InfoHub Logo

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885-1935) — الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، 20-شى عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى، اقىن، دراماتۋرگ. قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىندا تۋعان. العاشىندا اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، كەيىن تورعايداعى ى.التىنسارين ىقپالىمەن اشىلعان 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الدى. اۋىل ءمۇعالىمى دەگەن كۋالىك الىپ، اۋىلدا بالا وقىتتى. 1904 جىلى ومبى قالاسىنا قونىس اۋدارىپ، وندا ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆپەن تانىستى.

ومبى، قارقارالى، ورال، پەتەربور قالالارىندا كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىمەن پىكىرلەسۋ، ساياسي قوزعالىستارعا ارالاسۋ ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. ول 1905 جىلى قازاننىڭ 17-ىندە رەسەي ۇكىمەتىنە قازاق حالقى اتىنان جولدانعان قارقارالى قۇزىرحاتىن دايىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. 1906 جىلى كونستيتۋسيالىق دەموكراتتار پارتياسى دەلەگاتتارى قاتارىندا پەتەربورعا بارادى. ءتۇرلى سيپاتتى جيىندار مەن ساياسي كۇشتەر ۇيىمداستىرعان كوشە شەرۋلەرىنە، ەرەۋىلدەرگە قاتىسادى. وسى كەزدەن باستاپ رەسەي ۇكىمەتى قۇپيا پوليسياسىنىڭ ساياسي سەنىمسىز ادامدار تىزىمىنە ىلىنەدى. 1907 جىلى پەتەربوردا جالعىز عانا نومەرى شىققان «سەركە» گازەتىندە م.دۋلاتوۆتىڭ «جاستارعا» اتتى ولەڭى باسىلدى. ال العاشقى ولەڭدەر جيناعى 1909 جىلى قازان قالاسىنداعى «شارق» باسپاسىنان «ويان، قازاق!» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. قازاق وقىرماندارى ءۇشىن بۇل كىتاپتىڭ اسەرى ۇلكەن بولدى، اۋىل اراسىندا قولدان-قولعا تاراپ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اقىننىڭ ەسىمى تانىمال بولدى.

رەسەي اكىمدەرى تاراپىنان بۇل كىتاپتى وقۋعا تىيىم سالىنىپ، قولعا تۇسكەن دانالارى تاركىلەندى. قوعام قايراتكەرى قىزىلجاردا سوت كەڭسەسىندە ءتىلماشتىق قىزمەت اتقارىپ، مۇعالىمدىگىن دە جالعاستىردى، قازاق بالالارىنا ورىس تىلىنەن ءدارىس بەردى. سول كەزدە ءبىراز ۋاقىت م.جۇمابايەۆ ودان ءدارىس الدى. 1910 جىلى قازانداعى كاريموۆتەر باسپاسىنان «باقىتسىز جامال» رومانى جارىق كوردى. قازاق باسىلىمدارىنا، اسىرەسە، «ايقاپ» جۋرنالىنا ۇزبەي ماقالا جازىپ تۇردى. 1911 جىلى ءار ولكەدەگى ەل تۇرمىسىن ءوز كوزىمەن كورۋ نيەتىمەن قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، قىزىلجاردان سەمەي وبلىسىنا قاراي ساياحاتقا شىعادى. قۇپيا پوليسيا تىڭشىلارىنىڭ قاتاڭ اڭدۋىنا الىنعان ول سول جىلى ماۋسىمنىڭ 7-ىندە سەمەي قالاسىنا كەلگەندە تۇسكەن ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلىپ، تۇتقىندالادى دا، 19 اي قاماۋدا وتىرادى.

1912 جىلى ورىنبورعا كەلىپ، ونداعى قازاق زيالىلارى اقىل قوسىپ، ەل ساناسىن وياتا بەرۋ ماقساتىمەن باسپا ءسوز قىزمەتىن قولعا الۋدى ۇيعارادى. 1913-1918 جىلدارى «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنباسارى، جاۋاپتى حاتشى قىزمەتىندە بولدى. وسى كەزەڭدە ونىڭ «ازامات»، «باقىتسىز جامال» (ەكىنشى رەت)، «تەرمە» كىتاپتارى جارىق كوردى. 1917 جىلى اقپاننىڭ 25-ىندە تورعاي گۋبەرناتورى م.ەۆەرسمان ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن م.دۋلاتوۆقا جانە دارىگەر ءا.الدياروۆقا ارنايى كۋالىك بەرىپ، مينسك ماڭى مەن بارانوۆيچ قالاسىندا تىل جۇمىستارىندا جۇرگەن قازاقتارعا قولداۋ كورسەتىپ، جەتەكشىلىك ەتۋگە جىبەرەدى. م.دۋلاتوۆ مينسكىدە ءا.بوكەيحانوۆ ۇيىمداستىرعان «ەركىن دالا» اتتى ساياسي ۇيىرمەنىڭ ءىسىن جانداندىرىپ، قازاق جاستارىنىڭ كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتتى. م.دۋلاتوۆ 1916 جىلعى وقيعالاردىڭ زاردابىنان قىرعىنعا ۇشىراپ، بوسقىنعا اينالعان ەلگە كومەكتەسۋ ماقساتىندا، سەمەي قالاسىندا، قازاق تاريحىنداعى ەڭ العاشقى «جانار» جاردەم قورىن ۇيىمداستىردى.

وسى جىلدارى الاش قوزعالىسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەن ارالاستى. ول الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن 1-2ء-شى جالپىقازاق سەزىنە بەلسەنە قاتىسىپ، «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازدى. 1917 جىلى قىزىلجاردا سوت مەكەمەلەرىندە، 1918-1920 جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «اق جول» گازەتىندە قىزمەت ەتتى. 1922 جىلى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن قاماۋعا الىنىپ، ورىنبورعا جونەلتىلەدى دە، سوندا قاماۋدان بوساتىلادى. سەمەي قالاسىندا 1922 جىلى ناۋرىزدىڭ 9-ىندا قازاق زيالىلارى باس قوسىپ، اشىققان ەلدى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سەنىمدى ازاماتتاردى ەلگە شىعارىپ، شارۋاسى كۇيلى ازاماتتاردان جىلۋ رەتىندە مال جيۋ كەرەك دەگەن بايلامعا توقتايدى. م.دۋلاتوۆ مەن ج.ايماۋىتوۆ وسى ىسكە باسشىلىق جاساپ، ەكى-ۇش ايدا 15 مىڭ باس ءىرى قارا جيىپ، اشىققان ەلدى-مەكەندەرگە جىبەردى. 1922-1926 جىلدارى ورىنبورداعى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى، قىزىلجاردا، سەمەيدە سوت مەكەمەلەرىندە، قىزىلوردادا مەرزىمدى باسپا ءسوز ورىندارىندا قىزمەت ەتتى. 1928 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قاماۋعا الىنىپ، ەكى جىلدان كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى، كەيىن ون جىلعا اباقتىعا اۋىستىرىلادى. بەلومور-بالتىق ارناسىنىڭ قۇرىلىسى بويىندا سوسنوۆسك ستانسىسىنداعى لاگەردە جازاسىن وتەيدى. 1935 جىلى قازاننىڭ 5-ىندە وسى لاگەردىڭ لازارەتىندە اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولدى.

سۇيەگى 1992 جىلى قىركۇيەكتىڭ 1-18 ارالىعىندا تورعاي وڭىرىندەگى ءوز ەسىمىمەن اتالاتىن اۋىل بەيىتىنە اكەلىنىپ، قايتا جەرلەندى. م.دۋلاتوۆ ؟ كورنەكتى ساياساتكەر. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ساياساتى، اتاقونىسى مەن مال-مۇلكىنەن، داۋلەتىنەن ايرىلا باستاعان حالقىنىڭ مۇڭ-زارى، اۋىر تۇرمىسى ونى ساياسي كۇرەس جولىنا شىعاردى. ول «قازاق» گازەتى بەتىندە الۋان ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوتەردى. ءزابىر، زورلىق كورگەن قاراپايىم ادام قۇقى مەن وتارلىق ەزگى تەپكىسىندەگى قازاق ەلى تۋرالى تىنباي جازدى. ونىڭ شىعارمالارى زورلىققا قارسى تۇرۋعا، كۇرەسۋگە ۇندەيدى. «جاستارعا» ولەڭى مەن «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» ماقالاسىنان باستاپ بارلىق شىعارمالارى وسى ماقساتتى عانا كوزدەيدى. م.دۋلاتوۆتىڭ 20 عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە بوستاندىق، ازاتتىق، تەڭدىك تاقىرىپتارىن وقۋ، ونەر، ءبىلىم، وركەنيەت ماسەلەلەرىمەن بايلانىستى قوزعاعان. «ويان، قازاق!» جيناعىنداعى بارشا شىعارمالارى وتارلىق قاناۋعا ۇشىراعان قازاق حالقى باسىنداعى كەلەلى ماسەلەلەردى قوزعاپ، ونى كۇرەسكە شاقىردى. «تەرمە»، «ازامات» جيناقتارىنداعى ولەڭدەرىندە قازاق ەلىنە بوستاندىق اڭساعان ويلارىن جالعاستىردى. قازاق پروزاسى تاريحىنا ورنى بار «باقىتسىز جامال» رومانى قازاق قىزدارىنىڭ باسىنداعى اۋىر جاي-كۇيدى، قازاق دالاسىنا ەنە باستاعان جاڭا قاتىناستاردى سۋرەتتەيدى. ونىڭ «بالقيا» پەساسى قازاق اۋىلىنداعى ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى قوزعاعان، ونداعى ويانۋ مەن ويلانۋ پروسەستەرىنىڭ جەمىستەرى رەتىندە ارەكەت ەتە باستاعان قازاق جاستارىنىڭ ءتۇرلى تيپتەرىن بەينەلەيدى. م.دۋلاتوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلكەن سالاسى جۋرناليستيكا. ول «ايقاپ» جۋرنالىنان «ەڭبەكشى قازاققا» دەيىنگى ارالىقتاعى باسپا ءسوز ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىنە بەلسەنە ارالاستى. اسىرەسە ءوزى نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان «قازاق» گازەتى قازاقستاندا ءوتىپ جاتقان ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني-شارۋاشىلىق، وقۋ-اعارتۋ، ونەر-بىلىم سالالارىنداعى ارەكەتتەردىڭ كوش باسىندا تۇردى.

قوعامدىق سانانى وياتۋدا، قازاق جۋرناليستەرىنىڭ العاشقى بۋىنىن قالىپتاستىرۋدا، تاربيەلەۋدە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ونىڭ مەرزىمدى باسپا ءسوز، باسپا ءىسى مەن وقۋ-اعارتۋ تۋرالى جازبالارى دا ساياسي-الەۋمەتتىك ويلارعا تولى. ول 1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعىنان سوڭ رسەسي ۇكىمەتى مەن قازاق حالقى بەتپە-بەت كەلگەن قيىن كۇندەردە دە اسا كۇردەلى ساياسي ماسەلەلەردىڭ ۋشىعىپ كەتپەۋى ءۇشىن كۇرەستى. قازاقستاننىڭ اسا كورنەكتى قوعام قايراتكەرەرى جايىندا وچەرك، اڭگىمە، پورترەت، تاريحي دەرەكنامالارىن ورىس، تاتار باسىلىمدارىندا دا جاريالادى. ولاردى وزگە حالىقتارعا تانىتۋعا كۇش سالدى. «اباي»، «حان ابىلاي»، «قازاق اقىنى»، «قازىرەت سۇلتان»، «احمەت بايتۋرسىنوۆيچ بايتۋرسىنوۆ»، ت.ب. ىرگەلى زەرتتەۋ ماقالالارىن جازدى. قوعام قايراتكەرى قازاقستان مەن قازاق حالقىنىڭ تەگى، تاريحى تۋرالى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى. اسىرەسە «قازاق، قىرعىزدىڭ اتا-تەگى» تۋرالى كولەمدى شىعارماسى 20 عاسىر باسىنداعى وسى سيپاتتاعى ەڭبەكەر اراسىنان تاريحي دەرەكتىك مازمۇنىمەن نازار اۋدارتادى. ەڭبەكتە 18 عاسىردا قازاق ەلى تۋرالى جازعان گ.ميللەر، پ.پاللاس، ي.گەورگيي، ن.رىچكوۆ، ف.فيشەر، 19 عاسىرداعى گ.كلاپورت، ك.رەيتەر ەڭبەكتەرىندەگى كوپتەگەن پىكىرلەردىڭ تەرىستىگىن، تاريحي مالىمەتتەر بۇرمالاناتىنى اتاپ كورسەتىلەدى.

قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەر اراسىنان ا.ليەۆشيندى ايرىقشا باعالايدى. ورىس، تۇرىك، جۇڭگو، ت.ب. حالىقتاردىڭ تانىمال تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق، قىرعىز حالىقتارىنىڭ تەگى تۋرالى بايسالدى وي ايتادى. «قازاق» ەتنونيمىنىڭ تاريحتا بەلگىلى بولۋى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ، ونى بەرتىندە عانا توپتاسقان قراما حالىق دەپ ەسەپتەيتىن كوزقاراستى تاريحي، جۇيەلى نەگىزدى دالەلدەرمەن جوققا شىعارادى. و.سينكوۆسكيي، ۆ.گريگوريەۆ، ە.مەير، ۆ.رادلوۆ، ن.يبراگيموۆ، ت.ب. پىكىرلەرىنىڭ تاريحي دەرەكتەن گورى بولجامدى سيپاتىن كورسەتەدى. ول فەردوۋسيدىڭ «شاحناماسىنداعى» قازاقتار تۋرالى مالىمەتتەرگە، قازاقتار جايىندا 10 عاسىرداعى ۆامبەري پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق اتاۋىنىڭ تاريحى ەجەلگى داۋىرلەرمەن استاسادى دەگەن پىكىرگە توقتالادى.

م.دۋلاتوۆتىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتى اۋىلدا بالا وقىتۋدان باستالدى. وقۋ-پەداگوگتىك قىزمەت — ءومىر بويى قالامگەردىڭ ايرىقشا كوڭىل اۋدارعان، قولى بوساعان ساتتە ىقىلاسپەن اينالىسقان جۇمىستارىنىڭ ءبىرى. قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ۇستازدىق ەتكەن جىلدارى ول وسى سالانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تۋرالى وتكىر ماقالالار جازدى، جاڭا شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان وقۋ ورىندارىنا ارناپ «ەسەپ قۇرالى. باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا»، «ەسەپ قۇرالى. باستاۋىش مەكتەپتە ەكىنشى جىل وقىتىلاتىن»، «قيراعات كىتابى» وقۋ قۇرالدارىن شىعاردى. ەرتە ويانىپ، ەرتە ەسەيگەن ءور مىنەزدى م.دۋلاتوۆ قاشاندا كۇرەس شەبىنىڭ الدىندا بولدى. جالىندى سوزىمەن دە، تىندىرىمدى ىسىمەن دە وزىنەن كەيىنگى جاستارعا اسەر ەتىپ، ولاردى حالىق ىسىنە الاڭسىز بەرىلۋگە ۇندەدى. جازۋشىلىق، قوعامدىق قىزمەتكە پەداگوگتىك مىندەتتى قوسارلاپ كوتەرۋى دە ونىڭ حالقىن بەرىلە سۇيەتىندىگىنىڭ ايعاعى ەدى. ەل بەينەتىنە وگىز بولىپ جەگىلىپ، ەرتەڭى ءۇشىن جانىن قيعان قوعام قايراتكەرى: «ەم تابا الماي دەرتىڭە مەن ەرتەدەن، سول ءبىر قايعىڭ وزەگىمدى ورتەگەن. تىرپ ەتپەيسىڭ باس كوتەرىپ كورپەدەن، ەڭسەڭ نەگە ءتۇستى مۇنشا، ەلىم-اي»، — دەپ دۇنيەدەن ارماندا ءوتتى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ولەڭدەرى

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۋىندىلارى

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ناقىل سوزدەرى

---