InfoHub Logo

بالا، ەڭ الدىمەن، كومپيۋتەرلىك ويىنداعى فەرمانى قۇرىپ الادى، ارتىنان، عالامتور ارقىلى نەسيە، اكسيا، دەفولت دەگەن نە ەكەنىن جانە ۆاليۋتانى قالاي ساقتاۋعا بولاتىنى تۋرالى ىزدەي باستايدى. اتالعان سۇراقتارعا عالامتوردان كەم جاۋاپ بەرمەيىن دەگەندەر ءۇشىن ءبىز نەگىزگى ەكونوميكالىق تەرميندەرگە ارنايى نۇسقاۋلىق ازىرلەدىك.

ەكونوميكالىق تەرميندەردى گيفتەردىڭ كومەگىمەن تۇسىندىرەمىز...

1. بيرجا

بيرجا - اكسيا، باعالى قاعازدار جانە باسقا دا قارجىلىق قۇرالدار ساتىلاتىن نارىق. ەسكى فيلمدەردە ادامداردىڭ بىر-بىرىنە قوڭىراۋ شالىپ، ءبىر مەزگىلدە ءۇش تەلەفونمەن سويلەسىپ وتىراتىن وفيستەرىنە ۇقساس. قازىرگى كەزدەگى بيرجالار جەكە جارنامالاردى جاريالايتىن سايتتار سەكىلدى، ءبىراق وندا كولىكتەر، تۇرمىستىق تەحنيكا مەن كيىمنىڭ ورنىنا قارجى اكتيۆتەرى ساتىلادى. بيرجادا بىرنارسە ساتىپ الۋ نەمەسە ساتۋ ءۇشىن، الدىمەن سىزگە ساتۋعا نەمەسە ساتىپ الۋعا نيەت بىلدىرۋشىلەردى تابۋىڭىز قاجەت. مۇنى ۇيدە وتىرىپ-اق جاساۋعا بولادى، ءبىراق ودان بۇرىن بروكەرمەن (بيرجاداعى ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشى اراسىنداعى دەلدال) كەلىسىمشارت جاساسۋ كەرەك.

---

2. اكسيالار (جانە وزگە دە باعالى قاعازدار)

اكسيالار (سونداي-اق، وبليگاسيالار مەن ۆەكسەلدەر) قارجى اكتيۆتەرى بولىپ سانالادى. ەگەر ءسىز اكتيۆ ساتىپ الساڭىز، وندا سىزگە بىرەۋ بىرنارسە قارىز دەگەن ءسوز. ياعني، وبليگاسيالاردى ساتىپ الساڭىز، سول وبليگاسيانى شىعارعان ادامعا قارىز بەرەسىز دەگەن ءسوز. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءسىز ءوز سالىمىڭىزدى ۇلعايعان كۇيدە قايتارىپ الاسىز. ال ۆەكسەل – بەلگىلى-بىر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن سومانىڭ بەلگىلى بولىگىن الۋعا قۇقىق بەرەدى. اكسيانى ساتىپ الۋ ارقىلى، ءسىز كومپانيانىڭ سەرىكتەس يەسى بولىپ سانالاسىز. وسىلايشا، ءتىپتى، Apple نەمەسە Facebookء-تىڭ  ءبىر بولىگىن ساتىپ الا الاسىز! ءبىراق، شىندىعىنا كەلگەندە، ءبىر بولىگىن يەمدەنۋ – ازىراق بولادى، ونىمەن ءسىزدىڭ كومپانياعا قانداي دا ءبىر سەپتىگىڭىزدى تيگىزۋىڭىز ەكىتالاي. ەسەسىنە، ولاردىڭ ىستەرى العا باساتىن بولسا، اكسيا باعالارى دا وسەتىن بولادى. وسىلايشا، ءسىز اكسيالارىڭىزدى ءتيىمدى باعادا ساتا الاسىز... كەيدە كومپانيالار ءوز اكسيونەرلەرىمەن تابىسىن بولىسەدى، ياعني ديۆيدەند تولەيدى.

ەڭ سەنىمدى كومپانيالاردىڭ اكسيالارى «كوك فيشكالار» دەپ اتالادى. بۇل اتاۋ «پوكەر» ويىنىنان شىققان، ياعني، وندا ەڭ قىمبات فيشكالار كوك ءتۇستى بولىپ كەلەدى. مۇنداي كومپانيالارعا Apple، Google، The Coca-Cola Company، Microsoft، McDonaldʼs ت.ب جاتادى.

---

3. IPO

كومپانيالاردىڭ بارلىعى ءوز اكسيالارىن تەك بيرجادا عانا ساتپايدى. ءبىراق، ەگەر كومپانيا يەلەرى ينۆەستورلاردى تارتقىسى كەلسە (ياعني بىرەۋدەن فيرماداعى ۇلەسىنىڭ ءبىر بولىگىن ساتۋ ارقىلى اقشا الۋ)، ولار IPO وتكىزۋى كەرەك. اعىلشىنشا Initial Public Offering — باستاپقى جاريا ورنالاستىرىلىم. بۇل زاڭگەرلەر مەن قارجىگەرلەردىڭ كومەگىن قاجەت ەتەتىن كۇردەلى ءراسىم. اتاقتى بيرجالار ساپاسى سەنىمسىز اكسيالارعا ساۋدالاسپايدى. سوندىقتان كومپانيا اكسيالاردىڭ سەنىمدىلىگىن دالەلدەيتىن قورىتىندىلار مەن وزگە دە قۇجاتتاردى كورسەتۋى ءتيىس. IPO قورىتىندىسى بويىنشا، كومپانيا اكسيالارىن قالاعان ادام ساتىپ الا الادى.

---

4. نەسيە

بانكتەر ادامدار مەن فيرمالاردىڭ ساقتاپ قويعان اقشاسىن وزگە فيرما مەن ادامدارعا قارىزعا پايىزبەن بەرۋ ارقىلى تابىس تابادى. بانكتىڭ سىزگە پايدالانۋعا بەرگەن قارىز اقشاسىن (ياعني، نەسيە) بەرگەن كەزدە، ءسىز بانكپەن اقشانى نەشە ۋاقىت ىشىندە جانە قانشا تەڭگە كولەمىندە قايتارىپ بەرەتىنىڭىز جونىندە كەلىسىمشارتقا وتىراسىز. ماسەلەن، ءسىز قارىزعا 1000 تەڭگە الساڭىز، ءبىر جىلدان كەيىن ونى 1160 تەڭگە قىلىپ قايتاراسىز، دەمەك، ءبىر جىلدىق ۇستەمەسى – 16 %.  بانك بۇل ۇستەمەگە تەك نەسيە بەرۋدى ۇيىمداستىرۋعا جۇمسالاتىن شىعىنداردى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ينفلياسيا مەن نەسيەلىك تاۋەكەلگە  (ءسىز قايتارا الماي قالۋىڭىز دا مۇمكىن عوي؟) كەتەتىن شىعىندى دا جاتىستىرادى. ال نەسيە جايدان-جاي بەرىلە سالمايدى: ءسىزدىڭ نەسيە تاريحىڭىز قارالىپ، الدىڭعى نەسيەلەرىڭىزدى تالاپتارعا ساي قايتارا العان-الماعانىڭىز سارالانىپ بارىپ بەرىلەدى. ءسىز نەعۇرلىم سەنىمدى بورىشكەر بولىپ شىقساڭىز، بانك بەرە الاتىن نەسيە كولەمى دە، سوعۇرلىم كوبىرەك بولادى.

---

5. ورتالىق بانك

ورتالىق بانككە كىرىپ، ءسىز ءجاي عانا نەسيە الىپ نەمەسە اقشا ايىرباستاي المايسىز. ول – مەملەكەت بويىنشا قارجى ساياساتىنا جاۋاپتى ۇيىم.  ورتالىق بانك سالىمداردى قابىلداپ، نەسيە بەرە الادى، ءبىراق، بۇل پروسەستى قاراپايىم ادامدارمەن ەمەس، وزگە كوممەرسيالىق بانكتەرمەن جۇرگىزەدى. سونىمەن قاتار، جاڭا اقشا شىعارۋ تۋرالى شەشىمدەر ءدال وسى جەردە قابىلدانادى، ول ءۇردىس – «ەميسسيا» دەپ اتالادى.

جاڭا اقشا «باسىپ شىعارۋ» ءۇشىن ورتالىق بانككە باسپا ستانوكتارىن ىسكە قوسۋدىڭ قاجەتى جوق، بار بولعانى - كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ جاڭا اقشانى ەكونوميكاعا تەز شىعارۋىنا سەپتىگىن تيگىزسە جەتكىلىكتى. بانك مۇنى «نەگىزگى ستاۆكانىڭ» كومەگىمەن جۇزەگە اسىرادى، ياعني، كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ قىسقا مەرزىمگە اقشا الا الاتىنىنداي تومەنگى پايىزدىق ۇستەمەنى بەلگىلەيدى. ال ەگەر ورتالىق بانك نەگىزگى ستاۆكانى كوتەرەتىن بولسا، وزگە بانكتەر قارىز الۋ قىمباتتاعاندىعىن ءتۇسىنىپ، ولار دا قاراپايىم نەسيە بەرىلەتىن ستاۆكانىڭ مولشەرىن ارتتىرادى. جانە، كەرىسىنشە، ورتالىق بانكتىڭ نەگىزگى ستاۆكاسى تومەن بولسا، وزگە قاراپايىم ادامدارعا نەسيە الۋ ارزانىراق بولادى.

كوممەرسيالىق بانك نەسيە بەرگەندە، ول تەك «اۋادان اقشا جاسايدى» دەسە بولادى. سوندىقتان، ادامداردىڭ قانشالىقتى نەسيە الاتىنى ەكونوميكاداعى اقشا كولەمىنە بايلانىستى. اقشانىڭ باسىم بولىگى قولما-قول بەرىلمەيتىن نىساندا، ياعني، بانكنوت، مونەتالار ەمەس، كومپيۋتەردەگى جازبالار كۇيىندە بولادى. ولاردىڭ قۇندىلىعى ورتالىق بانكتىڭ بەدەلىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى: اركىم ءوز ءاميانىنداعى قاعاز بۋماسىن سەنىمدى جانە زاڭدى تولەم قۇرالى دەپ ەسەپتەگەندە عانا، بۇل ولارعا تيەسىلى بولادى.

---

6. كريپتو-ۆاليۋتا

ءداستۇرلى اقشاعا بالاما، ول ورتالىق بانكتىڭ بەدەلىنە ەمەس، ماتەماتيكا بويىنشا – كريپتو-ۆاليۋتاعا نەگىزدەلگەن. ەڭ بەلگىلى كريپتو-ۆاليۋتا – بيتكوين جانە باسقالار (ماسەلەن، ەفيريۋم نەمەسە ريپل). كريپتو-ۆاليۋتاعا ارنالعان ترانزاكسيا جازبالارى بار دەرەكقورلار تەك ورتالىق بانك پەن بىرنەشە كوممەرسيالىق بانكتە عانا ەمەس، بۇكىل الەم بويىنشا ميلليونداعان كومپيۋتەرلەردىڭ ورتالىقتاندىرىلماعان جەلىسىندە ساقتالادى. ول جەلى – بلوكچەين دەپ اتالادى. بۇل تۇستا، جاساندى دۇنيەلەر جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، بارلىق جازبالار كۇردەلى الگوريتمدەر ارقىلى شيفرلەنەدى، ال اقپاراتتىڭ كوپتەگەن كوشىرمەلەرى ونى بۇرمالاۋدان قورعايدى. اتالعان الگوريتمدەر جاقسى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن، اسا جوعارى كومپيۋتەرلىك قۋات قاجەت بولادى. ول قۋاتتارمەن قامتاماسىز ەتكەنى ءۇشىن جەلى مۇشەلەرى سول كريپتو-ۆاليۋتادان سىياقى الادى.  

---

7. ايىرباس باعامى

ۆاليۋتا - مەملەكەتتىك اقشا بىرلىگى، ال ايىرباس باعام - بۇل ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنا ايىرباستالۋى. ۆاليۋتا باعامى تەز وزگەرىپ وتىرادى، ماسەلەن، بۇگىن دوللار - 333.5 تەڭگە بولسا، ەرتەڭ – 334 تەڭگە بولۋى مۇمكىن. بۇل وزگەرىستەر تەڭگەرىمگە ونداعان مىڭ دوللار كولەمىندە سالىم تۇسكەندە عانا ايتارلىقتاي بايقالادى. شىندىعىندا، ۆاليۋتا – تاۋار، باعام – ونىڭ باعاسى.  ايىرباستاۋ پۋنكتەرى ۆاليۋتانى از باعاعا ساتىپ الىپ، ونى قىمباتقا ساتۋ ارقىلى پايدا تابادى. سوندىقتان دا، ۆاليۋتانى ساتىپ الۋ باعاسى ساتۋعا قاراعاندا ۇنەمى قىمباتىراق بولادى. ەگەر ورتالىق بانك اقشا سانىن كوبەيتسە (اقشا «باسىپ شىعارسا»)، وندا وتاندىق ۆاليۋتالار سانى ارتىپ، تيىسىنشە، قۇنى دا تومەندەيدى. ءبىزدىڭ ۆاليۋتا قۇنى تومەندەگەن سايىن، دوللار نەمەسە ەۆرونى ساتىپ الۋ ءۇشىن كوبىرەك تەڭگە قاجەت بولادى.

---

8. ينفلياسيا

ەگەر ەكونوميكادا اقشا مولشەرى تەز وسەتىن بولسا، ونىمەن بىرگە باعالار دا وسەدى. ول – ينفلياسيا دەپ اتالادى. ەگەر ينفلياسيا قارقىنى جوعارى بولسا، وندا ورتاشا جالاقى مەن بانكتەگى قارجى ساقتالىمدارىنا قاراعاندا، تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋ باعالارى جىلدام ارتادى. وسىلايشا، اقشا قۇنسىزدانادى، بۇل كەزدە ولاردى بارىنشا از باعاعا ساتىپ الۋعا بولادى. ءبىر جاعىنان، ەگەر بىرەۋدەن قارىزعا اقشا العان بولساڭىز، بورىشكەر رەتىندە، سىزگە اياق استىنان كەلگەن ينفلياسيا جاعىمدى جاڭالىق بولماق. سەبەبى، قارىزىڭىزدى قۇنسىزدانعان، تومەن باعامەن قايتارۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

---

9. دەفولت

ەگەر ءسىز نەسيەڭىزدى ءوز ۋاقىتىندا قايتارا الماساڭىز، وندا – دەفولت جىبەرىپ الدىڭىز دەگەن ءسوز. ادامداردىڭ نەسيەسىن ۋاقىتىلى قايتارا الماعانداعى كەز-كەلگەن جاعدايى – وسىلاي اتالادى. مۇنى، ارينە، كەلەڭسىز جاعداي دەسەك تە، باسىمىزعا «قارا بۇلت ءتوندى» دەي المايمىز. كەيدە ادام ءوزىنىڭ ايلىق شىعىنىن دۇرىس ەسەپتەي الماۋى (ارتىق شىعىندار جاساۋى) نەمەسە تۇراقتى جۇمىستىڭ ىڭعايى كەلمەۋى مۇمكىن. ءتىپتى، دەفولت فيرمالاردا دا بولۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا بورىشكەر قارىزىن كەيىنگە قالدىرۋ نەمەسە ايلىق تولەم مولشەرىن ازايتۋ تۋرالى كەلىسىمشارت جاساي باستايدى. ال جالپى مەملەكەت دەفولت جاريالاسا، وندا ول باسقا اڭگىمە. ادەتتە، مۇنداي جاعداي كۇردەلى قارجىلىق داعدارىس سياقتى جايتتاردا ورىن الادى. ول كەزدە تەڭگە باعامى بىرنەشە رەت تومەندەپ، سونىڭ سالدارىنان تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋ جۇيەلەرى قىمباتتاپ، كوپتەگەن كاسىپورىندار شىعىنعا ۇشىراپ، ادامداردىڭ بانكتەگى سالىمدارى ءبىر ساتتە قۇنىن جوعالتادى.

---

10. كەشبەك

ەگەر سىزدە ءبارى جاقسى بولىپ، ءتىپتى، ازىرگە قاجەتتىلىگى جوق ارتىق اقشا بار بولسا، وندا ءسىز ونى قاشان قاجەت بولعانعا دەيىن ارنايى بانك ەسەپشوتتارىنا نەمەسە دەبەتتى كارتالاردا ساقتاي الاسىز. دەبەتتى قارتانىڭ نەسيەلىك كارتادان ايىرماشىلىعى – ەسەپشوتتا بار قارجىنى عانا پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءسىز ول كارتادا اقشا ساقتاپ، دۇكەندەردە تولەم جاساۋعا نەمەسە قاجەتتى مولشەردى بانكومات ارقىلى شىعارىپ الا الاسىز. ەگەر كارتاداعى اقشاڭىزدى كۇندەلىكتى پايدالانىپ وتىرساڭىز، وندا سىزگە كوبىندە، اقشانى قولما-قول ۇستاۋعا قاراعاندا، دەبەتتى كارتادا اقشا ساقتاۋ قولايلى بولماق. سەبەبى، كوپتەگەن بانكتەردە تاۋارلارعا تولەمدى كارتا ارقىلى  جاساعاندا كەشبەك الۋعا بولادى.

كەشبەك — ول بانكتىڭ سىزگە اقشانى قولما-قول ۇستاماي، ونىڭ كارتاسىنا ساقتاپ، پايدالانعانىڭىز، تۇتىنۋشىسى بولعانىڭىز ءۇشىن بەرەتىن سىياقىسى. ماسەلە، ءسىز دۇكەن نەمەسە مەيرامحانالارعا تولەم جاساعان كەزىڭىزدە ساتۋشى ءسىزدىڭ كارتاڭىزدان الىنۋى ءتيىس سومانىڭ ءبارىن ەمەس، از مولشەرىن الادى. اقشانىڭ ءبىر بولىگىن تولەم جۇرگىزۋ كوميسسياسى (VISA، MasterCard)، ءبىر بولىگىن بانك ساتۋشىسى (دۇكەنگە بانك تەرمينالىن ورناتقان ادام)، ءبىر بولىگىن ءسىزدىڭ كارتاڭىزدى شىعارعان بانك الادى. سوڭعى سومانى بانك سىزبەن بولىسە الادى، سەبەبى، ول دا پايدا تابۋدا. كوپتەگەن بانكتەر ءسىز العان تاۋارلار سوماسىن 0،5 %-دان 1%-عا دەيىنگى مولشەردە قايتارىپ بەرە الادى، ءتىپتى، كەيبىر جاعدايلاردا ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن.

گيفتەر: giphy.com

---