InfoHub Logo

اعىمداعى جىلى «نوبەل» سىيلىعى قانداي ەڭبەكتەرگە بەرىلدى جانە ول ەڭبەكتەردىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟ بۇل سۇراقتارعا تومەندەگى ماقالامىزدا جاۋاپ بەرەتىن بولامىز (ەگەر بارلىعىن وتكىزىپ العان بولساڭىز)​. 

فيزيولوگيا جانە مەديسينا

كءىم الدى؟ دجەففري حولل، مايكل روزباش، مايكل يانگ (اقش)

نە ءۇشىن الدى؟ بيولوگيالىق ساعات مەحانيزمى.

امەريكالىق گەنەتيكتەر «سيركادتىق ىرعاقتاردى باقىلايتىن مولەكۋليارلىق مەحانيزمدەردى زەرتتەگەنى ءۇشىن» نوبەل سىيلىعىن الدى.

عالىمدار جەمىس شىبىندارىنىڭ گەنى اعزانىڭ كۇندەلىكتى بيولوگيالىق ىرعاقتارىن قالاي (مەرزىمدى) باقىلايتىنىن انىقتاعان. وسى گەنمەن كودتالعان اقۋىز تۇندە جينالىپ، كۇندىز جۇمسالادى. وسىلايشا، گەنەتيكتەر وسىمدىكتەردە، جانۋارلار مەن ادامداردا «بيولوگيالىق ساعاتتىڭ» ناقتى قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن ءتۇسىندىردى.

نە ءۇشىن ماڭىزدى؟ حولل، روزباش جانە يانگتىڭ زەرتتەۋلەرى سيركادتى ىرعاقتىڭ ادام دەنساۋلىعىنا قالاي اسەر ەتەتىندىگىن تۇسىنۋگە كومەكتەستى. ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدا «وتە كەش جاتاتىن - جاپالاق» نەمەسە «ەرتە تۇرىپ الاتىن - بوزتورعاي» بولاتىنىمىزدى ايقىندايتىن جەكە حرونوتيپ بار. دەمەك، كۇندەلىكتى ءبىرىڭعاي جۇمىس كەستەسى بولۋى كەرەك دەگەن يدەيا - ماعىناسىز بولىپ شىقتى: ادامدار 9:00-دەن 18:00-گە دەيىن جۇمىس ىستەي المايدى جانە كوپشىلىگىنە جەكە كەستە قاجەت دەگەن ءسوز.

سونداي-اق، تۇنگى تاعامدار، شىنىمەن، ادام دەنساۋلىعىنا تەرىس اسەر ەتەدى: ءبىزدىڭ اعزامىز تاڭەرتەڭ كوپ ينسۋلين شىعاراتىندىقتان، تۇنگى مەزگىلدە گليۋكوزانىڭ دوزالانعان مولشەرىن جەڭۋ قيىن.

---

فيزيكا

كءىم الدى؟ راينەر ۆايسس، كيپ تورن، بارري بەريش (اقش)

نە ءۇشىن الدى؟ فيزيكتەر «LIGO دەتەكتورىنا شەشۋشى سالىم قوسقانى ءۇشىن جانە گراۆيتاسيالىق تولقىنداردى باقىلاعانى ءۇشىن» ماراپاتىنا يە بولدى. ءبىز كولگە تاس لاقتىرعان كەزدە، سۋ بەتىندە شىمىرلاعان دىرىلدەر پايدا بولادى. گراۆيتاسيالىق تولقىندار ءدال سونداي دىرىلدەردى ەسكە تۇسىرەدى، ءبىراق ولاردىڭ ەرەكشەلىگى - كەڭىستىكتە جارىق جىلدامدىعىمەن تارالادى. ولارعا تاس لاقتىرۋ ەمەس، ەكى قارا تەسىكتىڭ سوقتىعىسۋى سەبەپ بولادى. اسەرلى، ءيا؟ ءبىر ميلليارد جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن ورىن العان وسىنداي سوقتىعىسۋدان تۋعان تولقىندى LIGO دەتەكتورى ارقىلى انىعىنا جەتۋگە مۇمكىندىك تۋدى.  

نە ءۇشىن ماڭىزدى؟ گراۆيتاسيالىق تولقىنداردى باقىلاۋ 1916 جىلى ۇسىنعان البەرت ەينشتەيننىڭ تەورياسىنىڭ ەكسپەريمەنتالدى راستالۋىنا اينالدى. عالىمدار سالىستىرمالىق تەورياسىن تاعى دا راستادى جانە ءبىز بارلىق مالىمەتتى ەسكەرە وتىرىپ، الەمنىڭ قالاي ورنالاسقانىن دۇرىس تۇسىنە الاتىن كۇيدەمىز (ول - جاقسى!). ايتپاقشى، ادامدارعا فيزيكانىڭ نوبەل سىيلىعى يەگەرلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى كوپ ۋاقىتتان بەرى العاش رەت عىلىمنان الىسىراق سالادا اتالۋى مۇمكىن. ايتپاعىمىز، كيپ تورن «ينتەرستەللار» ءفيلمىنىڭ يدەياسىن ويلاپ تاۋىپ، ونىڭ عىلىمي كەڭەسشىسى بولعان. ەندەشە، نوبەل سىيلىعى يەگەرىنىڭ زەرتتەۋىن وقىماي-اق، ءفيلمىن كورە سالۋعا بولادى.

---

حيميا

كءىم الدى؟ جاك ديۋبوشە (شۆەيساريا)، يواكيم فرانك (گەرمانيا /اقش)، ريچارد حەندەرسون (ۇلىبريتانيا)

نە ءۇشىن الدى؟ حيميا بويىنشا نوبەل سىيلىعى كريوەلەكتروندىق ميكروسكوپيانى دامىتقانى ءۇشىن بەرىلدى، ياعني، ونىڭ كومەگىمەن بيولوگيالىق مولەكۋلالاردىڭ قۇرىلىمىن جوعارى دەڭگەيدە كورۋگە بولادى. مولەكۋلالاردى ولاردىڭ شۇعىل قاتۋىنان (ماسەلەن، سۇيىق ازوتپەن) كەيىن باقىلاۋعا بولادى، سەبەبى، ولار وسى جاعدايدا وزدەرىنىڭ تابيعي قۇرامىن ساقتايدى.

نە ءۇشىن ماڭىزدى؟ كريوەلەكتروندىق ميكروسكوپ  عالىمداردىڭ كوزىن تۇپكىلىكتى اشتى دەسە بولادى. ونىڭ كومەگىمەن اقۋىزداردىڭ، فەرمەنتتەردىڭ، ۆيرۋستار جانە ت.ب. قۇرىلىمداردىڭ سۋرەتىن ناقتى (اتومدى كەلىسىممەن!)، دالمە-دال كورىپ، ولاردىڭ ىشكى قۇرىلىمى مەن قورشاعان ورتامەن ارەكەتتەستىگىن بىلۋگە مۇمكىندىك تۋدى. بولاشاقتا كريوەلەكتروندىق ميكروسكوپيا جاڭا دارىلەردى جاساپ شىعارۋعا (مۇنداي جۇمىستار باستالىپ كەتتى)، سونداي-اق، ۆيرۋستارمەن كۇرەسۋدىڭ جاڭا جولدارى مەن دارىلەردىڭ راك كلەتكالارىنا قالاي اسەر ەتەتىندىگىن بىلۋگە كومەكتەسەدى.

---

بەيبىتشىلىك سىيلىعى

كىم الدى؟ بەيبىتشىلىك سىيلىعى يادرولىق قارۋدى جويۋ جونىندەگى حالىقارالىق كامپانياسىنا بەرىلدى (International Campaign to Abolish Nuclear Weapons-ICAN).

نە ءۇشىن؟  ICAN كامپانياسى ون جىلدان بەرى الەمدى يادرولىق قارۋدان تازارتۋ ماقساتىندا جۇمىس جاساۋدا. ونىڭ قۇرامىندا 101 مەملەكەتتەن 500-گە جۋىق سەرىكتەس ۇيىم بار. نوبەل كوميتەتى ICAN-نىڭ يادرولىق قارۋ تۇرىنە كەلىسىم ارقىلى تىيىم سالۋعا قول جەتكىزۋدەگى كۇش-جىگەرىنە اسا نازار اۋدارعانىن جەتكىزدى. كوپ جاعدايدا بەيبىتشىلىك سىيلىعى بۇگىنگى اتقارعان جۇمىسى ءۇشىن ەمەس، بولاشىقتاعى جەتىستىكتەرىنە دەگەن ىنتالاندىرۋ سىياقىسى ەسەبىندە بەرىلىپ جاتادى.

نە ءۇشىن ماڭىزدى؟ 2017 جىلى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ICAN باستاماسىمەن 50 ەل قول قويعاننان كەيىن كۇشىنە ەنەتىن يادرولىق قارۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويدى. ول كەلىسىمشارتقا 122 مەملەكەت قاتىستى. ءبىراق، بار ماسەلە، اتالعان ءتىزىمنىڭ ىشىندە يادرولىق قارۋى بار بىردە-بىر مەملەكەت جوق - ولار قۇجاتتىڭ تالقىلانۋىنا قاتىسپادى.

اتالعان سىيلىقتى ICAN-عا بەرۋ – الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ الەمدى يادرولىق قارۋدان تازارتۋ جۇمىسىنا دەگەن ىنتاسىن ارتتىرۋدى، «يادرولىق كلۋب» ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىن وسى ماسەلە بويىنشا بەلسەندى تۇردە ايتۋعا ىنتالاندىرۋدى كوزدەيدى.

---

ەكونوميكا

كءىم الدى؟ ريچارد تالەر (اقش)

نە ءۇشىن؟ امەريكالىق ەكونوميست مىنەز-قۇلىق ەكونوميكاسى ءۇشىن جۇلدەگە يە بولدى. ول ەكونوميكالىق شەشىمدەر قابىلداۋدىڭ ءارتۇرلى فاكتورلارىنىڭ اسەرىن زەرتتەدى. 2002 جىلى بۇل ماراپاتقا تالەردىڭ بىرلەسكەن اۆتورى، تانىمال پسيحولوگ دانيەل كاحمان يە بولعان ەدى. 15 جىل وتكەننەن كەيىن ادىلدىك جەڭىسكە جەتىپ، مىنەز-قۇلىق ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى ءۇشىن سىياقى ناعىز ەكونوميستتى تاپتى. ايتپاقشى، 2017 جىلى ورىس تىلىندەگى «ەكسمو» باسپاسى «جاڭا مىنەز-قۇلىق ەكونوميكاسى. نەلىكتەن ادامدار ءداستۇرلى ەكونوميكانىڭ ەرەجەلەرىن بۇزادى جانە ونىمەن قالاي اقشا تابۋعا بولادى؟» دەگەن كىتاپتى جارىققا شىعارعان بولاتىن.

نە ءۇشىن ماڭىزدى؟ ەكونوميستەر، اقىرى، ادامداردىڭ كولىك ەمەستىگىن مويىندادى. ادامدار ەكونوميكالىق تەوريالار ەمەس، ەموسيانىڭ اسەرىمەن ارەكەت ەتەدى. مىسالى، ينۆەستورلار كوبىنەسە كۇتپەگەن جاڭالىقتارعا اسا ۇرەيمەن قارايدى - بۇل داعدارىستاردى بولجاۋعا جانە ۇكىمەتتى نارىقتى رەتتەۋگە ماجبۇرلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى، ادامدىق يرراسيونالدىقتى الدىن-الا بولجاۋعا جانە پايدالانۋعا بولادى، ول ادامداردى ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ماسەلەن، ول مەيرامحانانىڭ مازىرىندەگى جەڭىلدىكتەر نەمەسە «كۇننىڭ ۇسىنىستارى» بولۋى مۇمكىن. ريچارد تالەر كومپانيالاردىڭ ايلا-شارعىلاردى قالاي جاسايتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەرىپ – بارلىعىن قۋانتتى. بۇگىندە كومپانيالار كىرىستى قالاي ارتتىرۋدى جاقسى بىلسە، ال تالەردىڭ كىتابىن وقىعان ادامدار ول كومپانيالاردىڭ بار ايلاسىن ءبىلىپ، الدانىپ قالماۋدىڭ امالىن جاساپ وتىرادى.

---