۇرمەسە... جوقتان وزگەگە رەنجي سالاتىنى بولۋشى ەدى عوي...» دەپ، تولقىپ تۇردى دا، تاۋەكەل ەتتى:
— باح، سەن كەشىر... مەن بىرنارسە سۇرايىن دەپ ەدىم، — جولداسى كىدىرە قاراپ، باس يزەگەسىن، باتىلدانىپ كەتكەندەي بولدى. — سول باتپاقتى توعايدى نەسىنە جاقسى كورەسىڭ؟ ول جاق بالەندەي ادەمى ەمەس قوي. اناۋ الگى ياسنەب شوقىسى جاق بولسا، ءبىر ءسارى. مىناۋ ءوزى باتپاق... اعاشتارى ۇزىن-ۇزىن، دىڭدەرى ءبىر ءتۇرلى قوڭىرقاي. قارا باتپاقتىڭ، مۇكتىڭ، تاعى بىردەمەلەردىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇرادى. ىشىنە كىرىپ كەتسەڭ، تىم كوڭىلسىز عوي. — جولداسىنىڭ جاۋاپ قايىرۋعا قۇلشىنا قويماعانىن اڭعارىپ، ستانيسلاۆ ويىن سارقا، جەدەلدەتە سويلەدى: — ونىڭ ۇستىنە جازدىكۇنى ءىشى - قاپتاعان ماسا. انا جولى ساعان ىلەسىپ بارعاندا كوردىم عوي. سونان قايتىپ جولاعان ەمەسپىن. ستانسياعا جۇمىسقا بارعاندا سەمەنوۆكا سەلوسىنىڭ ءبىر شالى ايتىپ وتىرعان: «باتپاقتى توعاي جىن-شايتاننىڭ ۇياسى ەكەن» دەپ. ارينە، شايتاننىڭ جوعى جوق قوي. سوندا دا ول جاق ءبىر ءتۇرلى سۇرەڭسىز...
سەرىگى اعىنان جارىلىپ، اسىعا سويلەگەنىمەن، ءبارىبىر جاۋاپقا قارق قىلىپ جاتقان داۋلەتبايەۆ جوق:
— ساعان نەگە جامان ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟ ماعان جاقسى ايتەۋىر. مەن دەگەن ورمانسىز دالالى جەردە ءوستىم عوي. سودان با ەكەن، كىشكەنتاي كەزىمدە-اق ورمان كورسەم دەۋشى ەدىم. سەن سياقتى ءار نارسەنىڭ ادەمىلىگىنە قاراپ جاتقان كىم بار؟.. ماعان وسى جاقسى ايتەۋىر.
— سولاي ما؟ — دەدى ۆاننيكوۆ ىركىلە ەزۋ تارتىپ. قوڭىر كوزدەرىندە ۇساق جىلتىل ويناپ شىعا كەلگەن. ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ قيىسقانىنا قۋانىشتى ءتارىزدى. — ال ءبىزدىڭ قالانىڭ ماڭى تۇگەل ورمان. جانە مىنا باتپاقتى توعاي ءتارىزدى قارا كۇڭگىرت ەمەس، جاپ-جاسىل. قىزىل قايىڭدار دا بار. بىلەسىڭ بە، قىزىل قايىڭنىڭ قانداي بولاتىنىن. و-و، كەرەمەت!..
— ال وندا ايۋ بار ما؟
— ايۋ دەيمىسىڭ... ءوزىم كورگەن جوقپىن، بۇرىن بولىپتى دەيدى. ەلىك كوپ، قاسقىر مەن تۇلكىسى شە. و-و!
— قاپ، ايۋدىڭ بولماعانى-اي!
— ونى قايتپەكسىڭ؟
— ايۋ بولسا، ونىمەن توبەلەسىپ كورەيىن دەپ ەدىم... سونىمەن كۇش سىناسقانىم كەلەدى...
ەكەۋارا كۇبىر ءسوز جالعاسا ءتۇستى. سىرتتان قاراعان بىرەۋلەر وسى ەكەۋى نە سويلەسەدى ەكەن دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ءبىر قاراعان ادامعا وزدەرى ءتىپتى ۇيلەسە قويمايتىن جاندار سەكىلدى. مىسالى، تيتتەي بوس ۋاقىتى بولسا، ۆاننيكوۆتىڭ قارمانىپ ىزدەيتىن نارسەسى — الدىمەن، كىتاپ. ال ەكىنشىسىنىڭ وقىعاندى قويىپ، گازەت قاراپ وتىرعانىن كورگەن ەشكىم جوق. بىرەۋلەر ءتارىزدى تاناۋلارى پىشىلداپ حات جازىپ جاتقانىن دا بايقاعان جان جوق. ول تۇرماق جۇرت ۇيمە-جۇيمە بولىپ جاتاتىن تەلەديدار الدىنا دا جولاي بەرمەيدى. سوندا وسى ەكى جاۋىنگەردى ەرىكسىز قوساقتايتىن دوستىق سەزىم بە، جوق، باسقا بىردەڭە مە؟ بۇل ساۋالدىڭ توركىنىنە ۇڭىلۋشىلەر دە سيرەك ءتارىزدى.
* * *
ستارشينا روتانى ساپقا تۇرعىزىپ، باس-اياعىن تۇگەندەۋگە كىرىسىپ ەدى، جوق بولىپ شىققان جالعىز داۋلەتبايەۆ قانا. كومانديرلەردىڭ ەشقايسىسى وعان تاپسىرما بەرمەگەن، ەشكىم ەشقايدا جۇمساماعان. سوندا ول قايدا ءجۇر؟ كىم بىلەدى؟ .. اركىم وزىنشە بولجام جاساعانمەن، ەشكىم ناقتى جاۋاپ بەرە العان جوق.
سول ەكى ارادا ۆاننيكوۆتىڭ باسىنا «ايتسام با، ايتپاسام با؟» دەگەن ءدۇدامال ويدىڭ ساپ ەتە قالعانى. قۇر مىڭگىرلەگەنىمەن، ءتارتىپ بۇزىپ وتىرعان جاۋىنگەردى ءدال ءقازىر قايتىپ قورعاماق؟ «سولاي كەتكەن عوي، — دەپ ويلادى ول تۇنجىراي ءتۇسىپ. — سويتكەن... كەشە باتپاقتى توعايدى بەكەر ەسىنە سالدىم. سويلەسۋ ءۇشىن تاپقان امالىم ەدى عوي. قايدان بىلەيىن؟ اياق استىنان بۇلايشا تۇگەندەيدى دەپ كىم ويلاسىن. قاپ!..»
ساپتا تۇرعاندار ىدىراپ، اركىم ءتيىستى تىرشىلىگىمەن شۇعىلدانىپ كەتسە دە، الگى وكىنىشتى سەزىمنەن ۆاننيكوۆتىڭ ايىعا الماي-اق قويعانى. قازارمانىڭ سىرتىندا ءجۇرىپ، ەلەڭدەپ قاراي بەرگەنى — باتپاقتى توعاي جاق. ۋاقىت وتكەن سايىن تىقىرشىپ، جانى شىعىپ بارادى. داۋلەتبايەۆ كەلگەنشە وتكەن ەكى ساعات تۋرا ەكى كۇنگە تاتىعان شىعار.
الاڭداتقان ادامنىڭ سۇلبەسى اقىرى كورىندى-اۋ.
ءوزى ءتىپتى ساساتىن ەمەس. قازارما الدىنا كەلىپ، ەتىگىن تازالاۋعا كىرىستى. ەتىگى عانا ەمەس، ۇستىندەگى بۋشلاتى دا، شالبارى دا ساتال-ساتال. باتپاقتى توعاي جاققا بارىپ قايتقانى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. ستانيسلاۆتىڭ كۇيزەلە جەتكىزگەن نارازىلىعى وعان ءبارىبىر سياقتى. ۇلكەن شارۋا تىندىرىپ قايتقان ادامداي جاعاسى جايلاۋ، ءتوسى قىستاۋ. ءوزىن كۇتىپ تۇرعان اشۋلى قاباقتار دا، ءتيىستى جازا دا ويىنا كىرىپ-شىعار ەمەس.
«نە دەگەن مەڭىرەۋ ەدى؟ — دەپ ويلادى ونىڭ مىنا ساڭىلاۋسىزدىعىنا شىنىمەن كۇيىپ كەتكەن ۆاننيكوۆ قولدى ءبىر سىلتەپ. — قۇرىسىنشى، ءوزىن ءوزى ايامايتىن ادام ءۇشىن سونشا ءبۇلىنىپ نە جىنىم بار؟» «سول جاققا نەسىنە قۇمارتادى وسى؟ — دەدى اشۋلى ويلاردان سەيىلە الماعان ول ازدان كەيىن تاعى دا. — قىستى كۇنى باتپاقتى توعايدىڭ جايى بەلگىلى. ءتىپتى ادام قىزىعاتىن ەشتەڭەسى جوق سونىڭ. اشەيىن قۇر اۋرەشىلىك. قاراشى ەندى، تۇككە تۇرمايتىن نارسەگە بولا جاماناتتى كورىنىپ ... توپاس دەسە، توپاس. بۇل ازيالىقتار بار عوي، وسىنداي سۆويم بولىپ كەلەدى ەكەن عوي.
— وسى دا قىس پا؟ — سىرتتان قاقىرىنا-تۇكىرىنە كىرگەن فەدور تايباحتين اياعىن تارسىلداتىپ قاعا باستادى. ءبىزدىڭ جاقتىڭ قىسىن ايتساڭشى. كەرەمەت جىلى. قارى ۇلپاداي. ال مىناۋ ايازى اقىرعان ءسىبىر عوي كادىمگى.
— اقىرىن، مۇندا سەن جالعىز ەمەسسىڭ عوي. ۇيقىداعىلاردى وياتاسىڭ. سونشا گۇجىلدەگەنىڭ نە؟ — دەدى دوڭگەلەك تەمىر پەشتىڭ قاسىندا وتىرعان كيحەيەۆ جاقتىرتپاي. قارۋىن پيراميداعا قويىپ، تونىن سىلكىپ ىلگەن فەدور تەڭسەلە باسىپ كەلدى دە، كيحەيەۆتىڭ جانىنا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى.
— فۋ، اقىرعان ايازدى كۇنى اۋا قۇرعاق بولۋى كەرەك قوي. تۇمانىن ايتساڭشى، قاتتىراق تىنىستايىن دەسەڭ، وكپەڭدى بارىپ ءبىر-اق قابادى. بۋلىعىپ جوتەلەسىڭ كەلىپ... جاڭا داۋلەتبايەۆ تا كۇرك-كۇرك ەتىپ، پوستىعا ارەڭ باردى.
— جىگىتتەر، سەندەر سول داۋلەتباەقا قاتىستى ەشنارسە ەستىدىڭدەر مە بۇگىن؟
سىرت كيىمى مەن قارۋ-جاراعىنان جەڭىلدەگەن ۆاننيكوۆتىڭ دا كەلىپ قوسىلعانى — پەش جانىنداعى توپ. ءتايباحتيننىڭ سوپاقتاۋ سۇرعىلت جۇزىنەن سىرتتاعى سۋىقتىڭ ءىزى ونشا سەزىلە قويماسا، پوستىدان ونىمەن بىرگە قايتقان ۆاننيكوۆتىڭ اجارى باسقاشا. بويجەتكەن قىزدىكىنە ۇقساس جۇقالاڭ تەرىسى قىزارا البىراپ، وزگەشە ادەمى رەڭدە.
— نەمەنە، ول تاعى دا بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويىپ پا؟ — دەدى كوتەلوكتەگى بوتقانى پەش تابىنا ۇستاي بەرگەن فەدور. الدەقانداي مىس قاڭىلتىردى جالتىراتا ءسۇرتىپ وتىرعان كيحەيەۆ تە قىسىق كوزدەرىپ جىلت ەتكىزىپ، ستانيسلاۆقا قاراي بۇرىلدى.
— جىگىتتەر، سوندايدى قويساڭدارشى. ءبىزدىڭ لەنيا ەكەۋىنىڭ ءدام-تۇزى جاراسپادى دەپ ءبىر جولداسىمىزدى نەگە شەتتەتە بەرەمىز وسى؟
ۇرتى بۇلتىلداپ الدىنداعى اسىن قاۋجاڭداۋعا كىرىسىپ كەتكەن فەدور تايباحتين ۆاننيكوۆتى جاقتىرماعان پىشىنمەن مىرس ەتە قالدى. كىرپىگى سەلدىر ۇلكەندەۋ كوك كوزدەرى اينالاسىن ءبىر تۇگەندەپ ءوتتى:
— پاھ، شىركىن-اي! سول داۋلەتبايەۆپەن ىم-جىمىڭ ءبىز بىلمەيتىندەي-اق ءتىپتى. ۇندەمەي ءجۇرىپ، ءتىلىڭدى تاپقان شىعار سەنىڭ. قايدان بىلەمىز؟ قىمس ەتسە، سول كيرگيزدى قورعاپ شىعا كەلەسىڭ. وتىر عوي، انە، كيحەيەۆ.
— كيحەيەۆتىڭ بۇل جەرگە نە قاتىسى بار؟
— ول دا — ازيات. داۋلەتبايەۆتى ءبىر قورعاسا، سول قورعاۋى كەرەك قوي. ءبىراق ول ءويتىپ وتىرعان جوق.
ازيات دەيتىنى — كيحەيەۆتىڭ ۇلتى ياكۋ جاقۇت بولاتىن.
— الدىمەن سەن تىڭداساڭشى. بۇگىن داۋلەتبايەۆتىڭ تۋعان كۇنى ەكەن. — ۆاننيكوۆ ءسال كىدىرە ءتۇستى دە، كوكەيگە كەلىپ تىرەلگەن ويىن كەلتە قايىردى. — سونى عوي، ەشقايسىسىمىز بىلمەيمىز.
— بىلگەندە نە ىستەي قويايىن دەپ ەدىڭ؟
— سەن، فەدور، شىنىڭدى ايتشى، داۋلەتبايەۆتى نەگە قاعىتا بەرەسىڭ؟ نە ىستەدى ول ساعان؟ كۋليبابا ۇناتپايدى ەكەن دەپ، سەن دە ونى ىلعي شەتتەتەسىڭ.
— مەن سەن ويلاعانداي جاعىمپاز ەمەسپىن، سلاۆا. سەنىڭ داۋلەتبايەۆىڭ لەنياعا قالاي ۇناماسا، ماعان دا سولاي ۇنامايدى. ءبىتتى سول، ول توپاسپەن شەكىسىپ تىنام. قويشى، ساعان ءتۇسىندىرىپ نەسىنە اۋىز اۋىرتىپ جاتىرمىن؟ سول داۋلەتبايەۆتى كىم ۇناتا قويۋشى ەدى؟ مىنا وتىرعان جەرلەس جىگىتى بولماسا.
اسكەرگە وسى كۇزدە عانا الىنعان ىقشام دەنەلى، قارا تورى ءوڭدى جاس سولدات ىدىس-اياق جاعىندا ءجۇر ەدى. كەكسەلەردىڭ جاس سولداتتارعا جۇمىس ىستەتىپ قوياتىن سالتىنا باعىنىپ، قىبىر-قىبىر. ءوز فاميلياسىن ەستىگەسىن وقۋشى بالاداي كەلتە مۇرنىن ءبىر تارتىپ، جىميىپ قويدى. ءبىراق كەيبىر جاستارداي قىسىلىپ-قىمتىرىلعان جوق:
— مەن ول جىگىتتى ونشا بىلمەيمىن عوي.
— قالاي، سەندەر جەرلەس رەتىندە ءالى اڭگىمەلەسكەن جوقسىڭدار ما؟ انا جولى ءوز تىلدەرىڭدە سويلەسىپ تۇردىڭدار ەمەس پە؟ انە، كوردىڭ عوي، سلاۆا، ءتىپتى ءوزىنىڭ جەرلەسى دە باس شايقايدى.
پەش اۋزىندا جىلتىراعان وت ساۋلەسىنەن كوز ايىرا الماي وتىرىپ، ستانيسلاۆ ءبىر ءسات ويلانىپ قالعانداي بولىپ ەدى. قالايى قۇتىنى ۇستاعان قولى دا قيمىلسىز.
— توقتاربەكوۆتىڭ ۆزۆودقا كەلگەنى كەشە عانا. جەرلەسى بولعانىمەن، داۋلەتبايەۆپەن ول ءالى سويلەسىپ تە ۇلگىرگەن جوق. ال ايتشى، قانە، وسى وتىرعان قايسىمىز پەرىشتەدەي جارقىراپ تۇرمىز؟
— ءماسساعان! — دەدى تايباحتين شىقشىتى بۇلتىلداپ، شايناڭداپ وتىرىپ. — مىنا ۇندەمەس سلاۆانى قاراڭدار. قالاي-قالاي شەشەنسيدى، ەي؟ «سەنىمدى قول — ۇندىستەردىڭ دوسى». ءبىزدىڭ ارامىزدان دا ازيات چۋربانداردى قورعايتىن بىرەۋ شىقتى.
ازيالىق ۇلتتان شىققان جاۋىنگەرلەردى تايباحتيننىڭ ناسىلدىك تۇرعىدان كەمسىتە سويلەۋىنە ءۋاج ايتقان جان بولعان جوق. الگى ءۇزىلىپ قالعان ءسوز جەلىسىن ۆاننيكوۆ قىسىلماستان قايتا جالعاعانى:
— كەمشىلىك بارىمىزدە دە بار، فەديا. مىسالى، مەن ءوزىڭ ايتقانداي ۇندەمەس شىعارمىن.
— فەديانىڭ ءوزى شە؟ — دەدى كيحەيەۆ باسىن كوتەرمەستەن. — روتادا وعان جەتەر سۋايت جوق شىعار. وتىرىك ايتقاندا، بەت-اۋزى شىلپ ەتپەيدى عوي.
— كورسەتەمىن مەن ساعان سۋايتتى، چۋربان!
— فەديا، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم... سەن ءبىر رەت جانجالداستىم ەكەن دەپ بوسقا داۋلەتبايەۆپەن جاۋىعا بەرمە... — دەدى ۆاننيكوۆ تاعى دا.
— ءاي، سەنىڭ اقىلىڭ ماعان بەس تيىن. وتىرىك بىلگىشسىنە بەرمەي، ءسوزدىڭ توق ەتەرىن ءبىر-اق ايتساڭشى. ءتىپتى ميىمدى اشىتىپ جىبەردىڭ عوي ءوزى.
— مەن ءبىر دانىشپاندىق جاساي قويعالى تۇرعان جوقپىن. تۋعان كۇندى دۋمانداتاتىن نەمەسە سىيلىق جاسايتىن كەز ەمەس. ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتىپ، قۇتتىقتاي سالساق، نەمىز كەتەدى؟ جىگىت ەمەسپىز بە ەڭ قۇرىعاندا.
— ا-ا، بۇنىڭ ءبىزدىڭ ەمەس، كومسورگتىڭ شارۋاسى عوي. اقىلىڭ تاسىپ بارا جاتسا، شپاروعا ايت الدىمەن.
— تەك قانا شپارونىڭ با؟ ول ءوز تاراپىنان قۇتتىقتاۋ ۇيىمداستىرىپ جاتسا، جاقسى عوي. ءبىراق بىرگە جۇرگەن قارۋلاس جولداستارى بىزدەر شە؟.. مۇمكىن، ناريادتان بوساتارمىز، ا؟
ءتايباحتيننىڭ ساناسىنا توسىن ءبىر نارسەنى ءسىڭىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن ۆاننيكوۆ جاقسى بىلەدى. سونى ۇعا تۇرا، وزگە جىگىتتەر دە ەستي بەرسىن دەپ داۋلەتبايەۆقا قاتىستى اڭگىمەنىڭ شەتىن ادەيى شىعارىپ ەدى. اسىن ءىشىپ بولعان فەدور قولىن ءبىر سىلتەپ، ورنىنان ەڭسەرىلىپ كوتەرىلە بەرگەندە، ىشكى بولمەدەن سەرجانت كۋليبابا شىعا كەلدى. قاشان كورسەڭ دە، قىرى سىنباي، تىپ-تىك جۇرەتىن زامكومۆزۆود شاشىن جاتقىزا سيپاپ، بەت-اۋزىن ىسقىلاپ تا قويدى.
— تۋعان كۇنى بولسا نەسى بار؟ — دەدى ول ۆاننيكوۆتىڭ ءسوزىن جاقتىرماعان پىشىنمەن. — تۋعان كۇنى جاۋىنگەر اسكەري قىزمەتتەن بوساتىلسىن دەگەندى جارعىنىڭ قاي جەرىنەن وقىدىڭ؟ ناريادتان بوساتۋ؟.. جولداس ۆاننيكوۆ، سەن ۇلگىلى، وزات جاۋىنگەرىمىزسىڭ. بۇل ايتىپ تۇرعان ءسوزىڭدى قالاي ۇعامىز سوندا؟ ناريادتى بىلاي قويىپ، سوعىس كەزىندە سولدات تۋعان كۇنى وققا دا ۇشىپ كەتەدى، ونى قايتەسىڭ؟
ارتىق ءسوزدى قوي دا، تاماق ءىشىپ بولساڭ، دەمالىس بولىمىنە قاراي مارش.
قاراۋىل قىزمەتىنىڭ جارعىسى بويىنشا ەكى ساعات بويىنا پوستى دا تۇرىپ كەلگەن جاۋىنگەرلەر ەركىن دەم الىپ، سەرگەك كۇيدە وتىرۋى ءتيىس. ەكى ساعاتتىق ۋاقىتىن بىتىرگەندەر ەندى ەكى ساعاتقا ۇيىقتاپ تىنىعىپ الۋعا جاتادى دا، ۇيقىداعىلار ويانىپ، پوستىعا كەتەدى. ناريادتىڭ كۇن تاۋلىك جيىرما ءتورت ساعاتى بويى وسىنداي قاتاڭ كەزەك تىنىمسىز الماسىپ، اينالادى دا وتىرادى.
سول تارتىپپەن ۆاننيكوۆتار تىنىعۋعا ىڭعايلانعان كەزدە، پوستىدا تۇرعان كەلەسى توپ تا ورالدى. بۇلار دا شەتتەرىنەن قاعىنىپ-سىلكىنە، بۇگىنگى اۋا رايىنا نارازىلىق تانىتىپ، كىرىپ جاتىر. قاباقتارى شىتقىل وزگە سەرىكتەرىنە قاراعاندا داۋلەتبايەۆتىڭ وڭىندە بۇرىن بايقالا قويماعان جۇمساق نۇر بار. قىسىقتاۋ بىتكەن شەگىر كوزدەرىنەن بەيمالىم جىلتىل ۇشقىندايدى. ءارقاشان سۇپ-سۇر بولىپ جۇرەتىن جالپاق بەتى شىقشىتىنا دەيىن قىزىل كۇرەڭ ءبىر اجارعا ەنىپتى.
قاراۋىل ءتارتىبىن بۇزىپ، ۆاننيكوۆ ءوز توبىمەن ۇيىقتاۋعا جاتقان جوق. سەرگۋ بولمەسىنىڭ بۇرىشىندا داۋلەتبايەۆپەن كۇبىرلەي سويلەسىپ وتىرا بەردى.
— تۋعان كۇنىن پوستىدا تۇرىپ قارسى العان قالاي ەكەن؟ — دەپ اۋەلى وزىنشە جۇردەك ازىلدەن باستاعان. مىنەزى قانشا تۇيىق بولسا دا، كەيدە كوڭىلى تۇسكەندە ءوستىپ جەڭىلدەۋ اڭگىمەگە جول بەرەتىنى بار.
استارلى ويناقى سوزگە جوق، مىنەزى نوقايلاۋ جىگىت ەپتەپ كوڭىلدى كورىندى. ونى پۇنى اڭگىمە ايتىپ، شەشىلە سويلەيتىن كەزى ىلەۋ دە بىرەۋ. ءقازىر دە پوستىداعى جاعداي، اۋا رايى جونىندە ءوز پىكىرىن قوسقان بولىپ جاتىر. سوندا دا ءسوز نىشانىنان ءدال بۇگىنگىدەي قۋانىشتى كۇنى قارۋ قۇشاقتاپ، پوستىدا تۇرعانىنا رەنىش بەلگىسى سەزىلمەيدى.
— ە، ءبىزدىڭ باس نە كورمەگەن باس... سول دا ءسوز بە؟ بۇعان دەيىن مەن وندايدىڭ تالايىن كورگەنمىن. ءتىپتى ءبىر رەت وسىنداي تۋعان كۇنىمدە ميليسياعا دا ءتۇسىپ قالعانمىن، — دەي كەلىپ، باسىنان وتكەن ءبىر جايدى بايان ەتىپ كەتتى. ونىسى كاسىپتىك-تاحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەندە بولعان وقيعا ەكەن. مەكتەپتە ءىلىنىپ-سالىنىپ ناشار وقىعان باح سەگىزىنشى كلاستى بىتىرىسىمەن، اۋدان ورتالىعىنداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەگە بارىپ ءتۇسىپتى. ءتارتىبى دە، ساباعى دا ونشا كەلىسپەي، مەكتەپتىڭ بەرەكەسىن الاتىن بالادان مۇعالىمدەر قاشاندا قۇتىلعانشا اسىق قوي. وندايلاردى وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىن تاۋىپ، ەپتەپ سىرعىتىپ جىبەرۋگە تىرىسادى. ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ دە سونداي كەپكە ۇشىراعانىن داۋلەتبايەۆ بۇكپەلەپ جاسىرماي، اشىق سەزدىرىپ وتىر. ۋچيليششەگە كەلگەننەن كەيىن دە ول ماڭدىتىپ، بەرەكە تاپتىرماعان. ەكىنشى جىلى جولداستارىمەن تۋعان كۇنىن اتاپ، ىشىمدىككە جىعىلعان. بويلارىن ەسىرىك بيلەگەن بوزبالالار وسىنداي ايازدى كۇنى كوشەگە شىعىپ الىپ، وتكەن-كەتكەن جۇرتپەن شاتاقتاسپاي ما. سونىڭ اقىرى، ىشىندە باح بار، بىرنەشە بالانى ميليسيادا ءبىر-اق شىعارادى.
— ونىڭ اياعى بەلگىلى ەمەس پە؟ — دەدى داۋلەتبايەۆ قولىن كوڭىلسىزدەنە سىلتەپ. — ايعاي-شۋ، ىرىڭ-جىرىڭ... مەنى ۋچيليششەدەن قۋىپ جىبەرىپ، قايتادان قابىلدادى. قويشى، ايتەۋىر، كەلەسى جىلى اسكەرگە كەتىپ تىندىم عوي...
انە، سونداي دا تۋعان كۇندەر بولعان. ونىڭ قاسىندا مىناۋ نەمەنە، ءتايىرى...
— مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن اۋزىما شاراپ الىپ كورگەن ەمەسپىن. بالا كەزىمدە كۆاستىڭ ءوزىن اشىرقانىپ ىشەتىنمىن. ءبىزدىڭ جاقتا قولدان ىستەگەن كۆاستىڭ ءدامى قىشقىل عوي... — دەدى سلاۆا.
— سەن ەندى مەنى ىشكىلىككە قارسى تاربيەلەيىن دەدىڭ بە؟ ول جاعىن ءالى گراجدانكاعا بارعاندا كورەمىز. زاڭ سەنسىز دە قاتايىپ تۇر ەمەس پە؟..
— جوق، سەن رەنجىمە، — دەدى ۆاننيكوۆ ءسال ىڭعايسىزدانعان تۇرمەن. — جاي، ءسوز رەتى كەلىپ قالعاسىن ايتىپ جاتىرمىن... ايازدى ءتۇن... ناريادتا ءجۇرسىڭ... تۋعان كۇنىڭ... بۇرىن وسى كۇندى ىلعي اتاپ ءوتۋشى ەدىڭ. ال بۇگىن قارۋ قۇشاقتاپ پوستىدا تۇرسىڭ... سونداي كەزدە ادامنىڭ بويىندا قانداي سەزىم بولدى ەكەن؟ مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى — سول.
شىقشىتتى بەت الپەتى كەڭەيە تۇسكەندەي كورىنىپ، داۋلەتبايەۆ ءسال جىميىپ قويدى:
— سەن مەنى تەرگەپ وتىرعان سياقتىسىڭ ءوزى. «نە ويلادىڭ؟ نە ويلادىڭ؟» نە ويلاۋشى ەدىم؟ اقىلدى ادامدار عانا مۇندايدا بىردەڭە ويلايدى. ال مەن شە؟.. كۋليبابانىڭ سوزىمەن ايتقاندا چۋربان ەمەسپىن بە؟ — دەگەندە اياسى تار كوزدەرى سۋىق جىلتىل شاشىپ، ءجۇزى دە ىزعارلانا قالدى. ءىش تارتا سويلەگەن جازىقسىز جىگىتتى قاراداي سىرتقا سەرپىگەنى نە قىلعانى؟
ءبىراز ۋاقىت ەكەۋىنىڭ اراسىن قولايسىز ۇنسىزدىك سىنالادى. سودان الدەن ۋاقىتتا بارىپ داۋلەتبايەۆتىڭ ءۇنى وزىنەن ءوزى جىلىپ قويا بەرگەنى:
— «تۋعان كۇندى اتاۋ» دەدىڭ-اۋ جاڭا. جوق، مەنىڭ تۋعان كۇنىم بۇرىن دا اتالعان ەمەس. ءاي، سول مەن سياقتى جۇقسىزدىڭ ومىرگە كەلگەنىنە قۋاناتىن ادام بار دەيمىسىڭ، ءسىرا؟..
سيرەك قاستارىن تۇيە، جەڭىل كۇرسىندى دە، جىگىت مازداپ شوعى عانا قالعان وتتى كىشكەنە كوسەۋمەن اۋدارىستىرا باستادى. شالا جانعان قاراعايدىڭ ءيسى شالقىدى.
— ونداي كۇندى بالانىڭ اكە-شەشەسى ۇمىت قالدىرماۋشى ەدى عوي. مەيلى ول تەنتەك بولسا دا. الدە سەندەردىڭ ۇلتتا ونداي ءداستۇر جوق پا؟ — دەدى سلاۆا سىپايى داۋىسپەن باسەڭ عانا. سەرىگىڭنىڭ الگى تۇتىككەن الپەتى لەپىرىڭكى كوڭىلدى باسىپ تاستاعانداي. شانىشقاق جايسىز كوزبەن جالت ەتىپ قاراپ قويعانى بولماسا، داۋلەتبايەۆ بۇل جولى تىرس ەتىپ ءتىل قاتقان جوق. سونان كەيىن قايداعى-جايداعى اڭگىمەلەردى تەرگىشتەپ، لاعا سويلەپ كەتىپ ەدى.
ۆاننيكوۆتى جاتىن بولمەگە امالسىز جەتەلەگەن — نارياد تاراتۋشىسىنىڭ ءامىرى. پوستىعا شىعار الدىندا جاتىپ تىنىعۋ مىندەتىن بۇزۋعا بولمايدى. كوزىن تارس جۇمىپ السا دا، ستانيسلاۆتى ۇيقى ماڭايلاماي-اق قويدى. «شىنىندا دا ءبىر ءتۇرلى جىگىت، — دەپ ويلادى ول الگى اڭگىمەگە ىشتەي ەرىكسىز اينالىپ سوعىپ. — مىنەزى قۇيقىلجىعان بىردەڭە. ءوزى وتباسى جاعدايىنا اياق باسپايدى ىلعي. ايتقىسى كەلمەي، كۇرمەلىپ تۇرادى. ول جاعىن ءسوز قىلساڭ، قولما قول وزگەرە قالادى. وزىندە ەشكىم بىلمەيتىن ءبىر سىر بار سەكىلدى. قالاي بىلسەم ەكەن سونىسىن؟.. قالاي بىلەم؟..»
الگى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ ناقتى نە نارسەدەن قالاي باستالعانىن ەسىنە تۇسىرە الار ەمەس.
ونسىز دا لەپىرىپ ەركىن جۇرەتىن وجەت جىگىت لەونيد كۋليبابا يىعىنا سەرجانت لىچكوسىن تاعىپ العاننان كەيىن قايدان بايىز تاۋىپ، بايىرقالاي قويسىن. وزىنە بەرىلگەن بولىمشەنى شىرق ءۇيىرىپ، تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەدى. ۆزۆود كومانديرىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تەز كوتەرىلگەنى دە سول ەڭبەگىنىڭ ارقاسى.
قانداي تاپسىرمانى بولسىن دەر كەزىندە مۇلتىكسىز ورىنداپ تاستاۋى، قيقاڭدى كوتەرمەيتىن شەگەدەي ءتارتىپ ورناتۋى سەرجانت كۋليباباعا كومانديرلەر الدىندا بەرىك بەدەل الىپ بەردى. روتا وفيسەرلەرىنىڭ ءبارى دە وزىنە ابدەن سەنەدى، كەيدە مىندەتىنەن تىس شۇعىل تاپسىرمالار دا جۇكتەي سالادى. وسىنداي اسقاق كۇيدە لەپىرىپ تۇرعان كەزدە سەرجانتتىڭ بەتىنە تىك كەلگەندى قويىپ، يەك كوتەرگەن يشاراسىن ۇقپايتىن باعىنىشتى جوق. سوندىقتان بولار، قانشا ايبىندى، قاھارلى دەگەنمەن، كۋليبابا قول استىنداعى جاۋىنگەرلەرگە ىرىقتان تىس قىسىم جاسامايدى. قولىمدا بيلىك بار ەكەن دەپ باعىنىشتىسىنىڭ سىقسا ءسولىن، سوقسا قانىن الاتىن اپەرباقان سەرجانتتار قاي بولىمدە دە بار. كەرىسىنشە، ءار ادامعا بەلگىلى ءبىر سىيلاستىقپەن قاراي بىلۋگە ازاماتتىعى جەتەتىنىن ۇنەمى اڭعارتىپ وتىرادى. ونىڭ اناۋ-مىناۋ ارتىق-اۋىس مىنەزىن جاۋىنگەرلەردىڭ قىڭق ەتپەي كوتەرە بەرەتىنى دە سوندىقتان...
تەك مىنا داۋلەتبايەۆ... وسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ىلگىشەك قاتار قىزمەت ىستەي باستاعان العاشقى ايلاردا ونشا اڭعارىلا قويماۋشى ەدى. ەكەۋى ەكى بولەك ادام بولعانىمەن، مىنەزدەرىنىڭ تۋىستاسىپ كەتەتىن تۇستارى دا بار-اۋ. سول ۇقساستىق ءوزارا جاقىنداتپاي، كەرىسىنشە، شاپپا-شۇپ ۇستاستىرىپ، ەرىكسىز ەرەگەسكە دۋشار قىلىپ جۇرگەن سياقتى. ويتكەنى كۋليبابا دا، داۋلەتبايەۆ تا —بىربەتكەي ءمۇيىزدى مىنەزدىڭ ادامدارى. كوڭىلدەرىنە ءبىر نارسە جاقپاسا، مورت كەتۋگە بەيىم. اشۋ قىسقان ساتتە ەكەۋى دە تۇتىگىپ، جۇزدەرى ىزبارلانا قالادى.
ۆاننيكوۆ بايىپتاپ قاراسا، بۇلاردىڭ اراسىندا قايتا-قايتا تۇتانىپ قالاتىن كيكىلجىڭنىڭ توركىنى وسىندا جاتقان سياقتى. قىزمەت بارىسىندا سەرجانتتىڭ ارتىعىراق كەتەتىن تۇستارى — داۋلەتبايەۆتىڭ قىتىمىرلانىپ، قيقايا سالۋىنا سەبەپشى. قولىندا بيلىگى بار جىگىت ايتقانىن ورىنداتامىن دەپ، وكتەمدىك كورسەتەدى، اناۋ بولسا، «بۇنىڭ قاتە، ىستەمەيمىن» دەيدى... ءبىراق ارميادا باعىنىشتى ادام بۇيرىقتى ورىنداۋدان قاشان باس تارتىپ كورگەن. ول دەگەنىڭ — گاۋپۆاحتاعا اپاراتىن تۋرا جول.
ەرەگەسىپ العان كۋليبابانىڭ وزگەدەن گورى داۋلەتبايەۆقا كوبىرەك شۇيىلەتىنىن، رەتى كەلسە، ءتىپتى تىزە باتىرىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىنىن ۆاننيكوۆ وسى جازدان بەرى بايقاپ ءجۇر. سەرجانتتىڭ وزىمەن قولما-قول جاعالاسا كەتىپ، ادىلەتسىز ارەكەتىن بەتىنە بىلش ەتكىزىپ ايتىپ تاستايتىنى بولماسا، قياناتى جايلى داۋلەتبايەۆ ءالى كۇنگە ءبىر ادامعا شاعىم جاساپ كورگەن ەمەس. ءوزى سەزدىرىپ جاتپاعان سوڭ، وعان ارا ءتۇسىپ، الاستاپ الۋ جاعىن ەسكەرىپ جۇرگەن جانە ەشكىم جوق.
«سوندا دەيمىن-اۋ، — دەدى ۆاننيكوۆ ءبىر جامباسىنا قاراي اۋدارىلا بەرىپ. — وسىنداي قىرسىق، جۇقسىز ارا ءتۇسىپ نە جىنىم بار؟ اكەتىپ بارا جاتقان ماسەلە بولسا، مەنسىز-اق وزدەرى شەشەر. ءدال وسى مەنىڭ كۇيەتىن ەشتەڭەم جوق قوي شىنىندا دا...»
ودان ءارى... كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى...
ءىV تاراۋ
پوشتا /ۆاننيكوۆ/
پوشتاشى كىشى سەرجانت تا ءادىس الىپ العان، حات-حاباردى كوبىنەسە تۇسكەن كەيىنگى دەمالىس ساعاتىنا ءدوپ اكەلەدى. ەركىندىك ۋاقىتى ساعىنىشتى ساتكە ۇلاسقان جاۋىنگەرلەر ءماز-مايرام. ءقازىر دە كوڭىل قۇسى كوككە شارىقتاعان قۋانىشتى مەزەت ەدى. ارميادا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە وسى التى اي قىستا جيىرەك كەلەتىن نارسەلەر — ول پوسىلكالار. اق ماتامەن ورالعان، قاعازبەن قاپتالعان نەمەسە جاي جىپپەن شاندىپ بۋىلعان ءارتۇرلى جاشىكتەر قاتارى بۇگىن دە جوق ەمەس. ءتىپتى پوسىلكا تيمەگەندەرگە حات-حابار، قۇتتىقتاۋ وتكرىتكا سياقتى سىي-سياپات تاراتىپ، روتا جاۋىنگەرلەرىن پوشتاشى ابدەن-اق جارىلقاپ تاستادى.
مۇندايدا جۇرت بىر-بىرىنە قاراي الماي، اركىم ءوز قۋانىشىمەن بولىپ كەتەدى. بەلوگورسك قالاسىندا وقۋدا جۇرگەن سىنىپتاسىنان جاڭا جىلدىق قۇتتىقتاۋ وتكرىتكاسى قولىنا تيگەن ستانيسلاۆ مايدا قىز جازۋىن ەكى مارتە وقىپ شىقتى. سوسىن ونىسىن رازى كەيىپپەن ءتوس قالتاسىنا سالىپ الىپ، جان-جاعىنا كوز جۇگىرتكەن. جاۋىنگەرلەردىڭ بارلىعى دا جاڭا كەلگەن پوشتامەن شۇعىلدانۋدا. كاپتەركا جاقتان پوسىلكا جاشىكتەرىن جارىسا اشىپ جاتقانداردىڭ ءدابىل-دۇبىرى ەستىلەدى. الىستان كەلگەن استان ءدام اۋىز تيگىزۋ سالتى اسىرەسە ارميادا بەرىك. سول تارتىپپەن ولجالى جىگىتتەر اركىمنىڭ سىباعاسىن جاعالاي ۇلەستىرىپ تە ءجۇر.
جان-جاعىنا اسىعىس قاراعان ۆاننيكوۆ ىزدەگەن ادامىن تەز تاپتى. ەكى قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، تالتيگەن كۇيى قازارما تەرەزەسىنەن سىرتقا كوز سالىپ تۇر ەكەن. جۇرت پىشاق ۇستىندە ءبولىسىپ اكەتكەن مول ولجادان شەت قالعان ادامنىڭ سىڭايى. بەلەسكيي قولىنا ۇستاتقان ءتاتتى توقاشتى شەتىنەن سامارقاۋ تىستەدى دە، توسەك ۇستىنە قويا سالدى. «قانشا ەسكەرتۋ ەستىپ جۇرسە دە، ۇنەمى ۇمىتىپ كەتەدى، — دەپ ويلادى ستانيسلاۆ وعان قاراي قوزعالا بەرىپ. — سەرجانت كورسە عوي، ءقازىر اكەسىن تانىتادى».
توقاشتى الىپ، تۋمبوچكانىڭ ىشىنە سالدى دا، ستانيسلاۆ تۇرعان جىگىتتىڭ وزىنە بۇرىلدى. تۋرا جانىنا تاقاعان ادامعا ول سوندا دا يتپىسىڭ-كىسىمىسىڭ دەپ نازار اۋدارار ەمەس. قانداي ويدىڭ جەتەگىندە تۇرعانى بەيمالىم، ايتەۋىر قىرىنان قاراعاندا قىسىقتاۋ كوزدەردىڭ اياسىندا ءبىر تۇڭعيىق مۇڭ تۇنىپ قالعان سەكىلدى
— ساعان ەشتەڭە بولمادى دا؟
ايتارىن ايتسا دا، ۆاننيكوۆ كەلەسى سەكۋندتا وكىنىشتەن ەرنىن قىرشىپ الۋعا شاق قالىپ ەدى. تەك وسى جولى عانا ما؟ پوسىلكا تۇرماق، جالپى حات-حابار اتاۋلىنىڭ داۋلەتبايەۆقا سونشالىقتى سيرەك كەلەتىنىن نەعىپ ۇمىتا قويدى ەكەن؟.. سوندا نەگە؟.. بىر-ەكى رەت سۋىرتپاقتاپ وسى ماسەلەنى سۇراعانىندا دا جارىتىمدى جاۋاپ ەستي الماي، مەسەلى قايتتى ەمەس پە؟
ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىمەن ستانيسلاۆ ابىرجي كۇبىرلەپ، جولداسىنىڭ يىعىنان قاقاتى. سول ساتتە ايقىنىراق اڭعارىپ ەدى: مىناۋ تۇرعان ءوزى جاقسى بىلەتىن قىرشاڭقى ءتىلدى، قيقار مىنەزدى جىگىت ەمەس. الدەنەگە ءيىنى ءتۇسىپ، قاراداي جۇدەپ-جاداپ بارا جاتقان ءبىر بەيشارا مىسكىن جاننىڭ كەيپىن بايقاعان...
ءوزىن ايتەۋىر بەرىك اداممىن دەپ ەسەپتەيتىن ستانيسلاۆتىڭ جۇرەگى ءبىر ءسات شىمىر ەتە تۇسكەندەي بولدى... ءسوزدى ودان ارى وربىتۋگە كوڭىلى داۋالاماي-اق قويعانى. سونان داۋلەتبايەۆتى سول تۇرعان جەرىندە قالدىرىپ، امالسىز بۇرىلىپ كەتە بەرگەن.
— ۆزۆود، شىعىپ ساپقا تۇر! — دەگەن ءامىر جەتكەن كەزدە پوشتانىڭ قىزىعى سايابىرلاۋعا اينالىپ، اركىم ءوز تىرلىگىن كۇيىتتەۋگە كىرىسىپ ەدى. لەنين بولمەسىندە حات جازىپ وتىرعان ۆاننيكوۆ تا مىنا شۋلى-دۋلى قازارمانى، اسكەري قالاشىقتى ويشا قالدىرىپ، الدەقايداعى الىس ولكەنى قيالمەن شارلاۋدا بولاتىن.
دالىزدەگى بەلگىلى ورىنعا لەزدە تىزىلە قالعان ساپتىڭ الدىنا ۆزۆود كومانديرى، لەيتەنانت كيتايچۋك شىقتى. ۇستىندە وزىنە قۇيىپ قويعانداي جاراساتىن شولاق اق تون. قاشانعىسىنداي ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق ونىڭ اق قۇبا ءوڭى ادەتتەگىسىنەن قاتۋ كورىندى. سارت-سۇرت باسىپ ورتاعا كەلگەن لەيتەنانت بىر-ەكى اۋىز سوزبەن جاعدايدى بايان ەتتى. توتەنشە جايتتى ەستىگەن جۇرت ادەپكىدە كادىمگىدەي تىكسىنىپ قالىپ ەدى. الگىندە عانا بولىمگە اۋداندىق ميليسيادان تەلەفون سوعىلىپتى. سەمەنوۆكا سەلوسىندا ەكى ادامدى جاراقاتتاعان قارۋلى قىلمىسكەر باتپاقتى توعاي القابىندا ءجۇر دەگەن مالىمەت بار ەكەن. اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ جەدەل ىزدەستىرۋ توبى قىلمىسكەردى ۇستاۋ وپەراسياسىنا كىرىسپەك. جەر جاعدايى قولايسىز ءارى كۇش شاعىن بولعاندىقتان، ميليسيا باسشىلارى اسكەري بولىمىنەن جاردەم سۇراعان.
— وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، — دەدى ۆزۆود كومانديرى جىلدامداتا سويلەپ. — روتالاردىڭ كوپشىلگى ءقازىر دالالىق تاكتيكالىق جاتتىعۋلاردا ءجۇر. باتالون كومانديرىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا بۇل ىسكە ءبىزدىڭ ۆزۆود بارۋى ءتيىس. ۆزۆود بولعاندا بارلىعى ەمەس، ءۇش-اق ادام كەرەك. مەنىمەن تورتەۋ. قانە، ءوز ەركىمەن شىعۋشىلار بار ما؟
ساپتاعىلار ءسال-پال عانا ءمۇدىرىپ قالعانداي بولدى. ءوزارا كوز قاراسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قاباعىن تورىعان جۇرت. كەلەسى ساتتە ەكى-ۇش جاۋىنگەر الدىعا شىعىپ ۇلگىرىپ ەدى. سوسىن سارت-سۇرت باسقان وزگە اياق دىبىستارى دا ءدالىزدى دۇرسىلدەتىپ كەتتى. جان-جاعىنا شولا قاراعان كيتايچۋكتىڭ اسىعىستا اڭعارعانى — بۇكىل ۆزۆود ورنىنان قوزعالىپتى. ءتىپتى اسكەري شينەلىن كۇنى كەشە عانا يىقتارىنا ىلگەن جاس جاۋىنگەرلەر دە ساپتان قالىسپاي بىرگە تۇر.
— كەيىن، مارش! — دەپ، ايعايلاپ جىبەردى كەنەت لەيتەنانت. — تۇگەل ورىندارىڭا! تۇسىنەسىڭدەر مە، ءبىز سالتاناتتى پارادقا بارا جاتقامىز جوق. قارۋلى قىلمىسكەردى ۇستاۋ كەرەك. ال، قانە، ايتىڭدارشى، مۇنداي ءقاۋىپتى وپەراسياعا بۇرىن كىم قاتىسىپ كوردى؟ ەشكىم دە... ەندەشە بۇل — سەندەر ويلاعانداي بالانىڭ ويىنشىعى ەمەس. ءوزىم تاڭدايمىن.
ءار جەردەن شىققان نارازى كۇڭكىلدەردى قايتادان باسىپ تاستادى دا، لەيتەنانت ساپتى كوزىمەن تىنتە، ارلى-بەرلى ادىمداپ جۇرە باستادى.
— ەفرەيتور شپارو، — دەدى سوسىن ۇزىن بويلى، يىقتى جاۋىنگەردىڭ جۇزىنە قادالىپ. روتا كومسورگى كەدەرگىلى قاشىقتىقتان جۇگىرۋدە الدىنا جان سالمايتىن سپورتشى جىگىت ەدى. مۇنان كەيىن جۇرت كۇتكەندەي كۋليبابانىڭ فاميلياسى اتالدى. ەندىگى كەزەك ءۇشىنشى جاۋىنگەردىكى. ۆزۆود كومانديرى ءبىر توقتامعا كەلە الماي، ىشتەي تولعانىپ تۇرعان سەكىلدى. ساپتاعىلاردىڭ ءارقايسىسى ونىڭ جۇزىنە ۇمىتتەنە قارايدى. شاپشاڭ جۇگىرگەن كىشىرەك كوك كوزدەر ەندى كىمگە بارىپ تىرەلەر ەكەن؟..
— بەلەسكيي!
ساپ الدىنا جۇمىر ءوڭدى، شارالى قارا كوزدەرىمەن اينالاسىنا ويلانا قارايتىن كەسكىندى جىگىت شىقتى.
قاجەتتى ادامداردى ىرىكتەپ العان كوماندير ەندى كەلەسى ءسوزدى ايتۋعا ىڭعايلانا بەرگەن، سول كەزدە ساپتان:
— جولداس لەيتەنانت، رۇحسات ەتىڭىزشى، — دەگەن قاتتى داۋىستىڭ ساڭق ەتە تۇسكەنى. جالت قاراسقان جۇرتتى «كىم، كىم» دەگىزىپ اۋرەگە سالماي-اق، ىلە داۋىس يەسىنىڭ ءوزى الدىڭعى جاققا شىعا بەرىپ ەدى. جاڭاعى سايدىڭ تاسىنداي وڭشەڭ ىرىكتى جىگىتتەردىڭ قاسىنا كەلىپ قوسىلعان، وزگە ەشكىم ەمەس، شارعا بويلى، سۇيكىمسىز ءپىشىندى داۋلەتبايەۆتىڭ ناق ءوزى بولاتىن.
— جاعاڭدى جوندە، داۋلەتبايەۆ! سەنى ءقازىر تاربيەلەپ تۇراتىن ۋاقىتىم جوق مەنىڭ. تەز ايت!
— جولداس لەيتەنانت، بەلەسكييدىڭ ورنىنا مەن بارايىنشى.
— نەگە سەن؟
— سول. بەلەسكيي — وسى كوكتەمدە عانا كەلگەن جاس جاۋىنگەر... ول ەشتەڭە كورمەگەن... مەنى قاسىڭىزعا ەرتسەڭىز، وكىنبەيسىز، جولداس لەيتەنانت.
كوماندير الگىندە عانا باسىپ تاستاعان كۇڭكىل سوزدەر ەندى ءار جەردەن قايتا قوزدادى:
— وزگەمىز ىلىنبەي تۇرعاندا، مىنا چۋربانعا نە جوق؟
— ءوزى نە جۇگىرە المايدى، اتۋى دا ناشار. سوندا ءقايتىپ ۇستاماق قىلمىسكەردى؟
— داۋلەتبايەۆ بارسا، مەن دە قالمايمىن.
— شاماڭدى ءبىلۋىڭ كەرەك قوي، — دەدى سەرجانت كۋليبابا ءبىر قاسىن سەرپە، جوعارىدان تومەن قيعاشتاي كوز سالىپ. — قانشا جانتالاسساڭ دا، سەن ءبارىبىر مەن سياقتى بولا المايسىڭ.
ساپتاعىلار دۋ كۇلدى. سول كەزدە الداعى ءقاۋىپ تۋراسىنداعى اۋىر ويلار دا ءبىر ءسات جەڭىلدەپ قويا بەرگەن سەكىلدەندى.
— جولداس لەيتەنانت، مەن باتپاقتى توعايدى جاقسى بىلەمىن. ءاربىر اعاشى تانىس ماعان، — دەدى جاۋىنگەر قىرشاڭقى ءسوزدى مۇلدە ەلەمەگەن پىشىنمەن ءوتىنىشىن قايسارلانا قايتالاپ. لەيتەنانتتىڭ ۆزۆودتى ەركىنە جىبەرىپ، كومانديرلىك تىزگىندى ءبىر ساتكە بوساڭسىتۋىنىڭ ءمانىسى بار ەدى. وعان وي سالعان — داۋلەتبايەۆتىڭ «مەنى ەرتسەڭىز، ەش وكىنبەيسىز» دەگەن ءسوزى. كوز الدىنا دەرەۋ ەلەستەپ كەتكەن — انا جولعى تۇنگى جورىق. داۋلەتبايەۆتىڭ سونداعى ءپرينسيپتى پىكىرى. ءوزى ناشار جاۋىنگەر دەپ ەسەپتەيتىن داۋلەتبايەۆتىڭ... ول جونىندە زامپوليت شافراننىڭ ايتقاندارى... ادامعا وسىنداي جاۋاپتى ساتتە نەگە سەنىم ارتۋعا بولمايدى؟ ونىڭ بۇل ءقاۋىپتى ىسكە سونشالىقتى قۇشتار بولا قالۋ سەبەبىن ارتىنان بىلە جاتار.
— قاتارداعى جاۋىنگەر بەلەسكيي! ورنىڭا تۇر.
«جەنيا.
* * *
حاتىڭا كوپ-كوپ راحمەت. سەن ءوزىڭ كورگەن سپەكتاكلدەر مەن كينولاردى كوبىرەك ايتىپ كەتىپسىڭ. تەاتردى مەن دە جاقسى كورەمىن، ال كينوعا ىقىلاسىمنىڭ ونشا ەمەس ەكەنىن ءوزىڭ دە ءبىلۋشى ەدىڭ عوي. مەنى كوبىرەك قىزىقتىراتىن — كىتاپتار. ءقازىر باحتىڭ سوزىنە ەلىگىپ، مەن دە ەندى تابيعاتقا نازار اۋداراتىن بولىپ ءجۇرمىن.
مەن بۇگىن ساعان تاعى دا باح دەگەن قىرعىز بالاسى تۋرالى ايتپاقپىن. ەكزوتيكالىق بۇراتانا بولعاندىعى ءۇشىن عانا ەمەس. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن فيزكۋلتۋرادان ناشارلاۋ ەدىم عوي. كەدەرگىلى قاشىقتىققا جۇگىرۋدە سونىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ كەلەمىن. ارمياعا كەشە عانا كەلگەن بەلەسكيي دەگەن ءبىر «جاس» بار. سونىڭ ءوزى مەنى ارتقا تاستاپ كەتەدى. الىس قاشىقتىققا جۇگىرۋدەن دە مەنىڭ ءنورماتيۆىم ءالى كۇنگە تومەن بولىپ ءجۇر. باح تا بۇل جاعىنان مەن شامالاس. ەكەۋمىزبەن كەيدە سەرجانتتار جەكە جۇمىس جاسايدى. سوندىقتان مۇڭىمىز، اڭگىمەمىز ورتاق بولىپ كەلەدى.
الدىڭعى كۇنى باح فەديا دەگەن ءبىر جىگىتپەن ءىلىنىسىپ قالدى. فەديا ءوزى شوفەر، قۋلىعى بار، جۇمىستىڭ جەڭىل جاعىمەن جۇرگىسى كەلەدى. كەيدە بەتى بىلش ەتپەي، وتىرىك ايتا سالادى. باح سونىڭ جالا جاپقان وتىرىگىنە شىدامادى. مەن عانا ەمەس، باحتى جاقتايتىن باسقا جىگىتتەر تابىلدى. ءبىراز كيكىلجىڭ بولىپ، ايتەۋىر باسىلدى عوي. ءبىر قىزىعى — باح ءوزىن جاقتاپ، ءسوزىن سويلەگەن ادامداردى دا ۇناتا بەرمەيدى. بارىمىزگە قولدى ءبىر-اق سىلتەدى دە، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. مىنە، جەنيا، وسىنداي دا ادامدار بولادى ەكەن.
ءبىر رەت اۋزى قىزا كەلە، باح ماعان ءۇي ءىشى تۋرالى ايتىپ بەردى. بۇرىن بۇل تاقىرىپقا ەشقاشان اڭگىمە قوزعاعان ەمەس قوي. بۇل جولى ءوزى دە بايقاماي قالدى-اي دەيمىن. سەنىڭ الدىڭا ءبىر ماقتانىپ قويايىنشى، شاماسى بۇل دا مەنىڭ مىقتىلىعىم بولسا كەرەك. سوندا تۇسىنگەنىم — باحتىڭ بالالىق شاعىندا ءارتۇرلى قيىندىقتار كەزدەسكەن. اكەسى اراق ىشەتىن كورىنەدى. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، شەشەسى قايتىس بولىپ كەتكەن. ول كىسىنىڭ ولىمىنە دە اراقتىڭ قاتىسى بار سياقتى سەزىلدى ماعان. جاعدايى كەلمەگەن بالا مەكتەپتى قاي ءبىر جاقسى وقىسىن. ونجىلدىقتى تاۋىسپاي، ۋچيليششەگە اۋىسىپ كەتكەنى دە سوندىقتان عوي.
اۋزى قىزىپ بارا جاتقانىن بايقادى ما، اڭگىمەسىنىڭ ار جاعىن باح ايتپاي-اق قويعانى. قانشا جالىنسام دا، بولمادى. سونان ول تاقىرىپقا قايتا اينالىپ باسقان جوق.
شىنىمدى ايتسام، جەنيا، باحتىڭ ءومىرى ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى كورىندى. بۇراتانا بولعانىمەن، قىرعىزدار دا ادام عوي.
جەنيا، اڭگىمەنى تاعى جالعاستىرامىن. راديككە، ديماعا، گوشاعا مەنەن سالەم.
سالەممەن، ءوزىڭنىڭ ستاسىڭ».
ءىح تاراۋ
جورىقتا /توقتاربەكوۆ، كيتايچۋك/
— روت-ا-ا، يىققا! تىك تۇر!
ءار جاۋىنگەردىڭ ارقالاپ العانى، قازاقشا ايتقاندا، ءبىر-بىر ەسەكتىڭ جۇگى. نىعىزدالعان زات قاپشىشعى، قارۋ-جاراق. جورىڭ ۇستىندە مۇنىڭ ءبارىن الىپ ءجۇرۋ شارت. وسىنداي جۇكپەن تالاي شاقىرىمدار ارتتا قالدى. ۇزىن ساپتىڭ ءون بويى تىنىمسىز بۇرقىلداعان بۋ. ايازدى كۇندەرى سۋىت جۇرگەن اتتار تەرگە بوگىپ، وسىلايشا بۋلانىپ كەلە جاتۋشى ەدى. بولدىرا باستاعان جاۋىنگەرلەردىڭ مىنا قالپى كوز الدىڭا سول كورىنىستى ەلەستەتەدى.
ساپتىڭ سوڭعى جاعىنداعى جىگىتتەر اۋىر بۇلكىلمەن جۇگىرە ءتۇسىپ، الگى امىرگە باعىنعانداي بولادى. «ءبىراق وسى ءتارتىپتى ىقشام كۇي ۇزاققا سوزىلمايدى. شامالى ۋاقىتتان سوڭ اۋىر ءجۇرىستىڭ جيناقى ساپتى تاعى دا سەلدىرەتە باستايتىنى بەلگىلى.
— مەن بۇل جەرلەردى بۇرىن كورمەگەن ەكەنمىن، — دەدى ۆاننيكوۆ ەكى جاعىنا ءسال شايقالا باسقان داۋلەتبايەۆپەن قاپتالداسا بەرىپ.
— ماشينامەن عانا ءجۇرىپ وتسەڭ، قايدان بايقاۋشى ەدىڭ؟
— قايداعى ماشينانى ايتىپ كەلەسىڭ، باح؟
كۇزگى جورىقتا بارلاۋشى توپتىڭ كولدەنەڭ زيل-عا وتىرىپ، الىپ ابىرويسىز ساپار شەگەتىن جول ەكەۋىنىڭ دە ەسىنەن كەتەر مە؟
— سول جول وسى ما ەدى؟ — دەپ، ۆاننيكوۆ ەندى قايران قالىپ تۇر.
— دىردەكتەپ ۇشىپ ولەيىك دەپ تۇرىپ، اينالاعا كوز سالۋعا مۇرشاسى بولدى ما وندا؟ ال سەنىڭ ەسىڭدە قالاي قالىپ قويعان.
مىسقىلدى پىشىنمەن مىرس ەتكەنى بولماسا، داۋلەتبايەۆ ۇتىمدى ساۋالعا بىردەن جاۋاپ بەرە قويعان جوق. «وسى ءبىر مىنەزى-اي بۇنىڭ! — دەپ ويلادى ستانيسلاۆ ىشتەي جابىرلەنە. — جولداس كورىپ، جاقىن تارتىپ جۇرگەن مەنىڭ وزىممەن وسىلاي سويلەسەدى. سوسىن كىم ۇناتا قويسىن ءوزىن؟»
ساپتى سەلدىرەتە كەيىن تارتۋشى ءالسىز جاۋىنگەرلەردىڭ كىم ەكەنى انىقتالىپ ۇلگىرگەن ۋاقىت. وندايلاردىڭ بارلىعى دەرلىك — اسكەرگە بيىل كۇزدە كەلگەن جاستار. ارميا ءومىرىنىڭ باسقا قيىندىعىمەن بىرگە مۇنداي اۋىر جورىقتىڭ اششى ءدامىن ءالى تاتىپ ۇلگىرمەگەن بالاۋسا توپ. الگىندە روتا كومانديرى وسىنداي «جاستارعا» جاردەم جاساي ءجۇرۋى جونىندە نۇسقاۋ بەرگەن. الدىڭعى ۆزۆودتاعىلار بۇل يگى ارەكەتتى ىسكە اسىرۋعا دەرەۋ كىرىسىپ كەتىپتى.
لەيتەنانت كيتايچۋكتىڭ امىرىمەن شىنىققان مىقتى جىگىتتەر بىرنەشە جاس جاۋىنگەردىڭ جۇكتەرىن ءبولىسىپ الدى. جىڭىشكە دەنەلى توقتاربەكوۆ تە — بولدىرىپ ۇلگىرگەندەر قاتارىندا. وعان جاردەمگە ۇمتىلعانداردىڭ ءوزى بىرنەشەۋ. ويتكەنى ەلگەزەك تە، جيناقى جىگىت قاتارلاستارىنان گورى اسكەري ومىرگە تەز كوندىگىپ كەتكەن.
وزىنە بەرىلگەن تاپسىرمانى قاشاندا قالتقىسىز ورىندايتىن جاۋىنگەر وسى جۇعىمدى مىنەزىمەن كومانديرلەرگە عانا ەمەس، ولشەۋلى ۋاقىت ىشىندە ەسكى سولداتتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ ۇلگىرىپ ەدى. وعان جىگىتتەردىڭ الدىمەن قول سوزعانى بالكىم، سوندىقتان دا بولار. توقتاربەكوۆتىڭ زات قاپشىعىن ەفرەيتور شپارو ءوز يىعىنا ارتسا، بەلدەگى قۇتىسى تاعى ءبىر جاۋىنگەرگە ءتيىپتى. ۆاننيكوۆ ونىڭ شۇلعاۋىن قايتا وراپ بەرۋ ءۇشىن كومانديردەن رۇقسات سۇراعان. جول ودان ءارى اۋىرلاي تۇسكەندەي. جاعداي ورگە قارسى ءتىپتى قيىنداي باستايدى. ايال جاساپ، اياق سۋىتۋعا سوندا دا ءامىر بەرىلەر ەمەس.
— كىمگە كومەك كەرەك؟
جالت بۇرىلعان جىگىتتەردىڭ كوزىنە جول شەتىندە تۇرعان «سانيتار ماشيناسى» ءتۇستى. ءتورتپاقتاۋ دەنەلى سانينسترۋكتور بەرى قاراي اياڭداپ كەلەدى. بىر-ەكى سوزبەن جاعدايعا قانعان ول اياعى قاجاعان جاس جاۋىنگەردى ماشيناعا مىنگىزىپ الا جۇرۋگە ىقىلاس ءبىلدىردى. جولداستاردىڭ ءبارى توقتاربەكوۆكە قاراي قالىپ ەدى. كوزدەرىنەن «ەندى قايتەر ەكەن؟» دەگەن سۇراۋ نىشانى قاپىسىز سەزىلەدى.
جىلى دا تازا ماشينا سالونى. وتىرساڭ بولدى، ءتيىستى جەرگە قينالماي-اق الىپ بارادى. مانادان بەرگى ازاپتى ساپاردان بىردەمدە قۇتىلىپ شىعا كەلەسىڭ. نەمەسە توزەمىن، شىدايمىن دەگەن قاجىر يەسىن توسقان ازاپتى جول ءارى قاراي بۇرالىپ كەتىپ جاتىر. وسى قالپىندا شەكسىز سوزىلىپ تاۋسىلىپ بىتپەيتىن سياقتى.
توقتاربەكوۆتىڭ ءبىر شەشىمگە كەلە الماي، تولقىپ تۇرعانى ايدان انىق ەدى. اقىرى ول شىدامادى. سانينسترۋكتوردىڭ «كۇتىپ تۇراتىن ۋاقىت جوق. قانە، داۆاي» دەگەن كەزەكتى سوزىنەن كەيىن ماشيناعا قاراي قوزعالا بەردى.
جىگىتتەر اۋەلى تۇسىنبەگەن كەيىپپەن بىر-بىرىنە قاراسقان. سوسىن بارىپ نارازى داۋىسپەن جارىسا سويلەپ كەتتى:
— ءماسساعان، كەرەك بولسا. ءبىز بۇدان ۇلگىلى جاۋىنگەر شىعار دەپ جۇرسەك...
— ءبارىمىز قول ءۇشىن بەرىپ وتىرساق، بۇنىسى نەسى؟
— ەندى وسىدان كەيىن ادامعا سەنىپ كور.
سەرجانت كۋليبابانىڭ قايىرىلا بۇرىلىپ كەلىپ، مۇقاتا سويلەگەن ادامى — داۋلەتبايەۆ.
— انە، سەنىڭ جەرلەسىڭنىڭ ءتۇرى. قىرعىز — قاشانداقىرعىز. ەرتەڭ وسىنداي كىسىمەن قالاي سوعىسقا باراسىڭ؟ ال، ايتشى، قانە؟
— ءاي، كۋليبابا، وسى جەردە سەنىڭ ماعان تيىسەتىن ءجونىڭ جوق، ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى داۋلەتبايەۆ تا تايسالماي. شەگىر كوزدەرى سۋىق ىزعار شاشىپ، ءوزىنىڭ الدەنەگە اششۋلى كەلە جاتقانى سەزىلدى. شىمبايىنا قاتتىراق تيەتىن ءسوز ەستىسە، ۇرىنا كەتۋدەن تايىنبايتىن شاقار مىنەزى ايقۇلاقتانا قالىپتى.
لەيتەنانت كيتايچكۋتىڭ جالت بۇرىلىپ، شۇيىلە قاراۋى عانا ءورشي بەرگەن داۋدى ءوشىرىپ كەتكەندەي بولدى.
— دەگەنىمەن، مەن مىقتاپ الدانىپ قالعان ءتارىزدىمىن، — دەدى ۆاننيكوۆ سالدەن كەيىن داۋلەتبايەۆقا قايتادان جاناسالاي ءتۇسىپ. — بىرەۋ جازىقسىز جاىرلەپ كەتكەن سەكىلدى مەنى. توقتاربەكوۆكە سونداي سەنىپ ءجۇر ەدىم. موماقان، بيازى جىگىت... قالاي عانا ءداتى باردى؟
— نەمەنە، سەن دە مەنى كىنالايىن دەپ كەلەسىڭ بە؟
— ارينە، جوق... كۋليبابانىڭ ناق وسى جولى ساعان تيىسكەنى دۇرىس ەمەس. ونىكى جاعدايدى پايدالانىپ، اياقتان شالۋ عانا.
— مەن وعان كورسەتەمىن ءالى.
كوزدەرى كوكجيەككە قادالعان داۋلەتبايەۆ كەڭ شىقشىتىن قيمىلداتىپ، قاراداي تىستەنىپ كەلەدى. اۋىر تىنىستاپ، القىنا دەم السا دا، جاياۋ جورىققا ءالى مويىماعان ادامنىڭ ءپىشىنى.
— كىمگە؟ — دەدى ۆاننيكوۆ تا ىسىلداي سويلەپ. — كۋليباباعا ما؟ قايتەسىڭ ونىمەن شاتاقتاسا بەرىپ.
— جوق، توقتاربەكوۆتى ايتامىن... مەن، ياعني، جەرلەسىن ۇياتقا قالدىرعانى ءۇشىن...
— سەن نە، ارميادا ءجۇرىپ توبەلەسپەكسىڭ بە؟ — دەپ، ستانيسلاۆ تاعى دا باسۋ ايتۋعا كىرىستى. قاشانعىسىنداي ءبىرى ءتۇسىندىرىپ، وكىنىشى قوس قۇلاعىن باسا، قىڭىرايىپ الەك.
ازات توبەسىنىڭ تۇسىنا جەتكەندە عانا روتا ايال جاسادى. جاتتىعۋ ماقساتىنا وراي ونداي ارى قاراي نە ىستەۋ كەرەك، ول جاعى جاۋىنگەرلەر ءۇشىن ازىرشە جۇمباق.
وسى كەزدە جولدىڭ قارسى جاعىنان تايعاناقتاي ءجۇرىپ كەلە جاتقان ماناعى «سانيتار ماشيناسى» كورىندى. جاۋىنگەر ساپىنىڭ تۇسىنا قاتارلاسا بەرە، ءجۇرىسىن باياۋلاتقان ول جاناسالاي كەلىپ، كىلت توقتاي قالدى. جۇرتتىڭ كوزى — ادەمى، تازا سالوننان اسىعا ءتۇسىپ جاتقان جالعىز جاۋىنگەردە. بۇل الگىندە عانا تالاي قاباققا كىربىڭ جۇگىرتىپ، ارتىنا تەك جامان اتىن قالدىرىپ كەتە بەرگەن توقتاربەكوۆ ەدى. ەندى ەشكىمگە تۋرا قاراي الماي، ۇيالا كۇلىمسىرەيدى.
— كەشىرىڭىزدەر، جىگىتتەر. مەن قاتەلەسىپپىن، — دەدى ول تازا ورىس تىلىندە.
* * *
قىسقى تاكتيكالىق جاتتىعۋلاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەكەن. ونى ءتىپتى بۇنداي «سوعىس جاعدايىنا» العاش قاتىسىپ وتىرعان جاس جاۋىنگەرلەر دە تۇسىنە باستاپ ەدى.
لەيتەنانت كيتايچۋكتىڭ ۆزۆودقا كەلگەلى مۇنداي ۇلكەن وپەراسياعا قاتىسىپ وتىرعانى — وسىمەن ەكىنشى رەت. كۇزگى كۇنگى جاۋاپتى جورىقتىڭ ابىرويسىزداۋ اياقتالۋى جاس كومانديردىڭ بەدەلىنە كولەڭكە تۇسىرگەنى ءسوزسىز. بۇل ارادا كولدەنەڭ ماشينانى كولىك رەتىندە پايدالانۋ جونىندە تەرىس كەڭەس بەرگەن سەرجانت كۋليبابانى ەمەس، تىكەلەي ءوزىن جازعىرادى. تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان وجەت سەرجانتقا تىم ەركىنسىمەي، سىن كوزبەن قاراي باستاعانى — وسى وقيعادان كەيىن. داۋلەتبايەۆ تۋراسىنداعى تۇسىنىگىنىڭ ەپتەپ وزگەرگەنى دە ءوز الدىنا. جارتى جىلدان بەرى كۇندە كورىپ، بىرگە قىزمەت ىستەسىپ كەلە جاتسا دا، بۇل ەكەۋىن ءالى كۇنگە تولىق ۇعا الماپتى. ادام پسيحولوگياسى جونىندە اسكەري ۋچيليششەدە وقىعان تەوريالاردى ەسىنەن شىعارىپ، سولداتتاردى ءوز بەتىنشە ءقارادۇرسىن قيسىنمەن باعالاۋعا اينالعانى — قاي ساسقانى؟ وتكەن جولعى زامپوليت شافراننىڭ ءسوزى سول قاتەلىگىنىڭ تۋرا توبەسىنەن ءتۇستى ەمەس پە؟ ەندەشە «مىناۋ ۇلگىلى سولدات»، «اناۋ ناشار جاۋىنگەر» دەپ، قول استىنداعىلاردى قولمەن قويعانداي ەتىپ ءبولىپ-بولىپ تاستاعانىنا جول بولسىن.
اڭعال دا اقكوڭىل توقتاربەكوۆتىڭ جاڭاعى كۇلكىلى ارەكەتىنەن گورى لەيتەنانتتىڭ ويى كۋليبابا مەن داۋلەتبايەۆ اراسىنداعى كىشكەنە كيكىلجىڭگە اينالشىقتاپ سوعا بەرگەن. ىرسىلداي دەم الىپ، ءوزى دە شارشاي باستاعاسىن با، ويى پىشىراپ، دايەكتى ءبىر شەشىمگە كەلە الماي-اق قويعانى.
كاپيتان شافراننىڭ سونداعى ءبىر ايتقان بايىپتى كەڭەسى ۇنەمى جادىندا. سولداتتارمەن جەكە جۇمىس جاساپ، ماندىتىپ جۇرگەنى سوندا دا شامالى. وزگە كومانديرلەردىڭ تاربيە ماسەلەسىن قالاي تەز رەتتەي قوياتىنىن كىم ءبىلسىن، ال ءوزىنىڭ ءار جاۋىنگەرمەن جەكە اينالىسىپ وتىرۋعا ءتىپتى دە ۋاقىتى جەتپەيدى.
«جارايدى، مۇنىڭ ءبارى قالاشىقتاعى اڭگىمە عوي، — دەدى ۆياچەسلاۆ كيتايچۋك كولوننانىڭ مەجەگە تايانعانىن بايقاپ. — ماعان الدىمەن ناقتى ءىس جايىن ويلاۋ كەرەك. ەندى وسى جاتتىعۋ ۇستىندە ءمۇلت جىبەرسەم، ءوزى ازعانتاي بەدەلدىڭ بەستيىندىق قۇنى دا قالمايدى. سوسىن قابىلەتسىز كوماندير دەگەن اتتان ءومىر بويى ارىلىپ كور. ۆزۆودقا جۇكتەلەتىن تاپسىرمانى اسىقپاي، مۇقيات تالداعانىم ءجون».
جاتتىعۋدىڭ نەگىزگى بولىگى ەرتەڭىندە-اق باستالىپ كەتكەن. ءبىراق الدىن الا بولجاعانداي، قويىلعان تاپسىرمانى ستراتەگيالىق تۇرعىدان تالداپ، اناليز جاساۋعا لەيتەنانت كيتايچۋكتىڭ مۇرشاسى دا بولماي قالدى. روتا كومانديرىنىڭ بۇيرىعىمەن ۆزۆود تىم شۇعىل اتتاندى. ات جوق بيىكتىگى مەن شىرعاناق نۇكتەسىنىڭ ارالىعىندا «دۇشپاننىڭ» ءبىر بەكىنىسى بارى انىقتالعان. ۆزۆودقا جۇكتەلەتىن مىندەت — «سوعىسپەن بارلاۋ» جاساۋدى ىسكە اسىرا وتىرىپ، سول بەكىنىستى جويىپ جىبەرۋ. ودان ارى ياسنەب شوقىسىنا دەيىن «سوعىسپەن بارلاۋ جاساۋ» وپەراسياسىن جۇزەگە اسىرادى دا، ساعات تۋرا ون ءۇش نول-نولدە جيىرما ەكىنشى شارشىدا روتانىڭ قالعان توبىمەن تۇيىسۋلەرى شارت.
ىركىس-تىركىس جىلجىعان ءۇش بمپ قارلى توبەلەردىڭ ارا-اراسىمەن ءتيىستى مەجەگە قاراي سوقتىرىپ كەلەدى. بۇل — روتا كومانديرى كورسەتكەن ەڭ وڭتايلى مارشرۋت. ول كىسىنىڭ بار ايتقانى — «ودان ارى قابىلداناتىن ءتيىستى شەشىم دە، قيمىل-ارەكەت تە ءوز ەركىڭدە. تەك اباي بول، اسىقپا» دەگەن قۇرعاق اقىل عانا. ءقازىر دە ەركىڭ ءبىلسىن دەگەندەي كوماندير راسياسى تىپ-تىنىش.
«بىردەن وسىنشا ۇلكەن تاپسىرمانى ورىنداۋ... ارينە، وڭاي شارۋا ەمەس، — دەپ، ويلادى كيتايچۋك شايقالعان ماشينا ىشىندە پلانشەتىنە قاراي وتىرىپ. — ەڭ اۋىرى — «بەكىنىستى» جويۋ. ونى قالاي ىسكە اسىرىساق ەكەن؟..» جۇردەك ماشينالار جەر اپشىسىن قۋىرا وتىرىپ، قامىستى وزەككە شىقتى. ەندى نەگىزگى وبەكتى كولدەنەڭ بەلەستىڭ ار جاعىندا تاياۋ بولسا كەرەك.
ءبىراق لەيتەنانت كيتايچۋك مىقتاپ قاتەلەسكەنىن كەش ءتۇسىندى. ۇزىنىنان ۇزاق جالدانا وسكەن قامىستاردىڭ ءور جاعىنان پۋلەمەت، اۆتوماتى ارالاس بىرنەشە قارۋدىڭ بىردەن لاپ ەتىپ قويا بەرگەنى. ەندى بۇلاي كەلە جاتىپ، بەكىنىستى تىكە شابۋىلمەن الۋ مۇمكىن ەمەس. ۆزۆود كومانديرى كۇتپەگەن سوققىدان قاتتى ساسىپ قالدى. «قۇرىدىق، ءبارى ءبىتتى» بولدى العاش باسىنا كەلگەن وي. قاتتى ابىرجىعانى سونشا - ماڭدايى، جاۋىرىن ورتاسى تەرشىپ قويا بەردى.
— توقتاڭدار، سولعا قاراي وراعىتا جۇرىڭدەر! — دەدى سوسىن ءوز قۇلاعىنا جات داۋىسپەن قىرىلداي ايعايلاپ. ءۇش بمپ دا قامىستى وزەكتى جيەكتەي اينالىپ، اپ-ساتتە بەكىنىستىڭ كوزىنەن تاسالانا بەردى. ەندى عانا وزىنە ءوزى كەلگەندەي بولعان لەيتەنانتتىڭ ساناسىندا ەلەكتر ۇشقىنىنداي توسىن ويدىڭ جىلت ەتە قالعانى. راسيا بايلانىسى ارقىلى وزگە ەكى ماشينانىڭ كومانديرلەرىنە كەلتە بۇيرىقتى بەرىپ ۇلگىرىپ ەدى.
قاۋسىرمالى ارتقى ەسىك ارقىلى جەرگە توپىرلاي سەكىرگەن جاۋىنگەرلەر لەيتەنانت امىرىمەن دەرەۋ تاساعا جينالدى. ال جاياۋ اسكەردىڭ سوعىس ماشيناسىنىڭ ۇشەۋى دە ەشقانداي توقتاماستان، اينالىپ كەلىپ، ماناعى كەلگەن ىزدەرىنە قايتا تۇسكەن. دۇشپان بەكىنىسىنىڭ ءدال الدىمەن سول قالپى كەيىن قاراي زىرلاپ بارادى.
— ەندى بىلاي ىستەيمىز، — دەدى لەيتەنانت القىنا سويلەپ. — ءبىزدىڭ ماشينالار كىدىرمەستەن كەيىن قايتتى عوي. بۇل قيمىلدى «دۇشپان» بەكىنىسى ءسوزسىز باقىلاپ وتىر. ولار بۇل مانيەۆردىڭ مانىسىنە اۋەلى تۇسىنبەي قالادى دا، كىدىرمەي كەرى ورالعانىن كورىپ، پاترۋلدە جۇرگەن ماشينالار دەپ ويلايدى. قامىس تاساسىنا تۇسىرىلگەن دەسانتتان ولار، ارينە، حابارسىز. ءقازىر بەكىنىس تىنىشتالادى. ءبىز كۇتپەگەن جەردەن شابۋىلعا شىعىپ، بەكىنىستى «جويىپ جىبەرەمىز». بمپ-لار شامالى ۋاقىتتا قايتا اينالىپ سوعادى. ءبىز وپەراسيانى ءارى قاراي جالعاستىرامىز. ەستەرىڭدە بولسىن، تاپسىرمانىڭ ەڭ جاۋاپتى ءساتى وسى. بەكىنىستىڭ تەز جويىلۋى ءار بولىمشە، ءار جاۋىنگەردىڭ ءدال دە شاپشاڭ ارەكەتىنە بايلانىستى، — دەي كەلىپ، كوماندير ءار بولىمشەگە جەكە-جەكە ناقتى تاپسىرما بەردى. — العا، جولداستار!
ح تاراۋ
قويمادا /كۋليبابا، ۆاننيكوۆ/
— بولىمشە، وتبوي! ون بەس مينۋتتىق دەمالىس.
سەرجانت كۋليبابانىڭ گۇجىلدەك ايقايى قۋانىش حابارشىسىنداي بولىپ قۇلاققا جاعىمدى ەستىلدى. اينالاسى اتشاپتىرىم، توبەسىنە لاقتىرعان بوركىڭ ارەڭ سۇيكەيتىن اڭعال-ساڭعال اۋقىمدى عيماراتتىڭ ءىشى. تەمىر جول ستانسياسى باسىنداعى داڭعاراداي بۇل اۋماقتى جاي — كادىمگى زات قويماسى. اسكەري ءبولىمنىڭ جاۋىنگەرلەرى كەزەكپە-كەزەك وسىندا كەلىپ، جۇكشىلەرگە قولعابىس جاساپ تۇرادى.
بۇل جولعى جاردەمشى توپتى باستاپ كەلگەن — روتانىڭ قاشاننان بەرگى قاجىماس بەلسەندىسى، سەرجانت لەونيد كۋليبابا.
قىسقى تاكتيكالىق جاتتىعۋلاردى ءساتتى اياقتاعان جاۋىنگەرلەر قالاشىققا كوڭىلدى ورالدى. كۇزگى كەيىستى جورىقتان كەيىن ەڭسەلەرى كوتەرىلمەي جۇرگەن كەيبىر جىگىتتەردىڭ دە قاباقتارى جادىراڭقى. ويتپەگەندە شە؟
بىرەن-ساران ءمۇلت كەتكەن تۇستاردى ەسكەرمەگەندە، روتا بويىنشا جالپى كورسەتكىشتىڭ باعاسى — «بەس». جاتتىعۋدىڭ بىتكەنىنە بىرەر كۇن وتسە دە، جاۋىنگەرلەر سونداعى اسەرلەرىن ايتىپ تاۋىسا الار ەمەس. كەڭ قويمانىڭ ءبىر بۇرىشىندا القا-قوتان تەمەكى تارتۋعا كىرىسكەن ولاردىڭ قازىرگى اڭگىمەسى دە سول.
— ءبىزدىڭ لەيتەنانتتىڭ باسى سۇمدىق ىستەيدى ەكەن عوي، — دەپ، سوزگە ماي قۇيىپ مازداتىپ وتىرعان ەفرەيتور اناتوليي شپارو. بۇل دا — كۋليبابا تارىزدەس ءسوزۋار، اڭگىمەشىل جىگىت. ءبىراق سەرجانت قۇساپ سالماقپەن سىزدانا سويلەمەي، ءۇنىن قۇبىلتا، قوسىڭقىراپ جىبەرۋگە بەيىم. — بۇرىن قالاي بىلمەي جۇرگەنبىز؟ توسقاۋىلعا تۋرا ماڭدايىمەن بارىپ ۇرىنعاندا دا، تۇك ساسقان جوق. سول ەكى ارادا دەسانت تاستاۋ تۋرالى ويدىڭ كەلە قويعانىن ايتساڭشى.
— وپەراسيا، ارينە، ءساتتى بولدى، — دەدى وعان كۋليبابا. — ءبىراق اۋزىڭدى اشىپ، كوزدى جۇماتىنداي بۇنىڭ ەشتەڭەسى دە جوق. ۋچيليششەدە كۋرسانتتارعا الگىدەي وقىس قيمىلدىڭ تالايىن ۇيرەتەدى عوي، — دەي كەلىپ، ءوزى تاق ۋچيليششە پارتاسىنان جاڭا كەلىپ وتىرعان ۇعىمتال شاكىرتتەن ارمان قازىرگى ۇرىس تاكتيكالارى جونىندە اڭگىمەلەپ كەتتى. قوينىنان كىتابىن شىعارىپ، ءبىر شەتتە وتىرعان ۆاننيكوۆ تا تاڭىرقاۋىن جاسىرا الماعان پىشىنمەن قىبىر ەتپەستەن، قۇلاق ءتۇرىپ قالىپتى.
ونىڭ كوڭىل كۇيىن قاپىسىز وقي قويعانداي، شپارو قولىمەن يشارالاپ، قاسىنا جاقىنداتتى:
— وسىنىڭ ءبارىن قايدان بىلەدى؟ — دەدى سوسىن توقتاۋسىز سىبىرلاي جونەلىپ. — ءبىزدىڭ لەنيا بار عوي، قۇداي بىلەدى، ينستيتۋت بىتىرگەن. بىزدەن جاسىرىپ ءجۇر... مەن دە مەكتەپتەگى مىقتى وقۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانمىن. ال مىناۋ... جالپى باسى سۇمدىق ىستەيدى ءوزىنىڭ.
— ...سونىمەن سەنىڭ، ەفرەيتور شپارو، لەيتەنانتقا بۇلايشا تاڭىرقاۋىڭ ورىنسىز. كەز كەلگەن كوماندير سويتەر ەدى. ءتىپتى مەن بولسام دا، — دەپ، مىقتى-مىقتى دالەلدەرمەن اڭگىمەشىنى مۇلدە تۇقىرتىپ تاستاعانداي، سەرجانت ەندى وعان اسقاقاتاي قارادى.
— توليا، داۋلاسىپ نەڭ بار سەرجانتپەن؟ — دەدى ۆاننيكوۆ شپارونىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ. — قانشا سوزشەڭ بولساڭ دا، ول سەنى جەڭبەي قويمايدى. ونىڭ جالپى ەشكىمنەن جەڭىلمەيتىنىن بىلەسىڭ عوي. مەن داۋلەتبايەۆ باحقا دا ىلعي وسىلاي دەيمىن. ەرەگەسپە جىگىت ەمەس پە داۋلەتبايەۆ، بولمايدى سوندا دا.
— كۋليبابامەن سالىستىرعاندا، داۋلەتبايەۆ كىم، ال، شىنىن ايتقاندا؟ ادامنىڭ قارىنىن اشىراتىنى راس قوي. وتكەن جولى ساياسي ساباق كەزى ەسىڭدە مە؟ كارتادان ءوزى تۋىپ-وسكەن جەردى ون مينۋت ىزدەدى عوي...
— ءاي، ەكەۋىڭ نەعىپ سىبىرلاسىپ كەتتىڭدەر؟ — دەپ، كۋليبابا بۇلار جاققا كۇدىكتەنە كوز تاستاپ ءوتتى. شپارو دا جىلدام. ۆاننيكوۆتى لىپ ەتىپ تاستاي بەرىپ، دەرەۋ باسقا سارىنعا اۋىسا قويعان:
— ەح، فەديا، فەديا، — دەيدى ەندى ءتايباحتيننىڭ يىعىنان قاعىپ. — سول جولعى سوعىستى كورە الماي، قور بولدىڭ عوي. «دۇشپاننىڭ» توسقاۋىلىن ءبىز كوزدى اشىپ-جۇمعانشا باسىپ الدىق... مىنە، بىلاي تىرىلداتتىق بالەمدەردى...
فەدوردىڭ سوپاقتاۋ بىتكەن كەسكىنىندە بالەندەي وكىنىش تابى بار دەپ ايتۋ قيىن. سيرەك كىرپىكتەرىن ماناۋراي قاعىپ، تومەن قاراعان كۇيى قىبىر ەتپەي وتىر.
— سەندەردىڭ وتىرىك سوعىستارىڭا تۇك تە قىزىقپايمىن، — دەدى ول سامارقاۋ داۋىسپەن ەرىنە ءتىل قاتىپ. — تاۋدىڭ ەتەگىنە بارىپ، قارعا اۋناپ-اۋناپ قايتتىڭدار، ال نە شىقتى سودان؟.. ءوزىمنىڭ «ۋرالىم» امان بولسىن. سونىم دالادا قالدىرماسا بولدى.
— بىلەمىز عوي... — شپارو الدەنەگە كوزىن قىسىپ، سىقىلىقتاي كۇلدى، — دالادا قالدىرمايتىنىن.
ونىڭ جازداعى جانارماي وقيعاسىن مەگزەپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، وزگەلەر دە دۋ كۇلىپ جىبەرىستى. سالدەن كەيىن ۆاننيكوۆ پەن شپارو ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ جەتەگىمەن تاعى وقشاۋلانا بەردى.
— وزگەنى قويا تۇرىپ، مىناعان جاۋاپ بەرشى سەن. بەلەسكييدىڭ ورنىنا نەگە سونشالىقتى بارعىسى كەلگەنىن ساعان ايتتى ما؟ وتكەن جولعى قىلمىسكەردى ۇستاۋعا شىققانداعى شە؟
— ءبىلىپ وتىرمىن. بىردەمە سۇراساڭ، كەيدە مەڭىرەيىپ، ءتىل قاتپاي قوياتىن ادەتى عوي. قايتا-قايتا قادالا بەرگەننەن كەيىن عانا جاۋاپ قاتتى ماعان.
— ءا-ا، ساعان جاۋاپ بەرىپ پە ەدى؟ ەندى نەعىپ وسىنشاما ۋاقىت سونى بىزگە ايتپاي ءجۇرسىڭ؟ — دەدى شپارو انىق رەنجىگەن رەڭمەن. — ساعان دا داۋلەتبايەۆتىڭ توڭمويىن مىنەزى جۇعىپتى ابدەن. سونداي نارسەنى ىشىڭە سىيعىزىپ قالاي ءجۇرسىڭ، ەي؟
ستانيسلاۆتىڭ ولاقتاۋ تىلمەن ىقشامداپ جەتكىزگەن اڭگىمەسىنەن كەيىن شپارو قاباعىن تۇيە، ءسال ويلانىپ قالىپ ەدى. ۇشكىلدەۋ بىتكەن يەگىن سيپالاپ، شۇڭىرەك كوزدەرىن داۋلەتبايەۆ جاقتان الار ەمەس. الدەبىر قاپتاردىڭ ۇستىندە قۇلاقشىنىن ماڭدايىنا قاراي ءتۇسىرىپ، وزىمەن ءوزى جاتقان جالپاق بەتتى جىگىت ەندى مۇلدە بوتەن ادامداي.
«نەگە ايتتىم؟» — دەگەن وي كەلدى وسى مەزەتتە ۆاننيكوۆكە.— قاپ، اتتتەگەن-اي، باحقا ۋادە بەرىپ ەدىم عوي. تىسىمنەن شىعارمايمىن دەگەنمىن. ەندى كەلىپ... بۇل دا بالە. /شپارونى ايتقانى/. قادالىپ وتىرىپ، ايتپاسىڭدى ايتقىزادى. ەندى نە دەسەم ەكەن باحقا؟»
قويما ىشىندەگى گۋىل باسىلا بەرگەندە، قۇلاعىندا سول جولعى اڭگىمە تاعى جاڭعىردى. «اۋزىڭ بەرىك جىگىتسىڭ، بىلەم. سەنىپ ايتىپ وتىرمىن...» بۇل - داۋلەتبايەۆتىڭ تىلەگى.
« — ول جاعىنان قام جەمە، باح». بۇل — ستانيسلاۆتىڭ ءسوزى.
«انا جولى ايتتىم ەمەس پە، مەنىڭ جاقىن ادامدارىم جوق قوي. شەشەم... شەشەم قايتىس بولعان. اكەمنىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن. بىرگە تۋعان دا مەندە جوق. ول جاعىن قازبالاپ سۇراي قويماسسىڭ دەپ ويلايمىن. رەتى كەلگەندە ءبىر ايتارىم. مۇمكىن، ايتپاسپىن دا.
قىسقاسى، مەن بەلەسكييدى ايادىم. وبال عوي. اسكەرگە جاڭا كەلگەن قىرشىن جاس. قىلمىسكەردى ۇستايمىن دەپ، كەنەت جازىم بولىپ كەتسە...»
«سەن شە؟ سەن قارتايىپ تۇرسىڭ با سونشالىقتى؟ كىم بولسا دا، الدىمەن ءوز جاعدايىن ويلايدى ەمەس پە».
«ويلايمىن، ارينە، — دەگەن سوندا داۋلەتبايەۆ ەرىندەرىن جىمىرىپ تۇرىپ.
— ءبىراق، بەلەسكييدىڭ جاعدايى مەنىكىمەن قيىن. كۇندە كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىن عوي، ىلعي بايقايمىن...»
« — نەنى بايقايسىڭ؟»
«بەلەسكيي مەن سياقتى جالعىز ەمەس. وعان كۇن سايىن حات كەلەدى. تەلەگرامما، قۇتتىقتاۋ الىپ جاتادى. ياعني، ونىڭ جاقسى كورەتىن، ىزدەيتىن ادامدارى كوپ. ال مەن شە؟.. ەگەر ول بىردەمەگە ۇشىراسا، الگى جاقىندارىنىڭ بارىنە اۋىر تيەر ەدى... مەنىڭ جاعدايىم مۇلدە باسقا عوي...»
داۋلەتبايەۆ بۇدان ءارى تەرەڭدەپ ەشتەڭە ايتپاعان. ستانيسلاۆتىڭ قادالىپ سۇراستىرا تۇسكىسى كەلەتىن ىنتىق نارسەسى ءالى دە كوپ ەدى. ەگەر ونىڭ ورنىندا ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەن مىنا شپارو بولسا، سۇلىكتەي قادالىپ، قىر سوڭىنان قالماي قويارى انىق. ادامنىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، ايتەۋىر كىلتىن تابادى.
ءناتى جۇمساق ستانيسلاۆ وسى جاۋاپتاردىڭ ءوزىن ۇلكەن ولجا دەپ ۇعىپ، سونى ىشتەي قاناعات تۇتقان. ءبىراق، داۋلەتبايەۆتىڭ ازىرشە شاشاۋسىز بەرىك سىرىنا ءتۇبى ءبىر قول جەتكىزەرىنە ىشتەي سەنىمدى.
«بىلسە، ءبىلسىن، — دەدى ستانيسلاۆ كەنەت سەرپىلىپ كەتىپ. — نەسى بار، ءبىلسىن؟» قايتا داۋلەتبايەۆتىڭ وسى سىرىن روتاعا باياعىدا تانىتۋ كەرەك ەدى. ول تۋرالى تەرىس ويلايتىن كەيبىر جىگىتتەردىڭ شىندىققا كوزى جەتسىن. ارامتەر بولىپ، دالەلدەي الماي-اق قويدىم ەمەس پە؟.. وزىمنەن دە بار، كوڭىلشەكتىك جاساپ، باحتىڭ ايتقانىنا كونىپپىن. ەركىنە سالساڭ، ول ءوزىن ءوزى مۇلدە تەرىستەگىسى بار...»
داۋلەتبايەۆ توڭىرەگىندەگى كۇمان تۇمانى ۇجىمدا تەگىس سەيىلىپ ءبىتتى مە؟ ۆاننيكوۆتان وزگە ونى جاقتاۋشىلار دا ءبىراز. سولاردىڭ ىشىندە شوقتىعى جوعارى تۇرعانى، ارينە، زامپوليت شافران. ۆاننيكوۆتىڭ باياعى بىلەگىنىڭ اسەرى مە، الدە وزگە دە سەبەبى بولدى ما، ايتەۋىر زامپوليت كوزىنە تۇسسە، داۋلەتبايەۆپەن سويلەسە كەتۋگە بەيىم. تەك اڭگىمەگە شورقاق جىگىت كاپيتانعا جارىلىپ ەشتەڭە ايتا قويماعان ءتارىزدى. راس، قاراۋنداعى جاۋىنگەر اتاۋلىنى جاتىرقاۋ ءزامپوليتتىڭ ادەتىندە جوق. ءبىر كەزدە كەرتارتپا اتالىپ، جاماناتى باسىمىراق شىعىپ جۇرگەن تايباحتين، كيحەيەۆتەرمەن دە جاقىن-جاقىباي ادامشا ءىش تارتىپ سويلەسە كەتەتىنى دە سول مىنەزى. اكە-شەشەدەن، ەل-جۇرتتان الىستا جۇرگەن جاس ادامعا كومانديردىڭ ءبىر ءسات نازار اۋدارعانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟
تۇسكى ءۇزىلىستىڭ تالماۋسىراپ بارىپ، تاۋسىلار ءساتى. قويمانىڭ ءوز ادامدارى جۇمىسقا كىرىسۋ قامىندا، ءار تۇستان ايعايلاسا سويلەپ، ول-پۇل زاتتاردى رەتتەپ، جينالا باستاعان. جاردەمشى سولداتتار ءالى دە سىرتتا. بۇرىشتاعى قاپ ۇستىندە قالعىپ جاتقان تايباحتين، ودان جوعارىراق ترانسپورتەر لەنتاسىنىڭ تۇبىندە وتىرعان ۆاننيكوۆ قانا كوزگە تۇسەدى.
بىلەگىندەگى ساعاتىنا مازاسىزدانا قاراعان سەرجانت كۋليبابا ماڭىزدى باسشى ادامداردىڭ مانەرىمەن ارلى-بەرلى ادىمداپ ءجۇر. سىرتتان كىرگەن داۋلەتبايەۆ تەڭسەلە باسىپ، ونىڭ قاسىنا كەلدى. قاراكولەڭكە جارىقتا ەكەۋىنىڭ كوزدەرى وزىنەن ءوزى ءبىر ءسات ءتۇيىسىپ قالىپ ەدى. سەرجانت قاشانعىسىنداي وكتەمدىك، ورلىك تانىتقىسى كەلسە، جاۋىنگەر ەشتەڭەدەن تايسالمايتىن ەركىن قالپىنان تانار ەمەس.
— داۋلەتبايەۆ، — دەدى كۋليبابا اقىرى ءسوز باستاپ. — قايدا وزگەلەرى؟
— مەن قايدان بىلەمىن؟ ولاردى باعىپ جۇرگەن مەن ەمەسپىن.
بۇل جاۋاپتىڭ استارىنان «ولاردى باعىپ جۇرگەن سەنسىڭ» دەگەن يشارانى تانىعان سەرجانت قيعاشتانا تاعى قاراپ قويدى. باعىنىشتىسىنىڭ بەتىن قايتارىپ تاستاۋعا وقتالىپ، تاماعىن كەنەي بەرىپ ەدى، جەلدەتكىش پە، كومپرەسسور ما، الدەنەنىڭ ءۇنى گۋىلدەي جونەلدى.
قالىڭ شۋعا سەلت ەتپەگەن ۆاننيكوۆ قانا. قولىنداعى كىتاپقا شۇقيا ءۇڭىلىپ قالعان. وتكەن جولعى جەنياعا جازعان حاتىندا ايتىلعان تاريحي رومانداردىڭ ءبىرى. ون جىل بويى ءبىر سىنىپتا وقىعان ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسى قىزىق. ءالى دە سول مەكتەپتەگى كۇندەردەي دوستىعى ۇزىلمەيدى. ءبىر-بىرىن جاقسى كورەدى، الىستاپ كەتسە، ساعىنادى، ءبىراق قىز-جىگىت رەتىندە بايلانىس جاساۋعا بارمايدى. «بىزدىكى ماحاببات ەمەس، جاي دوستىق، — دەپ تۇسىندىرەدى ستانيسلاۆ ءمانىسىن سۇراعان تانىستارعا. — كادىمگى ۇل مەن قىزدىڭ دوستىعى...» داۋلەتبايەۆتىڭ تا شىن جۇرەكتەن ۇناتاتىن قىزى جوعىن ەستىگەندە، ونىڭ «ەكەۋمىز وسى جاعىنان عانا ۇقسايدى ەكەمىز» — دەپ كۇلگەنى بار.
ءدال ءقازىر ۆاننيكوۆتىڭ قىز جونىندە ويلاۋعا دا مۇرشاسى جوق. ءوزىنىڭ قايدا جۇرگەنىن مۇلدە ەسىنەن شىعارىپ، قىزىق وقيعانىڭ ىشىنە تەرەڭدەي ەنىپ بارادى. جەنيا ايتسا، ايتقانداي ەكەن. بويجەتكەن قىزدار ادەتتە ماحاببات، قازىرگى ءومىر جايلى جەڭىل جازىلعان كىتاپتاردى وقۋشى ەدى، ال مۇنىڭ رومانتيك قۇربىسى وسىنداي شىتىرمان وقيعالى شىعارمالارعا قۇمار. ەكەۋىن كىشكەنتاي كەزدەن جاقىنداستىرىپ، دوستىققا دانەكەر بولعان وسى ءبىر ورتاق اۋەستىك شىعار. «جەنيا ايتسا، ايتقانداي ەكەن...»
كەنەت... ءيا، كەنەت الدەنە قاراڭ ەتە قالدى دا، قاتتى سوققىدان ستانيسلاۆ الدەقايدا ۇشىپ ءتۇستى. مۇنداي وقىس جاعدايدا نە بولىپ، نە قويعانىن تۇسىنەتىن شاما قايدا؟ ايتەۋىر شىنتاعى تاعى ءبىر جەرلەرى الدەنەگە قاتتى سوعىلىپ، تىم جايسىز قۇلاعان سەكىلدى. قورقىپ ۇلگىرە العان جوق. كوزىن اشىپ العانىمەن، دوڭگەلەنگەن بۋالدىر دۇنيەدەن تۇك تۇسىنسە بۇيىرسايشى. اۋىرسىنعانى سونداي — ءوزى دە ەشتەڭە سەزبەستەن، ىرقىنان تىس ىڭىرسي بەرەدى...
مۇنداي جاعدايدا جۇرتتىڭ لەزدە اينالا قورشاپ، ۇيمەلەسە قالاتىن ادەتى. الگىندە عانا قويما ىشىندە ءجوندى ەشكىم جوق سياقتى ەدى. ەندى قاراسا، جان-جاعى قاۋمالاعان جىگىتتەر. سولاردىڭ ۇزىك-ۇزىك سوزدەرىنەن شالا-شارپى ۇققانى مىناۋ.
ترانسپورتەر توقتاعاندا لەنتا ۇستىندە جالعىز جاشىك قالىپ قويعان ەكەن. ونى ەشكىم ەسكەرمەگەن. قويمانىڭ سىرتىندا ترانسپورتەردى قوسقان ادام جاشىكتى كورمەي، لەنتانى بوس اينالىپ تۇر دەپ ويلاۋى سالدارىنان جاشىك تۋرا ۇستىنەن قۇلاپ، ۆاننيكوۆ مايىپ بولا جازداعان. ابىروي بولعاندا، جەڭىل جاراقاتپەن عانا قۇتىلىپتى. مۇنى قۇتقارعان وزگە ەمەس، الگىندە عانا شپارو ەكەۋى ءسوز ەتىپ، تاڭداي قاعىسقان داۋلەتبايەۆتىڭ تاق ءوزى. اناداي جەردە تۇرعان جىگىت، قالاي ەكەنى بەلگىسىز، جاشىك قۇلاي بەرگەندە، ۆاننيكوۆتى بار پارمەنىمەن قاعىپ جىبەرىپتى...
— قويشى-ەي، تاعى دا داۋلەتبايەۆ پا؟ — دەپ، ويىنا ورالعاندى تابان استىندا ايتىپ تاستاۋدى ۇناتاتىن شپارو كوزدەرىن الاق-جۇلاق ەتكىزىپ، توندىرە سويلەدى. — ۆاننيكوۆتان باعانا ەستىگەنىنە مىنا وقيعا قوسىلىپ، تىپتەن تاڭ-تاماشا. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — «كەرەمەت»، «سۇمدىق».
جىگىتتەردىڭ ءبىر جازاتايىمنان امان قالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ەندىگى يمەنە كوز تىككەندەرى — سەرجانت كۋليبابا. قاراۋىنداعى جۇرتتىڭ قاي كەمشىلىگىنە دە ءتوزىپ تۇرا الماي، باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەپ شىعا كەلەتىن قاتال كوماندير ءدال وسى جولى بارلىعىن بيدايداي قۋىرار-اۋ. اسىرەسە، تەحنيكا قاۋىپسىزدىگى ەرەجەسىنە ەنجار قاراعانى ءۇشىن ۆاننيكوۆقا قالاي ۇرىسسا دا، سىيىپ تۇر. اركىمنىڭ كوكەيىندە بۇعىپ جاتقان كەلەسى ءقاۋىپ وسى.
ءبىراق سەرجانت ەشكىم كۇتپەگەن توسىن مىنەز تانىتتى. داۋلەتبايەۆ پەن ۆاننيكوۆ ستانسيا باسىنداعى مەدپۋنكتكە كەتكەننەن كەيىن قاراداي رەپەتى قاشىپ، قۇر سۇلدەرى تۇرعان ول ءبىر جاشىكتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. مۇندايدا الەمتاپىراق بولىپ ىزبارلانا قالاتىن، جايشىلىقتا سۇستى كورىنەتىن ءوڭى ءدال ءقازىر قانى قاشىپ، سۇپ-سۇر. قاتتى قينالعان ادامداي تومەن قاراپ، ەرنىن تىستەلەي بەرەدى.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟ — دەگەن سۇراققا قۋلبيبا باسىن شايقادى دا قويدى. مازاسىن الىپ، قاجاي بەرگەندى جاقتىرمايتىن مىنەزى قاتتى جىگىت. سونى بىلەتىن جاۋىنگەرلەردىڭ ەشقايسىسى مۇنان كەيىن الگى سۇراقتى قايتالاۋعا تاۋەكەل ەتكەن جوق. ءوزارا كوز قاراسىپ، يىقتارىن قوزعادى دا، بارلىعى جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.
قاتال سەرجانتتىڭ اياق استىنان نەعىپ بۇلايشا قۇتى قاشىپ، ابىرجي قالعانى جۇمباق بولىپ قالا بەردى.
* * *
— مەن سوندا داۋلەتبايەۆقا قاتىستى ءبىر پىكىر ايتقان سياقتى ەدىم، — دەدى كاپيتان شافران ۆزۆود كومانديرىنە قاراي دەنەسىمەن بۇرىلا. — ەسىڭدە مە؟ ءدال نە ايتقانىمدى ۇمىتىڭقىراپ تۇرمىن. ءبىراق...
بۇل كىسى روتا كومانديپىنىڭ ساياسي ىستەر جونىندەگى ورىنباسارى ەدى.
— ءيا، ءيا، ەسىمدە. — شاپشاڭ مىنەزدى لەيتەنانت ادەپتىلىك الىپپەسىن جادىنان شىعارىپ، ءزامپوليتتىڭ ءسوزىن اسىعىس ءبولىپ كەتتى. — ءقازىر ايتايىن سىزگە. ەسىمە ءتۇسىرىپ الامىن دا، ايتامىن. مىنە، مىنە... كاپيتان تەمەكىسىن اقىرىن سورا ءتۇسىپ، قاسىنداعى جىگىتكە كۇلىمسىرەي قاراپ وتىر. وسى لەيتەنانتتىڭ قيمىلى عانا ەمەس، ءسوزى دە شاپشاڭ. كوكەيىنە ورالعان نارسەنى ارتىن ويلاپ جاتپاستان قولما-قول لاق ەتكىزىپ ايتىپ تاستاۋعا ءازىر. جەڭىلتەك مىنەزدى ىنىگە كەشىرىممەن قارايتىن كەڭ قولتىق اعاداي ارىپتەسىنىڭ بۇل قىلىعىن كاپيتان دا توزىممەن باقىلاپ وتىرا بەردى.
— سوندا ءسىز ماعان «داۋلەتبايەۆتى جازالاي بەرمەي، ونىمەن جەكە جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك» دەگەنسىز. ەشقانداي قاتىسى جوق، ءدال وسىلاي ايتقانىڭىز راس، — دەدى لەيتەنانت
تەمەكى تۇقىلىن باپپەن ءوشىردى دە، كاپيتان شافران ءسوز تىزگىنىن ەندى ءوزى الدى:
— سوندا داۋلەتبايەۆپەن مەنىڭ دە جەكە اينالىسىپ كورگىم كەلگەن. روتادا جۇمىس كوپ. جاۋىنگەرلەرمەن وتكىزەتىن كۇندەلىكتى ساياسي، مادەني شارالار. قاعاز، جينالىس... قىسقاسى، سونداعى ايتقان سوزىمدە مەن تۇرا المادىم.
— كەشىرىڭىز، ەۆگەنيي گەورگييەۆيچ، ولاي دەمەسەڭىزشى. ءسىز داۋلەتبايەۆپەن سويلەسىپ ءجۇرسىز. كەيدە ءتىپتى ەكەۋىڭىز جاپ-جاقسى اڭگىمەلەسىپ قالاسىز. ياعني، نە عوي... جەكە جۇمىس جۇرگىزىپ ءجۇرسىز.
— ول كەيىنگى كەزدە عانا. قىلمىسكەردى ۇستاۋعا بايلانىستى وقيعادان كەيىن مەن ول جاۋىنگەرگە ەرىكسىز كوڭىل ءبولىپ ەدىم. ءبىراق ونى تۋرا جارعىداي جاتتاپ الدىم دەپ ايتا المايمىن. وزگە جىگىتتەر ءتارىزدى ەمەس، ءىشىن وڭاي بەرە قويمايدى ەكەن. ادامدى بويىنا جاقىنداتا بەرمەيدى. جاۋابى كوبىنە دورەكى. ءوزىن جۇرتتىڭ ۇناتپايتىنى دا وسى مىنەزى-اۋ.
— مەن سىزگە ايتىپ ەدىم عوي...
— ايتتىڭىز، ءبىراق سىزدەن بۇرىن قاتارداعى جاۋىنگەر ۆاننيكوۆتىڭ ايتقانى ەسىمدە، — دەپ، ەۆگەنيي گەورگييەۆيچ لەيتەنانتقا كوز اۋدارماي، ۇزاقتاۋ قاراپ قالدى. — سىزدەن ءتاپ-تاۋىر كوماندير شىعادى. قىسقى باتالوندىق جاتتىعۋدىڭ ناتيجەسى سونى بايقاتادى. ءبىراق ءسىز، ۆياچەسلاۆ يۋريەۆيچ، قول استىڭىزداعى جاۋىنگەرلەرگە ءالى دە جەتە نازار اۋدارمايسىز. «ءيا، ءيا، نە» دەپ داۋلاسقالى تۇرعانىڭىزدى شامالاپ سەزەمىن.
وزگە كومانديرلەرگە قاراعاندا جاۋىنگەرلەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاسايتىنىڭىز راس. ولارمەن كوبىنە بىرگە بولاسىز، اڭگىمە ايتاسىز، ازىلدەسەسىز. جاقسى قاسيەت، ارينە. ءبىراق، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جان دۇنيەسىنە ەنۋگە تىرىسپايتىن سياقتىسىز. جاۋىنگەرمەن سويلەسەسىز، كەمشىلىگىن بايقاسىز، ءبىراق وعان نازار اۋدارا قويمايسىز...
— مەنىڭ نازار اۋداراتىنىم — ولاردىڭ كورسەتكىشتەرى، — دەپ ۆياچەسلاۆ كيتايچۋك دەس بەرەر ەمەس. — ءوزىڭىز بىلەسىز، ۆزۆود نورماتيۆ ورىنداۋدان اقساپ كەلە جاتىر عوي. الدىمەن اسكەري قىزمەتتىڭ ساپاسىن ەسكەرمەسە بولا ما؟..
— ءيا، ءسىزدىڭ مەنىمەن نەگە داۋلاسقىڭىز كەلەتىنىن تۇسىنەتىن سياقتىمىن. ول جونىندە ءالى دە اڭگىمەلەسەرمىز. ايتايىن دەگەنىم — جولداسىن قاتەردەن الىپ قالعانى ءۇشىن داۋلەتبايەۆقا العىس ايتۋىمىز كەرەك. باتالون كومانديرىنىڭ اتىنا ۇسىنىس جاسايىن دەپ وتىرمىن. الداعى جۇمادا روتانىڭ كومسومول جينالىسى عوي. كومسورگ شپارونىڭ بايانداماسىن تەكسەرىپ وتىرسام، ناشارلار قاتارىندا داۋلەتبايەۆتىڭ فاميلياسى تاعى ءجۇر. سىزىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز ونىڭ ۇلگىلى جاقتارىن، كەرىسىنشە، ماقتاۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟..
ءحى تاراۋ
پاركتە /شپارو، كۋليبابا/
— بۇرىن سىپىرعىش ۇستاپ كورىپ پە ەدىڭ ءوزى؟ — ءدال قاسىنا كەلىپ اۋىز جاپپاستان اقىل ايتىپ تۇرعان ەفرەيتور شپارونى جاس جاۋىنگەر باس شۇلعىپ قانا ءۇنسىز تىڭداۋعا ءماجبۇر. — ۇستاماساڭ، ءما، دۇرىستاپ ۇستا. ارميا دەگەن، شىراعىم، ساعان ءالى ءبارىن ۇيرەتەدى. شۇلعاۋ وراۋدان باستاپ، ينەنى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن دە. انەۋكۇنى قويماعا بارىپ، جۇكشى بولساڭ، بۇگىن، مىنە، ماشينا پاركىن قالاي تازالاۋ كەرەكتىگىن دە كوردىڭ. ەڭكەيمەي، دەنەڭدى تىك ۇستا. مىنە، بىلاي... انە، ءسويت!
كومسورگپىن دەگەن جەلەۋمەن وزىنشە بەلسەندىلىك كورسەتىپ، جاستارعا اقىل ۇيرەتۋدەن شارشامايتىن شپارونىڭ قىلىعى كەيدە كۇلكىلى دە. سىرمىنەز جولداستارى بۇعان ءقازىر مىرس-مىرس ەتىپ، انادايدان ءاجۋالاي قاراسادى.
— توليا، مىنا زەمبىلدىڭ باسىن ۇستاسىپ جىبەرشى، — دەگەن ۆاننيكوۆتى قاسىنان وتە بەرە، كۋليبابا ءبىر قاعىتىپ كەتتى:
— جوق جەردەن سىزىلا قالىپ قايتەسىڭ وعان؟ شپارو جالىنعانىڭدى ءتۇسىنۋشى مە ەدى؟ ءبىز سياقتى اعا سەرجانتتىڭ ءوزى جولدا قالدىرايىن دەپ تۇرسا، ول سەنى قايدان تىڭداسىن؟ «شپارو، كەل بەرى، كوتەر مىنا زەمبىلدى» دەپ بۇيىرا سويلەسەڭ، داۋاسى سول.
— ەكەۋىمىزدى دە قاتىردى، — دەدى شپارو كۋليبابا ءوتىپ كەتكەسىن سىقىلىقتاي كۇلىپ.
— مەنىڭ پىسىقتىعىمدى ۇناتپايدى ءوزى. ورنىن الىپ قويادى دەپ سەسكەنەدى-اۋ دەيمىن. ال سەنىڭ بوستىعىڭدى كەلەكەلەپ تۇر. بايقايسىڭ با؟ — دەدى سوسىن ەكەۋى زەمبىلدەگىنى قوقىس جاشىگىنە توگىپ كەلگەسىن. — كۋليبابانىڭ داۋلەتبايەۆقا كوزقاراسى وزگەرگەن سياقتى. بۇرىنعىداي ەمەس. ەسىڭدە مە، داۋلەتبايەۆتى قىمس ەتسە، قۋدالاپ جۇرەتىنى. تالاي رەت ستارشيناعا ايتىپ، كەزەكتەن تىس نارياد بەرگىزگەن. دۇرىس جينامادىڭ دەپ توسەگىن دە اۋدارىپ تاستايتىن.
— ە-ە، تالاي ايتىلعان اڭگىمە عوي. سەن، توليا، ونان دا كۋليبابا قالاي وزگەردى، سونى ايتشى انىقتاپ.
— كەشە حيميالىق قورعانىس كومپلەكسىن كيۋ كەزىندە داۋلەتبايەۆ، تاعى بىر-ەكى جاۋىنگەر ءنورماتيۆتى ورىنداي الماي قالدى عوي. كۋليبابا انا جىگىتتەرگە ۇرىستى دا، داۋلەتبايەۆقا ەشتەڭە دەگەن جوق.
— سولاي ما، مەن اڭعارماپپىن.
— وتكەن جولى شاڭعى جارىسىندا داۋلەتبايەۆ تاعى دا جۇرتتىڭ سوڭىندا قالدى. كۋليبابا ەسكەرتۋ جاسادى دا، ۇندەمەدى. بۇرىن وندايدا جۇرت كوزىنشە اقىرىپ جىبەرۋشى ەدى.
— ءيا، ونى مەن دە كوردىم. مۇمكىن، اعا سەرجانت اتاعىن العاسىن ءجىبيىن دەگەن شىعار.
كۋليبابانىڭ دارەجەسىنىڭ وسكەنى جۋىردا، انەۋكۇنگى ستانسيا باسىنداعى وقيعادان كەيىن عانا. ستانيسلاۆتىڭ ءقازىر مەگزەپ تۇرعانى سول.
— جوق، داۋلەتبايەۆتىڭ سەنى قالاي قۇتقارعانىن ءوز كوزىمەن كورگەننەن كەيىن، وسىلاي بولعان سياقتى. تەگى ونى ىشتەي مويىنداي باستادى-اۋ دەيمىن. اقىلىنا كەلسە، ءوستىپ، ماعىناسىز ەرەگەستى قوياتىن كەزى جەتتى عوي ونىڭ.
— راس، — دەدى قار استىنان شىققان قوقىستى زەمبىلگە كۇرەكتەپ سالۋعا كىرىسكەن ستانيسلاۆ. — وسى ەكەۋىنىڭ بىتپەيتىن كيكىلجىڭى قاسىنداعى جۇرگەن بىزدەردى دە مەزى قىلىپ جىبەردى ءوزى...
— بىلەم عوي، ول جاعىن نەسىنە ايتىپ تۇرسىڭ؟ كۋليبابا العاشىندا قاتتى شۇيلىگۋشى ەدى عوي. ءبارى ونى ءۇنسىز تىڭدايتىن. مىسالى، فەديا قارسىلاسپاي، ايتەۋىر جازاسىن الىپ جۇرە بەرەدى. ال سەنىڭ دوسىڭ...
— نەمەنەگە تابالايسىڭ؟ ءيا، مەنىڭ دوسىم ول.
— قويشى سەن دە. مەن ەشقانداي كەكەتىپ تۇرعانىم جوق. ءوزىڭدى قۇتقارىپ قالعاننان كەيىن ونى دوسىم ەمەس دەپ ايتىپ كورشى. ءتىپتى سىرتىنا شىعارماعانمەن، كۋليبابانىڭ ءوزى دە ەندى سونى مويىندايتىن سياقتى...
— ماسەلە — دوستىقتا ەمەس، — دەپ، زەمبىلدى كوتەرە بەردى دە، ۆاننيكوۆ ءسال شايقالاقتاپ كەتتى. اڭگىمەمەن تۇرىپ جۇكتى قايقايتا تيەپ جىبەرىپتى. — مەنىڭ ورنىمدا كىم وتىرسا دا، باحتىڭ سويتەتىنى انىق.
اسكەري دارەجەسى ءوسىپ، مەرەيى ارتسا دا، كۋليبابانىڭ بويىن سوڭعى كەزدەرى ءبىر كوڭىلسىزدىك بيلەپ جۇرگەنى راس ەدى. داۋلەتبايەۆتىڭ وجەت تە شۇعىل قيمىلىن ءوز كوزىمەن كورىپ، سول وقىس ءساتتىڭ بىردەن ءبىر كۋاگەرى بولعان سەرجانتتى سونشالىقتى مازالاعان نەندەي جايت؟ وسىناۋ جالعىز ساۋالعا جاۋاپ بەرەتىن ءور مىنەزدى وركوكىرەك جىگىتتىڭ ءوزى عانا. ول ءۇشىن قويما ىشىندە سول كۇنگى وقيعانى كوز الدىنا تۇپ-تۇگەل قايتادان ەلەستەتۋى ءتيىس.
...كۋليبابا مەن داۋلەتبايەۆ بىر-بىرىنە جاقتىرماي قاراسىپ، قىجىراتا سويلەگەننەن كەيىن اڭگىمە وربىمەي قالدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. كەنەت الدەنە ءىشىن تارتا گۋ ەتە ءتۇستى (ارتىنان اڭعارسا، ترانسپورتەردى جۇرگىزەتىن قۋاتى كۇشتى ەلەكتروموتور ەكەن). اياقتارىن تالتايتا قاداپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاعان سەرجانت سول اۋەلگى مىعىم قالپىندا. الگى گۋىلگە تايباحتين دە، ۆاننيكوۆ تە باستارىن ءبىر-بىر كوتەرگەندەرى بولماسا، ورىندارىنان قوزعالا قويمادى.
بىرەۋ تابانىنان ءبىز تىعىپ العانداي كۋليبابانىڭ وقىستان شورشىپ تۇسكەنى وسى ساتتە. كوزىن تايدىرا بەرگەن داۋلەتبايەۆ وعان قايتا جالت قارادى. قاس-قاعىم ساتتە سەرجانتتىڭ ءوڭى اپپاق قۋداي بولىپ كەتكەن سياقتى كورىندى وعان. ەرنى يكەمگە كەلمەي، دىرىلدەپ، ادەمىشە كوكشىل كوزدەرى شاراسىنان شىعا، ءبىر نۇكتەگە قادالىپ قالىپتى. قولىن الدىعا قاراي دارمەنسىز شوشايتقان سەرجانتتىڭ قويما ىشىندەگى گۋىلمەن جارىسا، اۋزىنان قارلىعىڭقى ءالجۋاز دىبىس شىعادى.
داۋلەتبايەۆ تا ەرىكسىز جالت بۇرىلعان. سويتسە لەنتاسى سالبىراپ جاڭا عانا تىنىش تۇرعان ۇزىن ترانسپورتەر قوزعالىپ كەتىپتى. ونىڭ ەكىنشى جاق ۇشى سىرتتا. ول جاقتان سالىنعان زاتتى ىشتەگىلەر قاقشىپ الىپ، ەكى قاپتالعا جيناستىرا بەرۋلەرى ءتيىس. ءدال ءقازىر ترانسپورتەر لەنتاسىنىڭ ۇستىندە ءبىر جاشىك جىلجىپ كەلەدى. الگى ۇزىلىستە لەنتا ۇستىندە ەلەۋسىز قالىپ قويعانعا ۇقسايدى. ال ونىڭ تۇپ-تۋرا قۇلاپ تۇسەر جەرىندە جاتقان ۆاننيكوۆ مۇلدە جايباراقات. جوعارى قاراماق تۇرعاي، كىتاپ قىزىعىنا ابدەن بەرىلگەن ول اينالاسىنا مۇلدە زەر سالار ەمەس...
ىشىندە نە بارى بەلگىسىز انا جاشىك كولدەنەڭدەپ جاتقان ادامنىڭ ۇستىنە قۇلاۋعا تاياپ كەلەدى... ءتورت، ءۇش سەكۋند. سودان كەيىن نە بولارىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى... قانشا تىپىرلاسا دا، بۋىنى قۇرىپ، ورنىنان قوزعالا الماي قالعان كۋليبابا كەلەسى ساتتە بەتىن قوس قولىمەن باسا قويىپ ەدى. ەشقانداي وتىرىگى جوق، ماسقارا بولعاندا شىنىمەن ءسويتتى عوي. كەيىن ەسىنە تۇسكەن سايىن بەتىنەن وتى شىعاتىن، ىشىنەن عانا قالعانىن قينالاتىن سۇمدىق ارەكەتكە قالاي بارىپ قالعانىن بىلمەيدى...
ەشتەڭەنى كورىپ، سەزەر ەمەس. تاۋسىلىپ بىتپەس زور گۋىل عانا قۇلاعىندا تۇنىپ قالعان. ءار سەكۋندى مينۋتقا تاتيتىن اۋىر ۋاقىتتار.
زوردىڭ كۇشىمەن كوزىمەن سىعىرايتا ارەڭ اشىپ، ساۋساق اراسىنان سىعالاي كورگەنى — تاقتاي شەتىندە قيسايىپ جاتقان جاڭاعى جاشىك. ادام جوق. ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەن جىگىت ەكى قولىن ەربيتە كوتەرىپ، ءسال كىدىرىپ قالدى دا، العا قاراي ىشقىنا ۇمتىلدى.
— ن-نە بولدى؟.. نە بولدى، جىگىتتەر؟..
بولعان جايتتى ارتىنان ورنىنان تۇرا الماي، ىڭىرسىپ جاتىر ەكەن. بۋشلاتىنىڭ ءوڭىرى، بەت-اۋزى ساتال-ساتال شاڭ. وزىنە-وزى كەلە الماي، ايانىشتى كەسكىنمەن قۇر ىرجالاڭداي بەرەدى. داۋلەتبايەۆ ەڭكەيگەن قالپى ماڭدايىن سيپالاپ تۇر. قاسىنا ۇرەيلەنە جۇگىرىپ بارعان ادامدارعا قارار ەمەس.
كىتاپ قىزىعىنا بەرىلىپ، ەش الاڭسىز وتىرعان ۆاننيكوۆتى داۋلەتبايەۆ ىشقىنىپ بارىپ، قاعىپ جىبەرىپتى. ودان ارعىسىن ەكەۋى دە ءجوندى بىلمەيدى. ايتەۋىر كولدەنەڭ تاقتايدان ۇمار-جۇمار دومالانعان كۇيى قويمانىڭ تاس ەدەنىنە قۇلاپ تۇسسە كەرەك. ءبىرىنىڭ تىزەسى، ءبىرىنىڭ ماڭدايى سۇرىلگەن، داۋلەتبايەۆتىڭ بەت-اۋزى كادىمگىدەي قىزىل الا قان.
كوز الدىنا سول ءبىر ءساتتى قانشا ەلەستەتكەنمەن، وسى كۇنگە دەيىن سەرجانت بولعان وقيعانى ءتىپتى دە ميىنا سىيعىزا المايدى. الگى قاس-قاعىم ساتتە قاسىندا تۇرعان داۋلەتبايەۆتىڭ سوناۋ ترانسپورتەرگە دەيىن قالايشا جالعىز-اق قارعىپ، جەتىپ بارعانىن (ءوزى تاعى مۇنداي قيمىل جاساۋدى كوزگە تۇسپەي جۇرگەن ادام)، جەتىپ بارىپ قانا قويماي، بەيعام وتىرعان جىگىتتى قالايشا قاعىپ جىبەرگەنىن. سول ساتىندە باعالاپ، كەسىپ-پىشۋگە شاماسى جەتپەگەن، قانشا ويلاعانىمەن كەيىن دە شىندىققا جاناستىرعانى شامالى.
بۇنىڭ سونداي قىسىلشاڭ ساتتە جۇرەكسىزدىك ءبىلدىرىپ، قاراداي دارمەنى قاشىپ كەتكەنىن داۋلەتبايەۆ، ءسوز جوق، كوردى. قىزمەت بابىن پايدالانىپ، وزىنە قيانات جاساپ جۇرگەن ايبىندى جىگىتتىڭ وسال جەرىنەن تاپ باسىپ، ۇستاي قويعانىن قاراشى. سول وقىس وقيعا كىمنىڭ كىم ەكەنىن داۋلەتبايەۆقا عانا ەمەس، كۋليبابانىڭ وزىنە دە تانىتىپ بەردى عوي. توسەگىن شىقىرلاتا اۋناقشىعان اعا سەرجانت سول ءتۇنى تالايعا دەيىن كوز ىلىندىرە الماي، كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ ەدى. ۇستى-ۇستىنە ءتونىپ، كيمەلەسكەن قالىڭ وي ۇيقى اتاۋلىنى ۇركىتىپ، مۇلدە بەزدىرىپ جىبەرگەندەي.
«مىنە، ساعان، جولداس اعا سەرجانت. بۇكىل روتادا وزىمە جەتەر جىگىت جوق دەپ ىشتەي كوكىرەك كەرۋشى ەدىڭ. تەك ىشتەي عانا بولسا، ءبىر ءسارى عوي... سەنىڭ اقىلىڭ دا، بىلىمىڭدە، ايبارىڭ دا قاۋىپ-قاتەرمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە دارمەنسىز ەكەن... قايدان بىلەيىن. قاتىننان ارمان ەسىم شىقتى-اۋ. قولىمدى ەربەڭدەتىپ تىپىرلادىم دا قالدىم. ءتىپتى ايعايلاۋعا دارمەنىم جەتپەدى. مەن ءسويتىپ تۇرعاندا داۋلەتبايەۆ ناعىز ەركەككە لايىق قيمىل جاسادى. ءوزى جاراقات السا دا، قىڭق دەگەن جوق...»
«ەڭ باستىسى — ول ەمەس... — دەپ سەرجانت وسى ءبىر كوڭىلسىز ويدى ارى قاراي ساباقتاي ءتۇستى. -داۋلەتبايەۆتىڭ مەنەن ەسەسىن قايىراتىن رەتى كەلدى. بۇگىن ءوزى جارالانىپ جاتىپ، ەشتەڭە دەي العان جوق. گوسپيتالدان كەلگەسىن، مەنىڭ جۇرەكسىزدىگىمدى جۇرتقا جايادى-اۋ ەندى. بارىنەن قيىنى سول...». وسى وي باسىنا كەلۋى مۇڭ ەكەن، ميىنىڭ ءتۇبىن الدەنە قارىپ تۇسكەندەي بولدى. «ءيا، سويتەدى... ونداي كەكشىل، شاقار ادام ورايى كەلگەن ءساتتى بوس جىبەرە مە؟.. جوق، ارينە. نە دەيمىن مەن سوندا؟ جاۋابىمدى مىقتاپ تۇرىپ دايىنداپ قويۋىم كەرەك. «ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى وتىرىك، قىپ-قىزىل جالا» دەپ، بەتتەتپەي قويسام شە؟.. دالەلدەي الماس. ءوزى سوزگە شورقاق ادام قالاي دالەلدەسىن...»
«تايباحتين... جوق، ول كورمەگەن سەكىلدى. سىر تارتىپ بايقاعام. ونىڭ اڭعارماعانى انىق. اڭعارسا، ءبىر سىر بەرەر ەدى. ءيا، كورمەگەن. ودان قاۋىپتەنبەيىن... جاقىن تۇرعان باسقاداي ەشكىم بولعان جوق. دەمەك ماعان قيىنى تەك مىنا داۋلەتبايەۆ... امالىن تابۋ كەرەك. ءيا، امالىن تاپپاسام، اتاعى دۇركىرەگەن اعا كۋليبابانىڭ قۇنى بەس-اق تيىن...»
ىشتەي وسىلاي شيرىعىپ، ءارقيلى ويعا كەتكەن جىگىت سىرتىنا سىر بەرگەن جوق. ەكى كۇننەن كەيىن گوسپيتالدان ورالعان داۋلەتبايەۆتىڭ شابۋىلىن ءىشى قالتىراي كۇتكەن ەدى. ەتيكا، سىپايىگەرشىلىك دەگەن ۇعىمدى ونشا سەزىنە بەرمەيتىن توپاستاۋ جاۋىنگەر عوي، ءوزى بۇراتانا ۇلتتىڭ وكىلى، تارپا باس سالىپ ۇرىنا كەتپەسىنە كىم كەپىل. كوز استىمەن باعىپ كۇتىپ جۇرگەنى سول. ءبىراق داۋلەتبايەۆ بۇعان ءتىس جارىپ، ءلام-ميم دەگەن جوق. ىشكى قۇبىلىسىن تانىتپاي، ادامعا مەڭىرەۋلەنە قارايتىن كوزدەرىنەن دە ويعا تياناق بولار ەشتەڭە سەزىلمەدى. العاشقى كۇن ەشقانداي ۇرىس-كەرىسسىز جىم-جىرت ءوتتى...
مىنە، سودان بەرى ءوزى قاتتى الاڭداعان جايتتى داۋلەتبايەۆ ءلام-ميم دەپ ءبىر دە ءبىر رەت اۋىزعا العان ەمەس. وسىعان دەيىن نەگىزگى قارسىلاسى دەپ ۇققان ادامنىڭ ۇرىمتال ءساتتى پايدالانباي، ءۇن-تۇنسىز تىپ-تىنىش قالۋى مۇلدە تۇسىنىكسىز جايت، كوڭىلگە قونبايدى. كوڭىلگە قونباسا دا، ازىرشە شىندىق وسى.
داۋلەتبايەۆقا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتە باستاعانىن اۋەلىدە سەرجانتتىڭ ءوزى دە سەزگەن جوق-تى. ەكەۋارا قارىم-قاتىناستىڭ ەندى وزگەشە ارنا تاۋىپ، باسقاشا سيپات الا باستاعانى -سانانىڭ ىرقىنان تىس...
ءحىى تاراۋ
ءتورت سەكۋندتىق شەشىم /باتپاقتى توعاي/
ەكەۋىنىڭ ەنشىسىندە — دەمالىس كۇنگى ەركىندىك، قايدا اسىقسىن. اينالاداعى ابىر-سابىردا شارۋاسى جوق. باس ءتۇيىستىرىپ، جايباراقات قانا اڭگىمەلەسىپ وتىر. داۋلەتبايەۆتىڭ بۇلايشا اشىلا سويلەسىپ، سۇپ-سۇر ءوڭىن جىميىس جىلىتاتىن كەزى سيرەك. بۇگىن ونىڭ كوڭىلىنىڭ كوتەرىلەتىن رەتى دە بار. الگىندە عانا حات العان. وزگەلەر ءۇشىن حات الىسۋ دەگەن اسكەر تىرشىلىگىنىڭ كۇندەلىكتى كورىنىسى بولسا، ەشكىمنەن حابار كۇتپەيتىن ادامعا مۇنىڭ ءوزى ەرەكشە وقيعا عوي.
ارنالى اڭگىمە بۇگىن پوشتا جەتكىزگەن سول جاڭالىقتىڭ توڭىرەگىنەن ءوربىدى. الدە وسى قۋانىشتىڭ اسەرى مە، الدە ۆاننيكوۆ كىلتىن تاپتى ما ەكەن، شامالىدان سوڭ داۋلەتبايەۆ كادىمگىدەي اقتارىلىپ سويلەپ كەتىپ ەدى. اۋىزشا سوزگە شورقاقتاۋ جىگىتتىڭ ۇنىندەگى تولقۋ نىشانى ايقىن.
حات داۋلەتبايەۆتىڭ مەكتەپتەگى ءبىر ۇستازىنان كەلىپتى. نەشە جىل وقىتقان، سىنىپ جەتەكشىسى بولعان ادام. بۇل كۇندەرى ەلۋدىڭ جۋان ورتاسىنا كەلگەن اعايى ءوزى بىلگەننەن بەرى دىمكاس ەكەن. اندا-ساندا ەكى وكپەسى قىسىپ، جوتەلىپ قالاتىنى بار. كەيدە، ءتىپتى، ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ، قاتتى بۋلىعادى. سونىسىنا قاراماي، ۇستازدىق قىزمەتىنە دەگەن ىقىلاسى كەرەمەت. بەينە ءبىر الدىنان وتكەن شاكىرتتىڭ ءبارى ماتەماتيك بولىپ شىعۋى ءتيىس سەكىلدى ءوز ءپانىن جانىن سالا وقىتادى. ءبىراق ءمۇعالىمنىڭ ول قاسيەتىن ەسكەرىپ، باعالاپ جاتقان داۋلەتبايەۆ پا ەدى؟ وزگە بالالار ەسەپتى جاڭعاقشا شاعىپ جۇرگەندە، ماتەماتيكا ساباعىنا ول ەڭ قۇرىعاندا ءبىر ءجونى ءتۇزۋ باعا الا الماي-اق كەتىپتى. وقۋعا ىنتاسى جوعىن بىلاي قويعاندا، كەرىسىنشە، ۇستازىن مازاق ەتىپ، جازىقسىز جابىرلەگەن. سوندا ناقتى نەندەي سوتقارلىق جاساعانىن داۋلەتبايەۆ اتاپ قويعان جوق.
— ەھ، اقىماقپىن عوي مەن، — دەدى ازدان كەيىن بار بولعانى. — تازا اقىماقپىن. جاي سوتقارلىق ەمەس، اقىماقتىق. مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ الدىنان سان رەت قورعاپ قالعانىن دا تۇسىنبەدىم مەن. نەعىلعان جيىركەنىشتى تىرلىك دەسەڭشى. كلاستان كلاسقا ارەڭ كوشۋ... بۇزىقتىق ىستەپ، بۇكىل مەكتەپتى شۋلاتۋ... اينالادعى جۇرتقا جەككورىنىشتى بولۋ.. فۋ، ءتىپتى ەسكە الۋعا تۇرمايدى. مەنى ۋچيليششەگە اپارىپ تۇسىرگەن دە وسى اعاي ەدى. تۇزەلەر، ەسى كىرەر دەپ كۇتكەن. ءيتپىن عوي مەن، ناعىز ءيتپىن. سەنىمىن اقتاعاندى قويىپ، ۋچيليششەنى تاعى شۋلاتتىم. ءبىر كۇنى اعاي كوشەدە كەزدەسىپ قالىپ، قاتتى رەنجىدى. مەكتەپتەگى شاكىرت سياقتى ەمەس، كادىمگى ۇلكەن ادامشا سويلەستى مەنىمەن... «كىمىڭ بار سەنىڭ؟ — دەدى سوندا. — وزىڭە ءوزىڭ مىقتى بولساڭشى». تۇپ-تۋرا وسىلاي دەدى...
وسى جەرگە كەلگەندە داۋلەتبايەۆتىڭ ءۇنى ءبىر ءتۇرلى تارعىلدانىپ، قىرىلداي شىققانداي بولدى. سوسىن ءلام-ميم دەمەستەن، ىشتەن تىنعان قالپى وزىمەن ءوزى وتىرىپ قالعان. اياق استىنان ورنىققان اۋىر تىنىشتىقتى ءبىر اۋىز سوزبەن بۇزۋعا ۆاننيكوۆتىڭ مۇلدە تاۋەكەلى جەتە قويماعانداي. ءسال كىدىرىپ بارىپ، ويىن ققايتا جالعاعان اڭگىمەشىنىڭ ءوزى:
— مەنى ۇمىتپاپتى، — دەدى گيمناستەركاسىنىڭ قالتاسىنان حاتتى قايتا سۋىرىپ الىپ. — كادىمگىدەي اماندىق-ساۋلىعىمدى سۇراپتى. «ارميا دەگەن ماتەماتيكا ساباعى ەمەس، ەركەلىگىڭدى كوتەرمەيدى» دەيدى. انە، كوردىڭ بە؟ ءبىر كەزدە مەنىڭ جازىقسىز جابىرلەگەنىمدى اۋزىنا دا الماعان.
ءاي، ءيتپىن عوي مەن، ءيتپىن...
بۇرىن مۇندايدا تىعىلىپ ۇندەمەي وتىرىپ قالاتىن ۆاننيكوۆتىڭ جۇباتۋ ءسوزى ءقازىر قالتاسىنان سۋىرىپ العانداي دايار ەكەن. ءوزى بۇرىننان جىپكە ءتىزىپ جۇرگەن جولداسىنىڭ ءتاۋىر قاسيەتتەرىن تىلگە تيەك ەتىپ كەلدى دە:
— ونداي ادام ءوزىن ءوزى كىنالاماس بولار، — دەدى جىڭىشكەلەۋ شىقسا دا، سابىرى باسىم ۇنمەن. — مەنى قۇتقارىپ قالعانىڭدى ايتپاي-اق قويايىن ءتىپتى. ونى ەرلىك ەمەس، تۇككە تۇرمايتىن نارسە دەپ ءجۇرسىڭ عوي ءوزىڭ...
سۇيىق قاستارى تۇيىلە ءتۇسىپ، لەزدە تۇنەرە قالعان داۋلەتبايەۆتىڭ ءتۇرى باياعى ءبىر كوڭىلسىز جاداعاي قالپىن قايتا تاۋىپ ەدى. مۇرىنىن تارتىپ قويىپ، باسۋ ايتىپ جاتقان ستانيسلاۆتىڭ ءسوزى قۇلاعىنا جەتىپ وتىر ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قىسقا كىرپىكتى شەگىر كوزدەر الدە ءبىر نۇكتەگە شەگەلەگەندەي قادالىپ قالىپتى. ىڭعايسىز تىنىشتىقتى دنيەۆالنىيدىڭ ءدالىز جاقتا:
— ر-و-ت-ا-ا! شىعىپ، ساپقا تۇر، — دەپ سوزالاڭداي جەتكەن ءامىرى بۇزدى.
تۇنگى جاتتىعۋعا بەت العان روتا جاۋىنگەرلەرىنىڭ كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى. بولىمگە پوشتانىڭ كەلگەنى — الگىندە كەشكە قاراي عانا. جول قاتىناسىنا وراي بايلانىستىڭ بۇلايشا كەشىگۋى اق قار، كوك مۇز ۋاقىتىندا بولىپ تۇراتىن جاعداي.
پوليگون باسىنا جەتكەسىن، روتا جاۋىنگەرى ساباققا دەرەۋ كىرىسىپ كەتپەي، ءسال ايال جاسادى. شوعىر-شوعىر بولىپ، ءار جەردە اڭگىمە قۇرعان جۇرت جايباراقات.
— قاراڭدارشى، بۇگىن اسپان قانداي تاپ-تازا، — دەدى ۆاننيكوۆ قيالداعان ادامداي بەرىلە سويلەپ. جوق جەردەن ايتا سالاتىن وسىنداي كىتابي سوزدەرى ءۇشىن كەيدە بىرەۋلەر ءوزىن قولما-قول كەلەمەجگە اينالدىرا قويۋشى ەدى. ءقازىر ولاي ەمەس، جوعارى قاراي جاعالاتا كوز سالعان جاۋىنگەرلەر ونىڭ ويىن بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءىلىپ الىپ، جارىسا قوشتاپ جاتىر.
— ءتىپتى ەش جەردەن شوكىمدەي بۇلت كورىنبەيدى.
— مۇنداي قاتتى ايازداردا اسپان شاڭىتىپ تۇرۋشى ەدى. ءقازىر ونىڭ دا ەلەسى جوق.
— جۇلدىز قانداي كوپ. جالپى قىسقى ءتۇننىڭ جۇلدىزى جازداعىدان قالىڭ بولا ما دەيمىن.
— اۋانى قاراڭدارشى، اۋانى. قانداي تۇنىق...
— تەبىرەنبەي قويا تۇر. ءقازىر ول اۋانى ءدارى تۇتىنىمەن ىستاعاندا كورەسىڭ...
گراناتانى تۇندە لاقتىرىپ ۇيرەنۋ جاتتىعۋىن باسقارۋشى — روتا كومانديرىنىڭ تىكەلەي ءوزى. ءالسىن-السىن نۇسقاۋ بەرىپ، گراناتا لاقتىرۋدىڭ ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن تاپتىشتەي، قايتالاي ۇعىندىرىپ، بار شارۋانى كەشەۋىلدەتە بەردى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى:
— ەستەرىڭدە بولسىن، ساقتاندىرعىش ىلمەكتى تارتقاننان كەيىن گراناتا ءتورت سەكۋندتىڭ ىشىندە جارىلادى. ءتورت سەكۋند. ۇمىتپاڭدار سونى. وقۋ گراناتاسى قانداي بولسا، بۇل دا سونداي.
گۇرس ەتە تۇسكەن العاشقى جارىلىس تىمىق ءتۇننىڭ تىنىشتىعىن شىتىناتا ءتىلىپ، توڭكەرىپ ءتۇسىردى. سوعىس قاھارىنىڭ ۇيىتقىپ جەتكەن كەزدەيسوق لەبىندەي بۇرق-بۇرق ەتىپ قار توزاڭى كوتەرىلدى. بويداعى قان تامىردى سولقىلداتا اعىپ، كەزەك كۇتكەن جىگىتتەردىڭ دەگبىرىن قاراداي قاشىردى. ءسال قورقىنىشتىلاۋ جاۋاپتى ساتكە جەتكەنشە جۇرەك شىركىن لۇپىلدەپ اكەتىپ بارا جاتقانداي. ءتيىستى مىندەتتەن قۇتىلىپ، قالىڭ توپقا قايتا قوسىلعاندار جارقىن-جارقىن سويلەپ، ءماز-مايرام. بار جاۋدى ءبىر ءوزى جامساتىپ قايتقاننان بەتەر كۇمپىلدەپ جۇرگەن شپارونىڭ ءۇنى اسىرەسە باسىمىراق ەستىلەدى.
ساقتاندىرعىش ىلگەگى سىتىرلاعان گراناتالار ءامىر بويىنشا العا قاراي شىرقاي ۇشىپ، الدەقايدا گۇرس-گۇرس ءتۇسىپ جاتىر.
الدىڭعى پوزيسياعا شىققان كەزەكتى توپتىڭ ىشىندە كۋليبابا مەن داۋلەتبايەۆ بار بولاتىن. گراناتتى وڭ قولىنا ۇستاعان سەرجانت كۋليبابا اسىپ-ساسپاي سابىرلى كۇيدە تۇر ەدى. وڭ جاعىنداعى داۋلەتبايەۆتىڭ العا قاراي ۇمسىنا بەرىپ، لىپ ەتىپ ءسۇرىنىپ كەتكەنىن كوز قيىعىمەن اڭعارعان سول. الدەقانداي ۇرەي تولقىنى تۇلا بويىن ءدىر ەتكىزىپ سوعىپ ءوتتى دە، ىرقىنان تىس جالت قارادى. ءتۇن قاراڭعىلىعىندا داۋلەتبايەۆ ەڭكەيىپ، الدەنەگە سيپالانىپ جۇرگەندەي كورىندى وعان. «نە بولدى؟ مىناعان نە بولدى ءوزى؟ گراناتاسىن ءالى لاقتىرعان جوق قوي» دەگەن سۋىق وي زارە-قۇتىن الا جىلت-جىلت ەتە ءتۇستى. الدەقانداي جىلتىراۋىق وقتار توبە قۇيقاسىن جاناي ىسقىرىنا زۋلاپ وتە شىققان سەكىلدى.
— كۋليبابا، جاتىڭدار... مەنىڭ استىمدا... گراناتا.
ايازدا ءتۇندى قاقىراتا ءتىلىپ تۇسكەن اششى ايعايدىڭ قۋاتى جارىلىس تولقىنىنداي بولىپ سەرجانتتى سەرپە لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى. باسىن قوس قولىمەن بۇركەپ ىشقىنا قۇلاعان ول گراناتا داۋىسىن ەستىگەن جوق. تەك باسىنىڭ ءىشى زىڭ-زىڭ. قۇلاعى تارس بىتەلىپ قالعانداي. نە بولدى؟.. قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ نەعىپ جاتىر ءوزى؟.. بىلمەيدى، ەشتەڭە بىلمەيدى.
...اسپاندا سول كۇنى دە شوكىمدەي دە بۇلت بولعان جوق. تەك باتپاقتى توعايدىڭ ۇستىمەن الدەقانداي بوزاڭ لەپ ساعىمدالا تولقىدى. ۇزاق قادالا قاراماساڭ، كوزگە ىلىنبەيدى دە. ايتەۋىر اجارى مەيلىنشە اشىلعان شىمقاي كوگىلدىر اسپاننىڭ سول تۇستاعى ەتەگى ەپتەپ كەتىلگەندەي نەمەسە ەپتەپ ەرىگەندەي بولىپ بولەكشە كورىنەدى. بالكىم، ول قىسقى كۇننىڭ سابىرلى ءپىشىندى ساعىمى شىعار. بالكىم، توعاي اراسىنداعى باتپاقتان كوتەرىلگەن بۋ لەبى بولار. بالكىم...
اسپان كۇمبەزىنىڭ سول وقشاۋ سيپاتتاعى ەتەگى ستانيسلاۆتىڭ نازارىن ءۇنسىز شاقىرىپ، قايتا-قايتا تارتا بەرەدى. ول وسى ءبىر ەلەۋسىز كورىنىستەن بۇرىن-سوڭدى بىلىنە قويماعان توسىن ادەمىلىك تانىعانداي. «شىنىندا دا ادەمى-اق» دەپ قويدى جىگىت ىشتەي. ءبىراق ءوزى ءتانتى بولعان سۇلۋلىقتى ادەتىنشە سىزىلعان جۇمساق ۇنمەن كەلىستىرىپ سۋرەتتەي جونەلگەن جوق. ءدال ءقازىر ەشتەڭە ايتا المايتىن سياقتى. تىنىسى تارىلا بۋلىققانداي بولسا دا، ءوز ويىن ءوزى جۇتىپ، ىشتەن تىندى.
قارالى جيىن باسىندا تاق-تۇق ەتكەن قىسقا-قىسقا سوزدەر سويلەندى. ءراسىم بويىنشا مارقۇمنىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام بولعانىن، ءتىرى كەزىندەگى جاقسىلىعىن ايتىپ تاپتىشتەپ جاتقان ەشكىم بولمادى، باس يۋ، قۇرمەتتەۋ، سول ەرلىكتى ۇلگى قىلۋ سارىنى باسىم.
اسكەري ادامدى جەرلەۋ راسىمىنە ستانيسلاۆ وسى ۋاقىتقا دەيىن قاتىسىپ كورگەن ەمەس-تى. جاۋىنگەرلەردىڭ كوپشىلىگى-اق ونداي ازالى جاعدايعا العاش رەت كۋا بولىپ تۇرسا كەرەك. قاراسى مول ۇلكەن جيىنعا ءبىر ەرەكشە سالتاناتتى احۋال ءوز وكتەمدىگىن، شەكسىز بيلىگىن جۇرگىزىپ تۇرعانداي. قىزىل ماتامەن اسپەتتەلگەن تابىت، ۇرمەلى اسپاپتار وركەسترىنىڭ ويناپ تۇرعان ماندەلشتام كۇيىنىڭ قايعىلى اۋەنى، جەرلەۋدى باسقارۋشىلاردىڭ قىسقا دا ايقىن امىرلەرى، ءتىرى قورعانداي بوپ ساپ تۇزەگەن بويى قىبىر ەتپەستەن، قاقايىپ قالعان سولداتتاردىڭ تىم-تىرىس قاتارى قاراداي ەڭسەنى ەزىپ، باس كوتەرتپەيدى...
تابىت قابىرعا ءتۇسىرىلدى. ءۇش دۇركىن ساليۋت بەرىلدى... سوسىن ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك. قارالى جيىننىڭ تاراۋعا بەت العانى سونان كەيىن عانا. ءار روتا جاس قابىردىڭ تۇسىنان ساپتىق قاداممەن قارىشتاي باسىپ بولەك-بولەك وتە باستادى. ساپتىق قاداممەن قارىشتاي باسقان جاۋىنگەرلەردىڭ وڭ قولدارى شەكەدە. ءبارى دە جاڭا عانا پايدا بولعان كىشكەنە تومپەشىككە جۇزدەرىن بۇرىپ، قۇرمەت ەتىپ كەتىپ بارادى...
— جولداس كاپيتان، ءۇشىنشى ۆزۆودتىڭ ەڭ سوڭىندا قوزعالۋىنا رۇقسات ەتىڭىزشى، - دەدى لەيتەنانت كيتايچۋك روتا كومانديرىنە .
جۇرت سوڭىندا قالعان وقشاۋ توپ قۇلاقشىندارىن الىپ، قابىرعا قاراتا تاعى دا باس ءيىپ تۇرىستى. ءسوز ايتىلعان جوق. ءتىپتى ارتىق قيمىلسىز جۇرە المايتىن شپارونىڭ ءوزى دە كوزدەرىن ءبىر نۇكتەگە قاداعان كۇيى ىلعي-ميم دەپ ءتىس جارار ەمەس. ساپ تاراتىلعان سوڭ دا جىگىتتەر بىردەن كەتە قويماي، توپتالىسىپ ءبىراز ءجۇردى. سويلەسكەن جانداردىڭ ۇندەرى باسەڭ، بىرەۋلەر قابىر توڭىرەگىن جيناستىرىپ، تازالاعان بولادى.
جاس قابىردىڭ باسىنا مارقۇمنىڭ ءاتى-جونى جازىلعان تاقتايشاسى بار قادا قاعىلعان. ارناۋلى ەسكەرتكىش قويىلعانشا تۇراتىن ۋاقىتشا بەلگى. جاۋىنگەرلەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، شولاق ءتىل قاتىسۋعا سەبەپكەر بولعان دا وسى تاقتايشاعا تۇسكەن جازۋلار ەدى.
— شىن اتى وسىلاي ەكەن-اۋ، ءا؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن سونى بىلمەپپىز عوي. ءيا، تەك فاميلياسىن عانا ايتۋشى ەدىك قوي ءوزىنىڭ. «باح» دەپ شىعارىپ العانىمىز كەيىن ەمەس پە؟
— ونى دا ايتقان — مىنا سلاۆا. «باقىتبەك» دەگەن سوزگە ءتىلى كەلمەگەن سوڭ، «باح» دەپ كەتىپتى. سونى شىن اتى ەكەن دەپ جۇردىك قوي.
— بۇل كيرگيزداردىڭ اتىن جاتتاپ كور. ءتىپتى ءتىلىڭ كەلمەيدى-اۋ
— ادامنىڭ انىق اتىن مارقۇم بولعاننان كەيىن ءبىر-اق ءبىلۋ... نەتكەن اۋىر ەدى.
— جوق، قۇجاتتاردىڭ بارىندە دە شىن اتى عانا جازىلىپ ءجۇردى. قاعاز جۇزىندە بولعاسىن نازار اۋدارماعانبىز عوي.
اڭگىمەگە ارالاسپاي، وزىنشە وقشاۋ تۇرعان سۇڭعاق بويلى، كەسكىندى جاۋىنگەر كىبىرتىكتەي باسىپ، جاس تومپەشىكتىڭ قاسىنا كەلدى. سوسىن اقىرىن تىزە بۇككەن. ناۋرىزدىڭ قارى تۇستەس اقشىل ءوڭى بوپ-بوز، ەكى كوزىن الدىنان الار ەمەس. الدەنە ايتقىسى كەلىپ وقتالدى دا، سالدەن كەيىن عانا بارىپ تىلگە كەلگەن، دىرىلگە تولى داۋسى ۇزىك-ۇزىك:
— كەشىر ءبىزدى، باح... كەشىر! — سول ەكى ارادا لىقسىپ كەلىپ، كەۋدەسىن قاپقان وكسىكتى تەجەۋگە تىرىسقانى بولار، استىڭعى ەرىنىن قىرشىپ تىستەي قويدى. قاسىندا تۇرعان شپارو ەڭكەيىپ، قولتىعىنان سۇيەگەن. دەمەپ، تۇرعىزىپ جىبەرمەكشى.
— كەشىر، باح، — دەدى ءوڭدى جاۋىنگەر قايتادان ەڭسەسىن تۇزەي بەرىپ. — ءبىز سەنى ساقتاپ قالا المادىق... كەشىر.
«بەلەسكيي دۇرىس ايتادى، — دەدى ستانيسلاۆ سىبىرلاي داۋىستاپ. مۇمكىن، ءتىپتى ەشقانداي سىبىرلاماستان، تەك ىشىنەن عانا ايتىپ تۇر ما: — ءوز ورنىنا سەنىڭ سۇراعانىڭدى ول ۇمىتپاعان ەكەن. باح... سەنى باعالاي المادىق. سونى كەشىر الدىمەن... مەن... مەن قورعاۋىم كەرەك ەدى سەنى...»
وسى كەزدە اناداي جەردە تۇرعان وڭ-تۇستەرى بولەكتەۋ بەس-التى جاۋىنگەر بەرى جاقىندادى.
— وسى ۆزۆودتان با ەدى؟ — دەدى اعا سەرجانت لىچكاسىن تاققان بىرەۋى لەيتەنانت كيتايچۋكتان.
— ءيا... كەشىرىڭىزدەر، سىزدەر كىم بولاسىزدار؟
— جەرلەستەرىمىز.
— جەرلەستەرى دەيدى. باسە، وڭدەرىڭىز ازيالىق. ءبىراق سىزدەردى تانىمايدى ەكەنمىن.
— ول دا ءبىزدى تانىمايتىن ەدى. قازاقستاندىق ءبىر جاۋىنگەر قازا بولدى دەگەندى، كەلگەنىمىز عوي.
— قاي روتادانسىزدار؟
— ءار روتادانبىز. باسقا باتالوننان دا بار. جولداس لەيتەنانت، ءبىز ءبىر نارسەگە تۇسىنبەي تۇر ەدىك.
— ءيا، ايتىڭىزدار.
— سۇيەگىن نەگە الىپ كەتپەگەن؟ تۋىستارى ەلىنە اپارىپ نەگە قويماعان دەيمىن؟
— تۋىستارى جوق ەكەن، — دەدى لەيتەنانت باسىن تۇقىرتا. ءۇنى اشۋلى ادامدىكىندەي ءسال دورەكىلەۋ شىقتى.
— اتا-اناسى دا جوق پا ەكەن؟
— ءيا، اتا-اناسى دا... اكەسى ءبىر جەردە بار بولسا كەرەك. ونىڭ تاريحىن مەن بىلمەيمىن... ءوزى جايلى ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتا قويمايتىن ەدى.
— ەلىنە حابارلاعانسىزدار عوي، شاماسى.
— ءيا، دەرەۋ حابار جىبەرىلگەن. اسكەرگە شاقىرىلعان سەلولىق سوۆەتتەن ءبولىمنىڭ جەرلەۋىنە قارسى ەمەسپىز دەگەن تەلەگرامما كەلىپتى.
جەرلەس جىگىتتەر ءۇن-تۇنسىز بىر-بىرىنە قاراسقان. سوسىن باستارىن شايقاپ، الدەنە دەپ باياۋ عانا سويلەپ كەتتى. ستانيسلاۆ ەندى بايقادى، الگىلەردىڭ قاسىنا ۆزۆودتاعى جاس جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى توقتاربەكوۆ تە بارىپ قوسىلىپتى.
— قايتەيىك، جاعداي سولاي بولدى، — دەدى ول جاس قابىردىڭ باسىندا ەستىلۋگە لايىق اۋىر ۇنمەن. ۇجىمداسىپ، ۇيىرىلىسە كەتكەن جەرلەس جاۋىنگەرلەر وعان دا جارىسا سۇراق قويۋدا. ەندى بۇلار ورىسشا سويلەيتىن كىسىلەرگە جات باسقا تىلگە كوشتى.
— ارتىنان سۇرار ادامى جوق...
— ىزدەۋسىز قالدى دەگەن وسى-اۋ.. — دەگەن وكىنىشكە، ازاعا تولى اھ ۇرعان داۋىستار ەستىلەدى.
وسى ۋاقىتتاردا سەرجانت كۋليبابا ماناعى ورنىنان قوزعالماي، ءالى قالشيىپ تۇر ەدى. مۇنداي ساتتە بىر-بىرىنە، ءتىپتى قاتال سەرجانتقا دا كوڭىل ءبولىپ جاتقان جۇرت جوق. ساپقا تۇرۋ جونىندە اقىرىن بەرىلگەن ءامىر دە ونىڭ قۇلاعىنا جەتە قويماعان ءتارىزدى. جەڭىنەن تارتپاققا وقتالا بەرگەن ۆاننيكوۆ كىدىرە ءتۇستى دە، لىپ ەتكىزىپ قولىن كەيىن تارتىپ الدى.
كەلبەتتى جىگىتتىڭ قالىڭ كىرپىگىنەن بولىنە قۇلاعان جالعىز تامشى جاس بەت ۇشىنا قاراي باياۋ جىلجىپ بارا جاتتى. بار جوعى جالعىز-اق تامشى. ءبىراق باداناداي ءىرى... «ءداتى بەرىك جىگىتتىڭ مۇنىسى نەسى؟ — دەگەن وي كەلدى ۆاننيكوۆ.
— ءيا، باح وسىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى عوي. جالعىز وسىنىڭ عانا ما؟..»
داۋلەتبايەۆ ءسۇرىنىپ كەتكەندە، ونىڭ قاسىندا تاعى دا ءۇش-تورت جاۋىنگەر تۇرعان. ساقتاندىرعىش ىلمەگى سىپىرىلعان سوڭ، گراناتا ءتورت سەكۋند ىشىندە جارىلادى. جاتتىعۋ الدىندا روتا كومانديرىنىڭ قۇلاققاشتى ەتىپ قايتا-قايتا قاداپ ايتا بەرگەنى سول ەمەس پە ەدى؟ اشەيىندە ەپتى جىگىتتىڭ اياعى نە نارسەگە ءىلىنىپ قالعانى ارتىنان دا انىقتالمادى عوي. ايتەۋىر، گراناتانى لاقتىرا بەرىپ، ءسۇرىنىپ كەتكەنى كۇمانسىز. الدە تاس قيىرشىعى، الدە مۇزداق قار. قاراڭعىدا، قاربالاستا بايقالمايدى دا عوي.
قولدان ۇشىپ كەتكەن گراناتانى تاۋىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەرۋگە نەبارى ءتورت-اق سەكۋند كەرەك. جانتالاسقان باح گراناتانى تابۋىن تاپتى. ءبىراق ەندى لاقتىرۋعا كەش بولىپ قالدى. لاقتىرعان كۇندە دە ول جەرگە ءتۇسىپ، ۇلگىرمەي اۋادا جارىلىپ كەتەتىن ەدى. ال بيىكتە بىت-شىت بولعان جارىقشاقتان راحىم كۇتۋدىڭ كەرەگى جوق... ماڭايدا جاپىرلاپ تۇرعان جاۋىنگەرلەر. وسى ءبىر قىسقا، كوزدى اشىپ-جۇمعاننان دا قىسقا ءبىر ۇزىك ۋاقىتتا ول نە ويلادى ەكەن؟.. اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ، جانى قىسىلعاندا ادام نە ويلاۋى مۇمكىن؟ ءبىراق سول شەشۋشى ءساتتى ونىڭ امان قالۋىنا ابدەن بولاتىن ەدى. امان قالار ەدى، ەگەر قاسىندا ادامدار جۇرمەسە... «كۋليبابا، جاتىڭدار» دەگەن ءامىرى جالعىز سەرجانتقا عانا ارنالعان ءسوز ەمەس... سونى دەر كەزىندە تۇسىنگەن جىگىتتەر تەگىس جاتا قالىستى.
اجال الدىندا اقىرعى ايتقانى ءامىرلى ءسوز بولىپتى. وزىنە تىزە باتىرا بەرەتىن. سەرجانت كۋليباباعا العاش جانە اقىرعى رەت وسىلايشا بۇيىردى...
بۇل ءبىر قاراسا، جاڭاعى بەس-التى قازاق جاۋىنگەرى جاس قابىردى اينالا قورشاپ، شوكەلەي وتىرىپ جاتىر ەكەن. ورتاداعى سەرجانت بۇلارعا تۇسىنىكسىز تىلدە الدەنەنى ايتىپ ۇزاق كۇبىرلەدى. سونان كەيىن ەكى قولىن الدىعا سوزىپ، الاقاندارىن جايدى. وزگەلەردىڭ دە الدەكىم ءامىر بەرگەندەي ءبىر كىسىدەي قايتالاعانى — سول قيمىل. سالدەن كەيىن ءبارى بەتتەرىن سيپادى.
— باسۋرماندار سويتەدى، — دەدى لەيتەنانت كيتايچۋك. — بۇلار ماگومەتاندار عوي.
قازاقتىڭ قۇلاعىنا «كاپىر» دەگەن ءسوز قالاي تۇرپىدەي تيسە، حريستياندىق ورتاداعى «ماگومەتان»، «باسۋرمان» ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەن اسەرى دە قازاق جىگىتتەرىنە سوعان ۇقساس بولىپ ەستىلىپ ەدى.
قاتار تۇزەگەن ساپ قوزعالا بەرگەندە، ۆاننيكوۆ كوزى تاعى دا باتپاقتى توعاي جاققا ءتۇستى.
ونىڭ ۇستىندەگى بوزعىلت لەپ سول بىلىنەر-بىلىنبەس بولىپ شىمقاي كوككە سەيىلە ءسىڭىپ جاتقانداي. بالكىم بۋ، بالكىم ساعىم...
«بالكىم، باح ولمەگەن شىعار. ول ءوزى جاقسى كورەتىن باتپاقتى توعايدا جاپادان جالعىز سەرۋەندەپ ءجۇر مە، كىم ءبىلسىن... جالعىز جۇرگەندى جاقسى كورۋشى ەدى عوي...»
ءيا... ءبارى دە مۇمكىن.
You Might Also Like
-
بۇرىنعى زاماندا ياندي دەيتىن جەر قۇدايى بولعان. ول ادامداردى وتە جاقسى باسقاردى. ءار ايدىڭ بەسىنشى كۇنى اسپان قۇدايى جەرگە جاڭبىر جاۋعىزادى، ونى «سين ءۇي» دەپ اتايدى. ونىنشى كۇنى تاعى دا ج...
