InfoHub Logo

ەرتەدە ءوز ەڭبەگىمەن داۋلەت قۇرعان مومىنباي دەگەن كىسى بولعان ەكەن. بۇل مومىنباي اسقان جۋاس، وتىرىك سويلەمەيتىن، قارىپ-قاسەر، جەتىم-جەسىرگە   راقىمدى،   جاقسى  ادام ەكەن. سول ەلدە سونىمەن قاتار دۇنيەنى قۇرتقان، ۇرلىق-قارلىق، زۇلىمدىقپەن اتى شىعىپ، جەتى قاراقشى اتانعان ءبىر جەتى قۋ بولعان ەكەن. كۇندەردە ءبىر كۇن بۇل قاراقشىلار ءوزدى-وزى سويلەسەدى: «مومىنباي ءوز مالىن باققاننان باسقا ەشبىر كاسىپ قىلمايدى، سوندا دا ونىڭ داۋلەتى كۇننەن-كۇنگە ارتا بەرەدى. ءبىز قانشا ازاپتانىپ، تىرىسساق تا داۋلەتىمىز ەش ارتپايدى. قوي، نە قىلساق تا امالداپ وسى مومىنبايدى قۇرتىپ، داۋلەتىن ولجا قىلايىق»، – دەسەدى. وسىلاي ۋادە بايلاسىپ ءجونى كەلسە الداپ، ءجونى كەلمەسە ۇرلاپ، ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە-اق قاراقشىلار مومىنبايدىڭ ازدى-كوپتى داۋلەتىن قۇرتىپ، جوق قىلادى.

         مومىنباي داۋلەتتەن ايىرىلىپ، كەدەي بولعان سوڭ، ونىڭ بۇرىنعى دوس-جورالارى، اعايىندارى، بىرگە وتىرعان كورشىلەر مۇنى تاستاپ، كوشىپ كەتەدى. ءسويتىپ، مومىنباي داۋلەتىنەن، اعايىن-تۋعان، دوس-جورالارىنان ايىرىلىپ، قارا لاشىق ءۇي تىگىپ، جالعىز ءۇي قالادى. لاشىقتىڭ ءىشى تولعان جاس بالا، كەمپىرى بولسا اۋرۋ، مال اتاۋلىدان قالعان جالعىز-اق كوك ەسەك.

         كۇندەردە ءبىر كۇن مومىنباي كوك ەسەگىنە ءمىنىپ، جەتى قاراقشىلاردىڭ اۋلىنا قاراي جۇرەدى. اۋىلعا جاقىنداپ كەلگەندە، قالتاسىنداعى ءۇش-تورت كۇمىس تەڭگەلەرىن ەسەگىنىڭ قۇيرىعىنا قىستىرادى. سونان سوڭ اۋىلدىڭ جەلكەسىندە، توبەنىڭ باسىندا تاماشا قىلىپ وتىرعان قاراقشىلارعا كەلىپ امانداسادى.

         — مومىنباي، مال باسىڭ امان با؟ جولىڭ بولسىن! قاي جاققا باراسىڭ؟ – دەيدى قاراقشىلار.

         — شۇكىر، باسىم امان! «مالىڭ امان با؟» دەپ نەسىن سۇرايسىڭدار؟ مالدىڭ ءبارىن وزدەرىڭ جيىپ الدىڭدار عوي! مىنە، مەنىڭ ەندى بالا-شاعاما قورەك قىلاتىن دا تۇك اۋقاتىم بولماعان سوڭ، ەل ارالاپ، ءىس تابىلسا ەڭبەك ەتۋگە كەلە جاتىرمىن، – دەيدى دە قوش ايتىسىپ، مومىنباي جونىنە جۇرە بەرەدى.

         بىلاي شىعا بەرە، قاراقشىلارعا بايقاتپاي، قولىنداعى بىزبەن ەسەگىن ساۋىرعا شانشىپ قالادى. ءبىز جانىنا باتقان سوڭ ەسەك قۇيرىعىن كوتەرىپ قالعاندا، باياعى كۇمىس تەڭگەلەردىڭ بىرەۋى ءتۇسىپ قالادى، تاعى ءبىر تەڭگە تۇسەدى.     ءسويتىپ، ەسەكتىڭ قۇيرىعىنداعى كۇمىس تەڭگەنىڭ ءبارى دە جەرگە ءتۇسىپ قالادى. مومىنباي بايقاماعان بولىپ، ارتىنا قاراماستان جۇرە بەرەدى. قاراقشىلار ەسەكتەن كۇمىس تەڭگە تۇسكەنىن كورىپ، تاڭ قالىسىپ تۇرادى. «بۇل نە عاجاپ ءىس، مۇنىڭ ءمانىسىن ءبىلۋ كەرەك»، – دەپ، ەرتەڭىنە ءبارى اتتانىپ، مومىنبايدىڭ ۇيىنە كەلەدى.

         — مومىنباي، كەشە سەن بىزبەن قوش ايتىسىپ كەتە بەرگەندە، ەسەگىڭنەن كۇمىس تەڭگەلەر قۇيىلىپ قالدى. مۇنىڭ ءمانىسى قالاي؟ جاسىرماي، راسىن ايتشى، – دەيدى.

         — باياعى مالىمنان قالعانى – جالعىز وسى كوك ەسەك. وسىنىڭ ارقاسىندا ءۇي ءىشىم اش، جالاڭاش بولماي وتىر. بۇل ەسەكتىڭ قاسيەتى سول – س ۇلى جەگەن كۇنى كۇمىس تەڭگە تۇسەدى، ارپا جەگەن كۇنى ءدىلدا تۇسەدى، – دەيدى. قاراقشىلار مۇنى ەستىپ، تاڭ قالىسىپ، شەتكە شىعىپ كەڭەسەدى: «بۇنىڭ سول جالعىز ەسەگىن ۇرلاپ العانىمىز ەندى ماقۇل بولماس، قانشا بولسا دا اقشا بەرىپ، بۇل ەسەكتى ساتىپ الايىق. بەرگەن اقشامىزدى تەز-اق ءوندىرىپ الامىز عوي!» – دەيدى.

         — مومەكە! بۇل ەسەگىڭىزدى بىزگە سات! – دەيدى.

         مومىنباي:

         — بالا-شاعام اۋقات قىلىپ تۇرعان جالعىز ەسەگىمدى ساتپايمىن! – دەسە دە قويماي، كوپ ءدىلدا بەرىپ، ەسەكتى الىپ قاراقشىلار اۋىلىنا قايتادى.

         ەرتەڭىنە ەسەكتى ارپاعا ابدەن تويعىزىپ: «مۇنىڭ ونەرىن كورەيىك!» – دەپ، قاراقشىلار ءبارى جيىلىپ ەسەكتى جىعادى، ءتورت اياعىن قاتتى قىلىپ بايلايدى. «ەسەكتەن تۇسكەن التىن شاشىلماسىن»،— دەپ، بىر-ەكەۋى قاپ توسىپ تۇرادى. قالعاندارى قولدارىنا ءبىر-بىر اعاش توقپاق الىپ، ەسەكتىڭ ءىشىن توقپاقتاي باستايدى؛ ارپاعا تويعان ەسەك توقپاكتان ءولىپ كەتەدى دە، ولار قابىن ۇستاپ ۇيىنە قايتادى. مومىنبايدىڭ الداعانىن ءبىلىپ، كەك الۋ ءۇشىن، ەرتەڭىنە قاراقشىلار مومىنبايدىڭ ۇيىنە قاراي جۇرەدى. مومىنباي بۇلاردىڭ كەلە جاتقانىن كورەدى. ەسەك ساتىپ العان كوپ ءدىلدانىڭ قالعانىن قويدىڭ ىشەگىنە تولتىرادى دا، كەمپىردىڭ موينىنا بايلايدى.

         قاراقشىلار ۇيگە كىرە بەرگەندە، سەن ەسىكتىڭ ءبىر جاعىنان شىعا قاش، مەن قولىما پىشاق الىپ، بالاعاتتاپ، سەنى قۋايىن. سەن قاشىپ بارىپ، جىعىلعان بول، مەن سەنى پىشاقپەن باۋىزداعان بولارمىن. موينىڭداعى ىشەكتەن قان اعار. سەن قورىلداپ ولگەن بول دا قال! ءبىرازدان سوڭ مەن قارا سىبىزعىمدى تارتىپ، سەنى جۇلمالاپ: «نە قىلىپ جاتىرسىڭ؟ تۇر!» – دەپ باسىڭا تەپكەن بولام. سەن: «وي، قاتتى ۇيقتاپ قالىپپىن عوي!» – دەپ ۇشىپ تۇرا كەل، – دەيدى.

   سول ەكى ارادا قاراقشىلار كەلىپ، اتتارىن بايلاپ، ۇيگە كىرە بەرگەندە، كەمپىر ەسىكتىڭ ەكىنشى جاعىنان شىعا قاشادى. مومىنباي اشۋلانعان بولىپ، كەمپىردىڭ ارتىنان قۋا شىعادى. كەمپىر قاشىپ بارىپ، جىعىلادى. مومىنباي ارتىنان جەتىپ بارىپ، قولىنداعى پىشاعىمەن جىعىلىپ جاتقان كەمپىردى «باۋىزداپ» جىبەرەدى، كەمپىردىڭ تاماعىنان قان اعىپ، قورىلداپ، ءولىپ قالادى. مومىنباي ۇيگە قايتىپ كەلىپ، اشۋلانعان بولىپ وتىرادى. قاراقشىلار مۇنى كورىپ، مومىنبايمەن سويلەسۋگە باتا المايدى. ءبىرازداڭ سوڭ مومىنباي اشۋى تارقاعانداي بولىپ، كەرەگەنىڭ باسىندا تۇرعان قارا سىبىزعىنى الىپ، تارتىپ-تارتىپ، ءولىپ جاتقان كەمپىردى:

         — نە قىلىپ جاتىرسىڭ؟ تۇر! – دەپ، باسىنا تەپكەن بولادى.

         كەمپىر ءتىرىلىپ: 

         — وي، قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن عوي! – دەپ، ۇشىپ تۇرا كەلەدى.

         قاراقشىلار مۇنى كورىپ، تاڭ قالىسىپ:

         — مومىنباي،   بۇل  نە   عاجاپ ءىس؟ – دەپ سۇرايدى.

         — مۇندا عاجاپ ءىس جوق. ءبارى مىناۋ سىبىزعىنىڭ قاسيەتى. ءارتۇرلى كۇيدى ويناپ-ويناپ، ولگەن كىسىنىڭ باسىنا تەپسەڭ، ۇشىپ تۇرا كەلەدى، – دەيدى ول.

         قاراقشىلار ءبۇعان تاڭ قالىسىپ:

         — مومەكە، وسى سىبىزعىڭىزدى ساتشى! – دەپ، جابىسادى.

         — اتا-بابامنان ميراس بولىپ قالعان جالعىز سىبىزعىنى دا ماعان كوپسىندىڭدەر مە؟ سىبىزعىمدى ساتپايمىن، – دەيدى مومىنباي.

         قاراقشىلار جابىسىپ، قويمايدى. اقىرىندا، كوپ ءدىلدا بەرىپ، سىبىزعىنى ساتىپ الىپ، اۋلىنا قايتادى. ۇيلەرىنە كەلسە، ءبارىنىڭ دە ايەلدەرى اۋىل قىدىرىپ كەتكەن ەكەن. بۇلار ايەلدەرىنە قاتتى اشۋلانىپ، بارعان جەرلەرىنەن تاۋىپ  الىپ، ءبارى دە ايەلدەرىن باۋىزداپ تاستايدى. «سوڭىنان سىبىزعى تارتىپ، ءتىرىلتىپ الامىز عوي!» – دەپ ويلايدى. ءبىرازدان سوڭ بىرەۋى سىبىزعىنى تارتىپ-تارتىپ كەلىپ، ايەلىن باسقا تەبەدى. ول تۇرمايدى. ەكىنشىسى كەلىپ، ايەلىن باسقا تەبەدى – تۇرمايدى. ءۇشىنشىسى كەلىپ تەبەدى – و دا تۇرمايدى. ءسويتىپ، جەتەۋى دە ايەلىن ءولتىرىپ الادى.

         مومىنبايدىڭ تاعى الداعانىنا كوزى جەتىپ، قاراقشىلار ىزا بولىپ، مومىنبايدى ءتىرى قويماۋعا بەل بايلايدى.

         بۇل ەكى ارادا مومىنباي كەمپىرىنە:

         — جەتى قاراقشىعا مەن دە قولىمنان كەلگەنىمدى قىلدىم. ەندى ولار ماعان مەيلىنشە وشىكتى، ءوش الماي قويماس. مەن ازىق-تۇلىگىمدى، توسەك-ورنىمدى الىپ، اناۋ ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندەگى قارا مولاعا بارىپ جاتايىن، كەش سايىن ۇيگە كەلىپ جۇرەرمىن. ەگەر قاراقشىلار مەنى سۇراپ كەلسە، سەن جىلاعان بولىپ: «ءۇش-تورت كۇن بولدى، قازا جەتىپ، دۇنيەدەن قايتتى. مولاسى اناۋ تۇرعان دەگەيسىن»، – دەپ، كەمپىرگە ۇيرەتىپ، مومىنباي ازىق-تۇلىگىن، توسەك-ورنىن الىپ، باياعى جول ۇستىندەگى قارا مولانىڭ ىشىنە كىرىپ جاتادى.

         مۇنان سوڭ بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن، قاراقشىلار مومىنبايدىڭ ۇيىنە كەلسە، قارا كيىپ، شاشىن جايىپ، بەتىن جىرتىپ، داۋىس سالىپ، جىلاپ وتىرعان كەمپىردى كورەدى.

         — ەي، بايبىشە، نە بولدى؟ – دەپ سۇرايدى.

         — ءتاڭىرى اۋەلى جارلى قىلدى، ەڭبەك ەتىپ مال جينالدى، ودان سانسىز مالدى، ساناۋسىز قازىنامدى الدى. اقىرىندا   قوينىمداعى بايىمدى الدى. ءۇش-تورت كۇن بولدى، قازا جەتىپ، شالىم دۇنيەدەن قايتتى. مولاسى اناۋ، ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندەگى قارا مولا، – دەيدى.

         مۇنى ەستىپ، قاراقشىلار: «قاپ، تىرىسىندە ءوشىمىزدى الا الماي قالدىق-اۋ!» – دەپ كوپ وكىنىپ، اۋىلدارىنا قايتادى.

         ءبىر كۇنى جەتى قاراقشى ءبىر كەرۋەندى تالاپ، كوپ التىن، كۇمىس ولجا الىپ، ۇيلەرىنە قايتىپ كەلە جاتىپ، ناق مومىنبايدىڭ مولاسىنا كەلەدى. قاراقشىلاردىڭ بىرەۋى: «مىناۋ مومىنبايدىڭ مولاسىنا كىرىپ ولجامىزدى ءبولىپ الساق قايتەدى؟» – دەيدى. قاسىنداعىلارى مۇنى ماقۇل كورىپ، ءبارى دە اتتارىنان ءتۇسىپ، قاپ-قاپ التىن، كۇمىستى الىپ، مولاعا كىرسە، مومىنباي توسەكتە جاتىر ەكەن. باس جاعىندا ءبىر سابا قىمىز، تاباق-تاباق پىسكەن ەت تۇر. مۇنى كورىپ، قاراقشىلار: «اپىرىم-اي، مىناۋ مومىنباي، يماندى بولىپ، جۇماققا كىرگەن ەكەن! قاراشى، كورىنەن شىعىپ، ءتىرى كىسىدەي جاتقانىن. ەت-قىمىز دەگەنىن مىناۋ»، – دەپ ويلايدى. تاڭ قالىسىپ تۇرىپ، اقىرىندا وتىرىپ ولجالارىن بولىسەدى. التىن، كۇمىستى جەتىگە ءبولىپ ءۇيىپ، قويىپ: «مىنا ءبولىمدى مەن الامىن»، – دەپ بىرەۋى ايتىپ: «جوق، مۇنى مەن الامىن!» – دەپ، ەكىنشىسى تالاسىپ، جاق-جاق بولىپ جاتقاندا مومىنباي:

         — ەشقايسىڭ دا المايسىڭ، مۇنىڭ ءبارى دە مەنىكى! – دەپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلەدى.

         مۇنى كورىپ، قاراقشىلاردىڭ ەسى شىعىپ، مولادان جۇگىرە-جۇگىرە شىعىپ، اتتارىنا ءمىنىپ الىپ، الدى-ارتىنا قاراماستان اۋىلدارىنا قاشادى. بۇلار كەتكەن سوڭ، مومىنباي التىن، كۇمىستى جيىپ الىپ، ۇيىنە اپارىپ بەرەدى. قاراقشىلار اۋىلىنا كەلىپ، ەستەرىن جيىپ العان سوڭ:

         — بۇل مومىنباي تىرىسىندە بىزگە قانشا قورلىق كورسەتىپ ەدى، ەندى ولگەندە دە تەك جاتپاي، قانشا ولجامىزدى الىپ قالدى. مۇنان قايتسەك ءوشىمىزدى الامىز؟ – دەپ كەڭەسەدى.

         سوندا بىرەۋى تۇرىپ:

         — ەڭ بولماسا مولاسىن قورلايىق! – دەيدى. ءبارى دە مۇنى ماقۇل كورىپ، اتتارىنا ءمىنىپ. مومىنبايدىڭ مولاسىنا قاراي جۇرەدى. مومىنباي بۇلاردىڭ، نە ويمەن كەلە جاتقانىن سەزىپ، مولانىڭ ىشىنە وت جاعىپ، ءبىر ىستىك تەمىردى قىزدىرادى دا، قاراقشىنىڭ بىرەۋى مولانىڭ باسىنا شىعىپ توبەسىندەگى تەسىككە تاياپ: «ءما، بالەم، ساعان!» – دەپ، قۇيرىعىن ءتۇرىپ، وتىرا بەرگەندە، مومىنباي قىزارعان ىستىك تەمىردى باسىپ الادى. قاراقشى زارەسى كەتىپ، ارتىن قولىمەن باسىپ مولادان تۇرا قاشادى.

         ءبىراق ول قاسىنداعىلارىنا قۇيرىعىنا تاڭبا باسىلعانىن سەزدىرمەيدى. ەكىنشى قاراقشى كەلىپ، وتىرا بەرگەندە، مومىنباي ونىڭ دا قۇيرىعىنا ىستىق تەمىردى باسىپ الادى. ءسويتىپ، ءوش الۋعا كەلگەن جەتى قاراقشى قۇيرىقتارىنا تاڭبا باسقىزىپ، اۋىلدارىنا قايتادى.

         قاراقشىلار كەتكەن سوڭ مومىنباي نارسەلەرىن جيناپ الىپ، ۇيىنە كەلىپ، باياعىداي شارۋاسىن ىستەپ تۇرا بەرەدى. «مومىنباي ءولىپ ءتىرىلىپتى»، – دەگەن حابار تەز-اق ەلگە جايىلىپ، اقىرىندا حاننىڭ قۇلاعىنا ءتيىپتى. حان مۇنى ەستىپ قايران قالىپ، مومىنبايدى شاقىرتىپ الادى.

         — اي، مومىنباي، سەنى ءولدى دەپ ەستىپ ەدىم! سەن قالايشا ءتىرىلدىڭ؟ – دەيدى.

         — تاقسىر! مەنىڭ ولگەنىم راس ەدى، ارتىمدا جەسىر قاتىن، جەتىم بالالارىم، قانشا مالىم، قازىنام، جەتى قۇلىم قالىپ ەدى؛ سول قۇلدارىم جەتىمدەردىڭ ءسوزىن تىڭداماي، زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ، مالدارىن ءبولىسىپ الىپ، قاشىپ كەتىپتى. جەتىمدەر مۇنداي قورلىق كورىپ جىلاعان سوڭ، جاساعاننىڭ سول جەتىمدەرگە راقىمى ءتۇسىپ، مەن ءتىرىلدىم، – دەيدى.

         حان مۇنى ەستىگەن سوڭ تاڭ قالىپ، قۇلداردىڭ قىلعان ىسىنە قاتتى اشۋلانىپ:

         — مومىنبايىم، سەنىڭ ول قۇلدارىڭ وسى كۇنى قايدا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ – دەيدى.

         — بىلەمىن، تاقسىر! – دەپ، باياعى جەتى قاراقشىنى كورسەتەدى. حان جاساۋىل جىبەرىپ، جەتى قاراقشىنى العىزىپ:

         — سەندەر جەتىمدەرگە نەگە زورلىق قىلدىڭدار؟ – دەپ، قاھارلانا باستايدى.

          — تاقسىر! ءبىز ەشكىمگە زورلىق قىلعانىمىز جوق جانە ەشقاشان قۇل بولعان ەمەسپىز، – دەپ، قاراقشىلار بەزەكتەيدى. 

         — تاقسىر! مەن جاڭىلسام، جاڭىلعان  شىعارمىن. مەنىڭ قۇلدارىمنىڭ تاڭباسى بار ەدى. ەگەر دە بۇلاردا تاڭبا  جوق بولسا، بۇلار مەنىڭ  قۇلىم  بولماعانى، – دەيدى مومىنباي.

         — سەنىڭ قۇلدارىڭنىڭ تاڭباسى قاي جەرىندە ەدى؟ – دەيدى حان.

         — مەنىڭ قۇلدارىمنىڭ ىستىك تەمىرمەن سالعان قۇيرىقتارىندا تاڭباسى بار، – دەيدى مومىنباي. حان دەرەۋ قاراقشىلاردى شەشىندىرىپ قاراسا، مومىنبايدىڭ ايتقانى راس ەكەن. سونان سوڭ حان جەتى قاراقشىنى مال-جانىمەن مومىنبايعا بۇيىرىپ بەرىپتى.

         ءسويتىپ، مومىنباي دۇشپاندارىن  جەڭىپ، ماقساتىنا جەتىپتى.

---