InfoHub Logo

تومەندەگى دەرەكتەر 1894 جىلى گەرمانيانىڭ ۆيۋرسبۋرگ قالاسىندا باسىلعان پرينس سالۆادور، پروفەسسور گراۋس، تەولوگ كيرحبەرگەر، بارون فون ۆيبرا تاراپىنان دايىندالعان «Spanien» (يسپانيا) اتتى كىتاپتان الىنعان:

«يسپانيادا ەڭ ماڭىزدى، كورنەكتى قالالاردىڭ ءبىرى كوردوبا قالاسى. بۇل قالا كەزىندە اندالۋس يسلام مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى ەدى. تارىق بين زيادتىڭ قولباسشىلىعىنداعى مۇسىلماندار 711 جىلى يسپانيانى العاندارىندا وسى قالانى استانا ەتىپ تاعايىندادى. ارابتار بۇل ولكەگە مادەنيەت اكەلدى. جارتىلاي جابايى حالدەگى بۇل ولكەنى تولىققاندى مادەني قالاعا اينالدىردى. ۇلكەن ساراي (ءال-قاسر) اۋرۋحانالار، مەدرەسەلەر سالدىردى. سونىمەن قاتار ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەت قۇردى. ەۋروپاداعى ەڭ العاشقى ۋنيۆەرسيتەت وسى ەدى. ول كەزگە دەيىن ەۋروپالىقتار عىلىمدا، مەديسينادا، شارۋاشىلىقتا جانە مادەنيەتتە وتە كەرى قالعان بولاتىن. مۇسىلماندار ولارعا عىلىم، مادەنيەت اكەلىپ، ولارعا ۇستازدىق ەتتى.

اندالۋس يسلام مەملەكەتىن قۇرعان ءبىرىنشى حيشام بين ابدۋلماليك كوردوبادا وتە ۇلكەن مەشىت تۇرعىزۋدى جوسپارلايدى. بۇل مەشىتتىڭ باعداتتاعى مەشىتتەردەن الدە قايدا ۇلكەن، كوركەم جانە ءزاۋلىم بولۋىن قالادى. كاردوۆادا بۇعان ەڭ ىڭعايلى جەردى تاڭدادى. ول جەر ءبىر حريستيان كىسىگە تيەسىلى ەدى. ول كىسى جەرى ءۇشىن وتە قوماقتى اقشا  تالاپ ەتتى. وتە ءادىل بولعان ابدۋرراحمان قالاسا ول جەردى ماجبۇرلەپ، تارتىپ السا دا بولار ەدى. ءبىراق مۇنداي ىسكە بارمادى. كەرىسىنشە الگى حريستياننىڭ سۇراعان اقشاسىن تولەدى. حريستياندار بۇل اقشامەن وزدەرىنە  كىشىگىرىم ءۇش شىركەۋ تۇرعىزدى. مەشىتتىڭ قۇرىلىس زاتتارىنىڭ كوبىسى شىعىس ەلدەرىنەن اكەلىندى. اعاش بولىكتەرى ليۆاننىڭ ەڭ كەرەمەت اعاشتارى، ءمارمار بولىكتەرى شىعىستىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان ءتۇرلى-تۇستى ءمارمارلار، يراكتان جانە سيريادان قۇندى تاستار، ءىنجۋ-مارجاندار، ءپىل سۇيەكتەرى جانە ت.ب. شيكىزاتتار جان-جاقتان وسى جەرگە جيىلدى. مەشىت ءزاۋلىم عيمارات تۇرىندە اقىرىنداپ بوي كوتەرە باستادى.

ءبىرىنشى ابدۋرراحماننىڭ ءومىرى مەشىتتىڭ بىتكەنىن كورۋگە جەتپەدى. 788 جىلى قايتىس بولدى. ودان كەيىن تاققا شىققان بالاسى حيشام جانە نەمەرەسى ءبىرىنشى حاكەم مەشىتتى بىتىرۋگە كۇش سالدى. مەشىت قۇرىلىسى ون جىلدا ءبىتتى. ءبىراق بۇدان كەيىن ءار جىلى قوسىمشا عيماراتتار سالىنىپ ەڭ سوڭعى كەيپى 990 جىلى ياعني 205 جىلدا اياقتالدى. ەكىنشى حاكەم 976 جىلى مەشىتكە التىننان مىنبەر جاساتتى. وسىلايشا بۇل مەشىت وتە ءزاۋلىم، كوركەم وتە ەرەكشە ونەر تۋىندىسى رەتىندە بوي كوتەردى. مەشىت 120ح135 مەتر كولەمىندە تىكتورتبۇرىش پىشىندە ەدى. مەشىتتىڭ ىشىندە ءاربىرى ون مەتر بيىكتىگىندە 1419 تىرەك بولدى. ول تىرەكتەر جەر بەتىندەگى ەڭ كەرەمەت ءمارمارلاردان جاسالعان بولاتىن. تىرەكتەردىڭ توبەسىندەگى اركالار بىرنەشە ءتۇستى ءمارماردان بولشەك-بولشەك تۇردە تىزىلگەن ەدى. مەشىتكە كىرگەن كەزدە ادامنىڭ كوزى وسى تىرەك ورمانىندا اداسىپ، كوركەم ونەر سۇلۋلىعىنان تاڭىرقاپ قالاتىن. بۇل كەزگە دەيىن مۇنشالىقتى سۇلۇلىق دۇنيەنىڭ ەش جەرىندە كورىلمەگەن بولاتىن.

مەشىتتىڭ 20 ەسىگى بار ەدى. ەسىكتەردىڭ الدىندا ەرەكشە ماندارين باقشالارى اينالانى جاسىلعا بولەپ، جايناپ تۇراتىن. مەشىتتىڭ اينالاسىندا باسقا دا باقشالار، حاۋىزدار، فونتاندار مەن سۋ جەلىلەرى بولاتىن. مۇسىلمانداردىڭ دارەت الۋى ءۇشىن كوپتەگەن باتىرمالار جاسالعان بولاتىن. مەشىتتىڭ ەدەنى ەڭ ءساندى ءمامار تاستارىمەن اشەكەيلەنگەن ەدى. تابەسىنە قولدانىلعان ليۆان اعاشتارى ەرەكشە اسەمدىك، ەرەكشە ايبات بەرىپ تۇرعانداي. دۋالدار مەن توبەسىندە وتە كوركەم ويۋ-ورنەكتەر مەن جازبالار بولدى. ءتۇن اۋعاندا مەشىتتەگى مىڭداعان كۇمىس شىراقتاردان تاراعان جارىق مەشىتتى جارقىراتىپ جىبەرەتىن. 

1041 جىلى مىسىردا قايتىس بولعان اتاقتى تاريحشى احمەت ال-ماككاري «ءناحي-ۋت-تىب مين عاسني ءاندۋلۋس-ير-راتيب» كىتابىندا وسى مەشىت تۋرالى ايتىپ، وعان جارىق بەرەتىن لامپالار مەن شامشىراقتاردىڭ 7425 دانا ەكەنىن، جاي كۇندەرى ولاردىڭ جارتىسىنىڭ جاعىلاتىنىن، ال رامازان مەن ايتتاردا جانە باسقا دا قاسيەتتى تۇندەردە بارلىعىنىڭ جاعىلاتىنىن، ولاردى جاعۋ ءۇشىن جىلىنا 29 تونناگا جاقىن ءزايتۇن مايى جۇمسالاتىنىن، سونداي-اق مەشىتتەن حوش ءيىس شىعىپ تۇرۋى ءۇشىن جىل سايىن 150 كگ گراۆيلات جانە الوە اعاشى جاعىلاتىنىن ايتىپ وتكەن.

مۇنارالاردىڭ توبەسىندە انار كۇيىندە كاپيتەلدەر بولدى. بۇلار باعالى تاستارمەن بەزەندىرىلىپ، تاستاردىڭ ارالارى التىنمەن قاپتالعان ەدى. ليۆاندا حريستيان پوپتار جازعان «ءمۇنجيد» اتتى سوزدىك كىتابىندا كوردوبا مەشىتىنىڭ ەكى ادەمى سۋرەتى بار.

حريستياندار 1492 جىلى اندالۋسيا مەملەكەتىن باسىپ العاندارىندا بۇل مەشىتتى تالان-تاراجعا سالدى. مەشىتكە تىعىلعان مۇسىلمانداردى اياۋسىز جويىپ جىبەردى. (ءدال وسىدان 40 جىل الدىن ستامبۋلدى العان فاتيح سۇلتان اياسوفياعا تىعىلعان حريستيانداردىڭ بارلىعىن كەشىرىپ، ەرىكتەرىنە جىبەرگەن بولاتىن.) امان قالعان مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەردى قىلىش كۇشىمەن، ماجبۇرلەپ حريستيانداستىرىلدى. بۇلاردىڭ قولىنان قاشا العان ياھۋديلەر وسمانلى مەملەكەتىن پانالادى. قازىرگى تاڭداعى تۇركياداعى ياھۋديلەر وسىلاردىڭ ۇرپاقتارى. ال مۇسىلماندار اۋەل باستا بۇل ەلدى باسىپ العان كەزدەرىندە بۇل جەردە ءومىر سۇرەتىن جەرگىلىكتى حريستياندار مەن ياھۋديلەرگە تيىسپەگەن ەدى. ولاردىڭ ءوز دىندەرى بويىنشا ءومىر سۇرۋلەرىنە كەدەرگى بولماعاندى.

حريستيان يسپاندار تەڭدەسسىز جاۋىزدىقپەن مۇسىلماندار مەن ياھۋديلەردى قىرعاننان كەيىن ۇزدىك تۋىندى بولعان بۇل مەشىتتى قيراتا باستادى. الدىمەن مۇنارالارداعى التىن جانە ءزۇبارجات تاستارمەن بەزەندىرىلگەن كاپيتەلدەردى ءتۇسىرىپ، قيراتتى. ولاردىڭ ورنىنا قاراپايىم تاستان جاسالعان، پەرىشتە مۇسىندەرى بەينەلەنگەن كاپيتەلدەر قويىلدى. توبەدەگى اسەم تاقتايلارمەن جاسالعان اشەكەيلەردى الىپ تاستادى. جەردەگى ادەمى ءمارمارلاردى سىندىرىپ، ورنىنا جاي تاستاردى توسەدى. قابىرعاداعى اشەكەيلەردىڭ ءبارىن تاس تالقانىن شىعاردى. تىرەۋلەردى قيراتۋعا تىرىستى. ءبىراق، ولاردىڭ ءبىر بولىگىن عانا قيراتا الدى. قالعاندارىن اكپەن اقتاپ قويدى. جۇزدەگەن تىرەۋ قيراتىلدى. 20 ەسىكتىڭ كوبىسىن تاسپەن ءورىپ جاۋىپ تاستادى. ەڭ سوڭعى جابايىلىق ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى 929 جىلى مەشىتتىڭ ىشىنە ءبىر شىركەۋ سالۋعا شەشىم قابىلدادى. بۇل ءۇشىن سول كەزدەگى يسپانيا مەن گەرمانيا يمپەراتورى بولعان V.كارلوستان [ياعني گەرمانيا يمپەراتورى V.چارلز كۆينتتەن (906-966)] رۇقسات سۇرادى. ول العاشقىدا بۇل ۇسىنىستى قابىلدامادى. ءبىراق، فانات كاردينالدار وعان ءدىن ءۇشىن بۇل ءىستىڭ مىندەتتى تۇردە ىستەلۋى كەرەك ەكەنىن قايتا-قايتا ايتا بەردى. ولاردى وتە بەدەلدى كاردينال الونسو ماۋريكي باسقاراتىن. بۇل كاردينال سونىمەن قاتار، پاپانى دا وسى ىسكە سەندىردى. پاپانىڭ دا مەشىتتىڭ شىركەۋگە اينالدىرىلۋىن قالاعانىن كورگەن چارلز كۆينت بۇل ىسكە رازىلىق بىلدىرۋگە ءماجبۇر بولدى. شىركەۋ سالۋ ءۇشىن كوپتەگەن باعانالاردى تاعى دا قيراتىپ، مەشىتتە قالعان باعانانىڭ سانى 812 بولدى. ياعني، ەڭ از دەگەندە 600 ءمارمار تىرەۋ قيراتىلدى. سالىنعان شىركەۋ مەشىتتىڭ ورتاسىندا كرەست تۇرىندە 52ح12 م كولەمىندە كورىكسىز عيمارات بولىپ بوي كوتەردى. چارلز كۆينتتىڭ ءوزى كوردوباعا بارىپ، بۇل شىركەۋدى كوردى. قاتتى رەنجىپ: «جاساعان جاۋىزدىقتارىڭدى كورىپ رۇقسات بەرگەنىمە قاتتى وكىندىم. الەمدە تەڭدەسى جوق وسىنداي اسەم تۋىندىنى بۇزاتىندارىڭدى بىلگەندە سەندەرگە رۇقسات بەرمەس ەدىم جانە ءبارىڭدى جازالار ەدىم. سالعان مىنا ۇسقىنسىز شىركەۋلەرىڭ سياقتى شىركەۋلەر تولىپ جاتىر. ال مىناداي كەرەمەت مەشىتتىڭ تەڭدەسىن جاساۋ مۇمكىن ەمەس» دەيدى. ءقازىر بۇل مەشىتتى زيارات ەتەتىندەر ونىڭ قيراتىلعانىنا قاراماستان، يسلام ساۋلەت ونەرىنىڭ كوركەمدىگىنە، ۇلىلىعىنا قايران قالىپ، ورتادا تۇرعان شىركەۋگە جانى اشيدى.» Spanien كىتابىنان اۋدارما ءبىتتى.

جوعارىدا ايتىلعاندار عىلىم جانە ءدىن ادامى پوپتار دا قاتىسقان ءبىر القا تاراپىنان جازىلعان. كوردوباداعى مەشىتتىڭ اتى ءقازىر «لا-مەسكيتا» شىركەۋى. ءتۇبىرى مەشىت سوزىنەن كەلەدى.  ياعني، بۇل عيمارات ءالى كۇنگە دەيىن مەشىت دەگەن اتپەن اتالادى، ونى تاماشالاۋعا بارعاندار شىركەۋ ەمەس، يسلام مادەنيەتىنىڭ تاريحي تۋىندىسى رەتىندە باعالاۋدا.  

---