InfoHub Logo

مۇرات موڭكە ۇلى (1843-1906) — ايتىسكەر اقىن، جىراۋ. قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانى قاراباۋ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاسىنان جەتىم قالىپ، اعاسى ماتايدىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن.

اۋىل مولداسىنان ءبىلىم العان. ەسەت بي مەن ابىل اقىننان ونەگە الىپ، ءوزى مۇرىن جىراۋ سەڭگىربايۇلىنا ۇستازدىق ەتكەن. مۇرات موڭكە ۇلى 17 جاسىندا جىلقىشى، 20 جاسىندا بالا وراز، 25-ىندە جاسكەلەڭ، جانتولى، شولپان، تىنىشتىق سىندى اقىندارمەن ايتىسىپ، جەڭىپ شىققان. ول ءوزىنىڭ وجەت مىنەزى، قاعىتپاعا جۇيرىكتىگى، تاپقىرلىعىمەن ءاردايىم جەڭىسكە جەتكەن. مۇرات موڭكە ۇلى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ، بوداندىققا قارسى جىر تولعادى. زار زامان اقىنى اتاندى. اتا قونىسىنىڭ وتارلاۋشى تالاۋىنا تۇسكەنىنە نالىعان اقىن ءوزى تۋىپ وسكەن دالانىڭ كەشەگى كۇنىن ساعىنىشپەن ەسكە العان. ونىڭ «اۋەلى جەڭىپ ورىس ەدىلدى الدى، سارىتاۋ، اشتارحاننىڭ جەرىن الدى. ءتامامى سۋ مەن نۋدى ورىس ۇستاپ، قازاقتىڭ مۇنان جۇتاپ شالىنعانى»، «قازاقتىڭ جەر-مۇراسى»، «كەڭ قونىس قايدان ىزدەپ تاپتىرادى؟» دەگەن جىر جولدارى اقىننىڭ وتانشىلدىق رۋحىنا دالەل بولادى. اقىننىڭ باستى شىعارماسى - «ءۇش قيان». مۇندا اقىن ەسكى ءداستۇردىڭ ىرگەسى شايقالعانىن، ادامدار نيەتىنىڭ بۇزىلۋىن ءسوز ەتەدى. قۇنارلى قونىستاردى تارتىپ العان وتارلاۋ ناتيجەسىندە تۇرمىسى ناشارلاپ، تىعىرىققا تىرەلگەن ەل تاعدىرى اقىندى تەبىرەنتپەي قويمايدى. «ءۇش قيان» تولعاۋىمەن «سارىارقا»، «اتتەڭ، قاپى دۇنيە-اي»، «قازتۋعان» جىرلارى ۇندەس. مۇندا ايتىلاتىن باستى نارسە - جەر، قۇتتى قونىس جايى. ول «قاراساي-قازي»، «شالگەز»، «عۇمار قازيۇلىنا ايتقانى» اتتى جىرلارىنا ءدىني اڭىزداردى نەگىز ەتكەن. ءبىلىمدى يگەرمەيىنشە ەلىنىڭ وركەندەمەيتىنىن «وقۋدان قايتقان ازاماتقا» ولەڭىندە اڭعارتادى. اقىن مۇراسىنىڭ ءبىر شوعىرى - بي-بولىستارعا ايتقان ارناۋ ولەڭدەرى. مۇرات موڭكە ۇلى مايتالمان جىرشى، تەرمەشى رەتىندە دە تانىلعان. «ءولىم»، «قىز»، «ارعىماق سىيلاپ نە كەرەك»، «اتتان سۇلۋ بولار ما؟»، «جالعانشى ءفاني جالعاندا» اتتى تەرمەلەرىندە زامان سىرىنا ءۇڭىلىپ، ءومىر مەن ءولىم، جاستىق پەن كارىلىك، سۇلۋلىق حاقىندا تولعانادى. «وقۋدان قايتقان جىگىتكە حات»، «ەلىنە جازعانى»، «ءبىر دوسقا» اتتى حات ۇلگىسىندە جازىلعان ءۇش تۋىندىسى ساقتالعان. اقىن «قىرىمنىڭ قىرىق باتىر» جىرىن، شالكيىز، قازتۋعان شىعارمالارىن جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان. اسىرەسە ماحامبەت ولەڭدەرىن جەتكىزۋدەگى ەڭبەگى ەرەكشە. ماحامبەت جىرلارى قۋان جىراۋ — مۇرات — ىعىلمان اقىندار ارقىلى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن.

مۇرات موڭكە ۇلى شىعارمالارى «مۇرات اقىننىڭ عۇمار قازيۇلىنا ايتقانى»، «اقىن»، «مۇرات اقىننىڭ سوزدەرى»، «بەس عاسىر جىرلايدى»، «القالاسا الەۋمەت»، تاعى باسقا جيناقتاردا جاريالانعان. ب. قورقىتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن اقىننىڭ جەكە جيناعى شىققان. شىعارمالارىن ح. دوسمۇحامەد ۇلى، س. سەيفۋللين، م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ا. توقماعانبەتوۆ، ق. جۇمالييەۆ، ب. وماروۆا، ق. ءمادىباي، تاعى باسقا عالىمدار زەرتتەگەن. كەيبىر شىعارمالارى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان.

---