ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «اباي» اتتى ماقالاسى تۋرالى...
2020 جىل كوپتەگەن ارداقتى تارلاندارىمىزدىڭ مەرەيتويلارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ەڭ باستىسى – بۇل ارينە، كەمەڭگەر اقىن، اعارتۋشى، ۇلى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋى. سونىمەن بىرگە، 2020 جىل تاعى ءبىر ارتىنان وشپەس مۇرا قالدىرعان قوعام قايراتكەرى – ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ 135 جىلدىعىن تويلانۋىمەن ساباقتاس. كەزىندە ەكى دارابوز تۇلعامىزدىڭ اتى ءبىر باسپا گازەتىندە ەكى رەت شىققان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى، «قازاق» گازەتىندەگى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ۇلى اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا ون جىل وتكەننەن كەيىن جاريالاعان «اباي» اتتى ماقالاسى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى باسقا ەلدەردە اباي سەكىلدى بىرەگەي اقىن تۋىلسا، ول جايلى سەگىزدەگى بالادان سەكسەندەگى اقساقالىنا دەيىن ءبىلىپ، اتى بارشا حالىققا تانىلار ەدى دەي كەلە، «وپاتىنا ون، جيىرما بەس، ەلۋ، ءجۇز جىل تولعان سايىن ءبۇتىن جۇرت ەسكەرىپ، ءماتبۋعاتى كايناپ، ەسىمىن ماڭگىگە شەيىن قالدىرۋعا وشپەس بەلگىلەر ورناتىپ، قۇرمەتىنە نەشە ءتۇرلى ىزگى جايلار اشار ەدى»، - دەپ، ءوزىنىڭ ىشتەي كۇيىنىشىن بىلدىرگەن ەدى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ بۇل وكىنىشى قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاندا تولىعىمەن سەيىلگەنىنە، تىلەگى مەن ۇمتىلىسىنىڭ بارىنشا ورىندالىپ جاتقانىنا بۇگىنگى ۇرپاق قىنجىلماسا بولاتىنىنا ۇلكەن قاناعات ەتەمىز.
پۋبليسيست-اقىن اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ قالامگەرلىك دانالىعى قايتىس بولعاننان كەيىن بىرنەشە جىلدار وتە بەلگىلى بولىپ، كوزى تىرىسىندە ول تۋرالى ەڭ العاش اليحان بوكەيحان ۇلى جازعان ەدى. ال، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى بولسا، ءوزى تەك 1904 جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كورسەتۋىمەن، ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىمەن تانىس بولعانىن ەسكە الادى. سول كەزدە، قازاق ادەبيەتتانۋىن جەتىك مەڭگەرىپ، قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى احمەت اتامىز، اباي قۇنانبايۇلىنا بارىپ كەزدەسەمىن دەپ جوسپارلاپ ەدى، وكىنىشكە وراي، اقىن كۇزگە جەتپەي ومىردەن وزدى دەپ جازادى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. جانە دە ءمىرجاقىپ اتامىز دا ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىن جاريا ەتۋدە اباي قۇنانباي ۇلى تۋىستارىنىڭ ريزاشىلىعىمەن اليحان بوكەيحان ۇلىنىڭ دا قوسقان ۇلەسىن ايتىپ كەتەدى.
ءمىرجاقىپ اتامىز ماقالاسىندا ادەبيەت پەن تاريحقا دا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تەك ءوز تۋعان ولكەسىندە عانا بەلگىلى بولۋى، ەرتەڭ ەلىمىزدىڭ باسقا ەلدەرمەن قاتار دامۋىنا بوگەت بولۋىنا اكەلۋ مۇمكىندىگىن پايىمدايدى. بۇل تۇستا، اۆتور اسىرەسە حالىقتىڭ تاريحي ادەبيەتىنسىز، ەلىمىز جات مەملەكەتتەرگە ابدەن ءسىڭىسىپ، كەيىن مۇلدەپ «جۇتىلىپ» كەتۋ قاتەرى ىقتيمال دەي كەلە، «قايدان وربىگەنىن، قايدا وسكەنىن، اتا-بابالارى كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن بىلمەگەن جۇرتقا بۇل تالاس-تارتىس، تار زاماندا ارناۋلى ورىن جوق»، - دەپ، وتانسۇيگىشتىكە شاقىرۋ سەكىلدى تاعى ءبىر ماڭىزدى ۇندەۋىن جاسايدى. بۇنىڭ بارلىعى نە ءۇشىن كەرەك دەسەڭىزدەر، بۇعان ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ەرتەڭ اباي قۇنانباي ۇلى سەكىلدى كەيىن قازاقتان شىعاتىن تالانتتى دا، كوزى اشىق ازاماتتارىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن قاجەت دەپ جازىپ قالدىرعان وسيەتىنەن تۇسىنە الامىز.
اتالمىش ماقالادا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ارقاسىندا حح عاسىردا جاس قازاق ادەبيەتى جاندانىپ ءوستى، سول سەبەپتى، ۇلى اقىندى قازاق ادەبيەتىنىڭ «ءبىرىنشى كىرپىشى» دەپ اتادى. ودان بولەك، ءمىرجاقىپ اتامىز ورىس ەلىنىڭ تۇڭعىش جازۋشىسى، اسقاقتاعان بيىگى – ميحايل لومونوسوۆ بولسا، ءبىزدىڭ جۇيرىگىمىز – اباي دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بۇل تۇستا، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ورىستاردىڭ ميحايل لومونوسوۆتى جىلدان جىلعا، عاسىردان عاسىرلارعا شەكسىز قۇرمەتتەپ، عالىمنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە باستارىن يەتىندىگىن ايتىپ كەتەدى. بارشا قازاققا اباي قۇنانباي ۇلى جايلى ەسكە سالۋ ءارى جاريالاپ ايتۋ سول كەزدەگى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ءبىرىنشى پارىزى بولسا، ونى حالىق جادىندا ساقتاپ قالۋ، ءمىرجاقىپ اتامىزدىڭ جازعانىنداي «ماڭگى ۇمىتىلماستاي بولۋى» بۇگىنگى ءبىزدىڭ بورىشىمىز. ءبىز دە ءوز لومونوسوۆىمىزدى قۇرمەتتەپ، ايتار ىزگىلىكتەردەن شارشاماۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءوزىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتتارىمىز حالىق جۇرەگىندە ماڭگى قالارى انىق.
سونىمەن بىرگە، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سەمەي قالاسىندا 1914 جىلى ازىرلەنىپ جاتقان ىس-شارالارمەن ءبولىسىپ، وڭىردە العاشقى رەت اباي ولەڭدەرىن وقۋ كەشى ۇيىمداستىرىلعانىن مالىمدەيدى. اۆتوردىڭ سوزىنەن بۇنىڭ بارلىعى ۇلى اقىننىڭ رۋحىنا تاعزىپ بولىپ، اقىل-ناسيحاتى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ، ساقتالۋىن تىلەگەنىن بايقايمىز. ءتىلى وتكىر اۆتوردىڭ حالىق دانالىعىن قاستەرلەۋدە بۇرىس پەن دۇرىستى بولە تۇرا، كەلەشەككە ۇمىتتەنەتىنىن تۇسىنە الامىز. سوندىقتان، ويمىزدى تۇيىندەمەسىن قۇرمەتتى ءمىرجاقىپ اتامىزدىڭ سوزىمەن اياقتاعان ءجون بولار: «ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز. ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرماس، حالىق اعارار، ونەر-بىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن كۇنگە ارتىلار، ءبىرىنشى اقىنىمىز دەپ ءقابىرىن حالقى ءجيى-جيى زيارات ەتەر، حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، ءبىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار...». قازىرگى تاڭدا، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ارمان-تىلەگى ورنىدالدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز.
احمەتجانوۆا اجار. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ.
تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى
You Might Also Like
-
— ءالى ەسىمدە. قاراسيراق بالا كەزىم، — دەپ باستادى باتىرحان باعبان اڭگىمەسىن.
