InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر حان جانە ونىن اقىلدى ءۋازىرى بولىپتى. حان مەن ءۋازىر ۇنەمى ەل ارالاۋعا شىعىپ تۇرادى ەكەن. ءبىر كۇنى ۋازىرىمەن ەل ارالاۋعا شىعىپتى. شىققاندا، جامان كيىم كيىپ: «ەلدە كىم حاندى جاقسى كورەدى ەكەن؟» – دەپ، جاسىرىن ءجۇرىپ، تىڭ تىڭدايدى. سول ارالاۋمەن ءجۇرىپ، ءبىر كەدەيدىڭ ۇيىنە كەلىپ، قونۋعا رۇقسات سۇرايدى. ول كەدەيدىڭ قاتىنى تولعاتىپ جاتىر ەكەن. ءۇي يەسى:

         — ايەلىم بوسانعالى جاتىر، – دەپ، قوندىرمايدى.

         تولعاتىپ جاتقان ايەل:

         — «قىرىقتىڭ ءبىرى قىزىر» دەگەن قوندىر، – دەيدى كۇيەۋىنە. ءۇي يەسى قوناقتاردى قوندىرۋعا رۇقسات بەرەدى.

         ءسويتىپ، ەكى قوناق وتىرادى. الدەن ۋاقىتتا تولعاتقان ايەل بوسانىپ، ەركەك بالا تابادى. بالا شىرىلداپ جەرگە تۇسكەندە حاننىڭ ءۋازىرى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى.

         بۇرىن ورىنسىز كۇلمەيتىن، كۇلگەندە بىردەمەنىڭ ءمانىن بولجاپ كۇلەتىن ءۋازىرىنىڭ بۇل كۇلكىسى حانعا وعاش كورىنەدى. حان:

         — نەگە كۇلدىڭىز؟ – دەپ سۇرايدى. ءۋازىر:

         — جاي كۇلدىم، – دەيدى. حان:

         — جاي كۇلگەن جوقسىڭ، ايت، – دەيدى. ءۋازىر:

         — جاي كۇلدىم، – دەپ بولمايدى. حان سۇراپ قويماعان سوڭ، ءۋازىر:

         — وسى بالا سىزگە كۇيەۋ بولادى، – دەيدى.

         حان جۇلىپ العانداي:

         — قويشى! مەن وسى ءبىر كەدەيدىڭ بالاسىنا قىزىمدى بەرەمىن بە؟ – دەيدى.

         — ول اراسىن ءوزىڭىز بىلەسىز، ايتەۋىر وسى بالا سىزگە كۇيەۋ بولادى، – دەيدى. حان:

         — ەندەشە مۇنى ساتىپ الىپ، ولتىرەيىك! – دەيدى. ەرتەنىنە تاڭ اتقان سون حان وتىرىپ ءۇي يەسىنە:

         — سەن، مىنا بالاندى بىزگە سات، ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىندەي التىن بەرەيىن، – دەيدى.

         ءبىراق ءۇي يەسى جۇلىپ العانداي:

         — ساتپايمىن! – دەيدى. ايەلى:

         — قوي، ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىندەي التىن بەرسە، ساتىپ-اق جىبەرەيىك. بۇل بالا ءوسىپ، ءبىزدى اسىراعانشا، تالاي ۋاقىت بار. قۇداي بەرەيىن دەسە، ساتىمەن تاعى بەرەر، – دەپ، ساتقىزادى.

         حان بالانى الادى دا ءبىر جاشىككە سالىپ، سۋعا اعىزىپ جىبەرەدى. جاشىك سۋمەن اعىپ كەلىپ، ءبىر شالدىڭ ديىرمەنىنىڭ كىندىگىنە ورالىپ، ديىرمەن جۇرمەي قالادى. شال ديىرمەنىن ارالاپ كەلىپ قاراسا، ءبىر جاشىك ءىلىنىپ تۇر. جاشىكتى الىپ اشىپ جىبەرسە، ىشىندە ءبىر اپپاق، سازانداي ۇل بالا جاتىر.

         ديىرمەنشى شالدىڭ سەگىز ۇلى بار ەدى. سەگىزى دە جاس ەدى. شال سۋدان العان بالانى كەمپىرىنە الىپ كەلىپ:

         — مىنا بالانى ولتىرەيىك! بالا وزىمىزدە دە جەتەدى عوي! – دەيدى. كەمپىر:

         — قوي، ولتىرمەيىك! – دەيدى. شال:

         — مۇنى قالاي اسىرايمىز. ءوزىڭنىڭ سەگىز بالاڭدى اسىراساڭ دا جەتەر، – دەيدى. كەمپىرى:

         — قۇدايدىڭ ءوزى اسىرايدى. كوزىڭ قيىپ قالاي ولتىرەسىڭ؟ بالالارمەن بىرگە ءجۇرسىن. سەنىڭ ىرىسىڭدى ءىشىپ بارا ما؟ – دەپ كونبەيدى.

         شال دا بۇل سوزدەن اسا الماي:

         — مەيلى، جۇرسە ءجۇرسىن، – دەيدى. سونىمەن،   شال    اسىراپ،   بالا امان-ەسەن وسە بەرەدى. ەندى ولاردىڭ بالالارى توعىز بولادى. ونىڭ ىشىندە ەڭ كىشىسى تاۋىپ العان بالا، قالعاندارى ونان ۇلكەنىرەك، ءبارى دە ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى، ۇيرەكتىڭ بالاپاندارىنداي جاراسىپ تۇراتىن بولدى.

         كۇندەردە ءبىر كۇن حان باس ءۋازىرىن ەرتىپ، ەل ارالاۋعا شىعادى. ەلدى ارالاپ ءجۇرىپ، شالدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنان وتە بەرگەندە، ءۋازىر تاعى دا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى. حان:

         — نەگە كۇلدىڭ؟ – دەپ سۇرايدى.

         — ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ىشىندەگى انە ءبىر كىشكەنتايى سىزگە كۇيەۋ بولادى، – دەيدى.

         حان جۇلىپ العانداي:

         — قويشى! حانعا كۇيەۋ بولۋعا كەدەيدىڭ بالاسىن جازىپ قويىپ پا؟ – دەيدى.

         — كورەرسىز! – دەيدى ءۋازىر.

         — ولاي بولسا ءولتىرۋ كەرەك! – دەيدى حان. ونى قالاي ءولتىرۋ كەرەك؟ حان مەن ءۋازىر امالسىز شالدىڭ ۇيىنە بۇرىلىپ كەلىپ:

         — اناۋ كىشكەنتاي بالا سەنىكى مە؟ – دەيدى.

         — مەنىكى، تاۋىپ العان بالام، قالعانى ءوزىمنىڭ بالام! – دەيدى شال.

         — انا تاۋىپ العان كىشكەنتاي بالاڭدى ساتشى، ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىندەي التىن بەرەيىن، – دەيدى حان.

         شال قۋانىپ كەتىپ، بالانىڭ ۇلكەندىگىندەي التىن الىپ، ونى حانعا بەرەدى. حان بالانى اكەلىپ: «وسىنى ءولتىر!» – دەپ ءبىر ۋازىرىنە بەرەدى. ءۋازىر بالانى جازىقسىز ولتىرۋگە قيمايدى دا اسىراي بەرەدى. وسىمەن جۇرگەندە بالا ءوسىپ قالادى. حان كەلىپ قاراسا، بالا ولمەپتى.

         — مۇنى نەگە ولتىرمەدىڭ؟ – دەيدى حان.

         — ءتىپتى ولتىرۋگە قياتىن بالا ەمەس. ءوزى اقىلدى، ءوزى ادەمى، ەش كىناسى جوق. قالاي ءولتىرۋدى بىلمەدىم، – دەيدى ءۋازىر.

         سول ۋاقىتتا حاننىڭ ەلىنە جاۋ تيەدى. حان اسكەرىن جيناپ، سوعىسقا كەتەردە ەلىندەگى باس ۋازىرلەرىنە حات جازىپ: «مىنا بالانى بارىسىمەن ءولتىرسىن!» – دەپ ۇكىم ەتىپ، حاتتى بالانىڭ وزىنەن بەرىپ جىبەرەدى دە، وزدەرى سوعىسقا كەتىپ قالادى. بالا حاتتا نە بارىن بىلمەيدى. وعان: «حاتتى تەز الىپ بار! وسى حات بويىنشا ولار بىزگە اسكەر جىبەرەدى. ەرتەڭ ەرتەدەن قالما»، – دەگەن.

         بالا حاتتى الىپ، جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، ابدەن شارشايدى، سودان حاننىڭ ۇيىنە جەتپەي شاھارعا جاقىنداعاندا، حاننىڭ باۋ-باقشاسىنىڭ ىشىنە كەلىپ ۇيىقتاپ قالادى. حاننىڭ قىزى باقشانى ارالاپ جۇرسە، ۇيىقتاپ جاتقان ءبىر سۇلۋ بالانى كورەدى. قىز وعان عاشىق بولادى. جانىنداعى نوكەرلەرىنە:

         — سەندەر جۇرە بەرىڭدەر، مەن مىنا بالانىڭ كىم ەكەنىن بىلەيىن، – دەيدى.

         بالانى وياتىپ، قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، بالانىڭ قولىنا قاراسا، حات بار ەكەن. ونى اشىپ، وقىپ جىبەرسە: «مىنا بالانى مەن بارعانشا ءولتىر!» – دەپ جازعان. قىز حاتتى الىپ، جىرتىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا: «مەن بارعانشا مىنا بالاعا قىزىمدى نەكەلەپ قوي» – دەپ، جازادى دا كەتىپ قالادى. بالا ويانىپ تۇرا كەلسە، حاننىڭ بار دەگەن ۋاقىتى ءوتىپ كەتىپتى، بالا ساسىپ: «حان ۇرسار ما ەكەن؟» – دەپ، ۋازىرگە جۇگىرىپ بارىپ، حاتتى بەرەدى. حاننىڭ جارلىعى ەكى بولا ما؟ ات شاپتىرىپ، توي جاساپ، حاننىڭ قىزىن بالاعا نەكەلەيدى.

         بالا حاننىڭ قىزىن الىپ، ءومىر سۇرە بەرەدى. حان جاۋدى جەڭە الماي، تورت-بەس جىل سوعىستا بولادى. بۇل ۋاقىتتا حاننىڭ قىزى ەكى بالالى بولىپ قالادى. حاننىڭ قىزى بۇل ايلانى ءوزى عانا بىلەدى. ءبىر كۇنى: «حان سوعىستان قايتىپ كەلە جاتىر»، – دەگەن حابار ەستىلەدى. حاننىڭ قىزى كۇيەۋىنە:

         — سەن مىنا ەكى بالانىڭ ءبىرىن جەتەكتەپ، ەكىنشىسىن كوتەرىپ حاننىڭ الدىنان شىق. اكەمنىڭ مىنەزى جامان ەدى. اشۋىن قالدىرسا، مۇمكىن، سوندا قالدىرار، – دەيدى.

         ەكى جيەنىن الدىنان شىعارىپ، جىگىت حانعا سالەم بەرىپ ەدى، حاننىڭ ىشىنە مۇز قۇيىلدى؛ سۋىق قانا امانداستى دا قويدى. ءبىراق رەنجىگەنىن بىلدىرمەيدى. «جارايدى»، – دەپ، حان ۇيىنە كەلدى. «مىنا حاننىڭ قىزىن قاڭعىرعان كەدەيدىڭ بالاسى الىپتى»، – دەگەن ات حاننىڭ سۇيەگىنە تاڭبا بولاتىن بولدى. اركىمنىڭ كۇڭكىلى كۇشەيدى: «حانعا ءبىر حاننىڭ بالاسى تابىلمادى ما؟ وسى قانعىرعان بالانىڭ نەسىنە قىزىقتى؟» – دەگەن سوزدەر جەلدەي ەستى.

         اركىمنىڭ وسەگىنە قالماۋ ءۇشىن حان نان پىسىرەتىن جەرگە ۋازىرىنەن قاعاز بەرىپ: «ەرتەمەن كەلگەن ادامدى كىم دە بولسا، ەڭ اقىر اياعى، مەن بولسام دا وتقا جاعىپ جىبەرىڭدەر!» – دەيدى. ءۋازىر حاننىڭ ءسوزىن بۇلجىتپاستان جەتكىزەدى. حان كۇيەۋ بالاسىن تانەرتەڭ نان پىسىرەتىن جەرگە جۇمسايدى.

         تاڭەرتەڭ پالەن ساعاتتا باراسىڭ دەگەنمەن بالا ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتسا، ءبىر جەردە سىرناي-كەرنەيلەر تارتىلىپ جاتىر ەكەن، ول سول ءۇندى تىڭداپ كىدىرىپ قالدى. بالانى جاعىپ جىبەر دەگەن ۋاقىت تا بولدى. «بالانىڭ جانىپ جاتقانىن كوزىممەن كورەيىنشى!» – دەپ، حان كەلدى. نان پىسىرەتىن جىگىتتەر حاندى الا سالىپ، سوزگە كەلتىرگەن جوق. كەشەگى حاننىن ءۋازىرىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، كوتەرىپ الدى دا پەشكە تىعىپ جىبەردى. بۇل جانا بەرسىن.

         الدەنۋاقىتتا: «ۋاقىتىم بولىپ قالدى-اۋ!» – دەپ، اسىعىپ بالا كەلدى. بارسا، نانشىلار: «ءبىز بۇل ادامدى حاننىڭ كەشەگى تاپسىرۋىمەن باعانا ورتەپ جىبەرگەنبىز»، – دەيدى.

         بالا قاعازىن بەرەدى دە، قايتىپ كەلەدى. سول كۇنى ۇزاماي-اق حاندى جوقتايدى. «حان قايدا؟» – دەگەندە، حاننىڭ ورتەنىپ كەتكەنى ايقىندالادى. ەندى جاڭادان حان سايلاۋ كەرەك بولادى. حالىقتىڭ بارلىعى شاقىرىلىپ: «حانعا كىمدى ۇسىنامىز؟» – دەگەن ءسوز كوتەرىلەدى.

         سوندا حاننىڭ باس ءۋازىرى، سىنشى ءۋازىر، حاننىڭ كۇيەۋىنىڭ باسىنان وتكىزگەن ءتۇرلى-تۇرلى قيىنشىلىقتارىن ايتا كەلىپ، حاندىققا سول حاننىڭ كۇيەۋىن ۇسىنادى.

         بۇرىن حان جوقتا حاننىڭ ورنىنا حان بولىپ جۇرگەن باس ءۋازىر، حاندىققا تالاسپاي-اق، ءوزى ۇسىنىپ تۇرعان سوڭ، قالعان ءۋازىردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلادى دا، جاس بالا حان بولادى.

         ءسويتىپ، مۇراتىنا جەتەدى.

---