InfoHub Logo

كەشە عانا قان كەشىپ، قازاعا ءسۇرىنىپ، سۇراپىل سوعىس تاۋقىمەتىن باستان كەشكەن، جيىرمادان جاڭا اسقان جىگىت كوڭىل سەنە بەرمەس كەكسەلىك تانىتىپ، بولاشاق رومانىنىڭ العاشقى قارا سۇرلەۋلەرىن نەبارى تورت-بەس ون ەكى بەت وقۋشى داپتەرىنە «شيمايلاپ» اكەلگەنىن ءوزى ءجيى ايتادى. ءوزى ايتقاسىن سەنەسىڭ. سەنبەيىن دەسەڭ...

اسىلىندا، تالانت تابيعاتىنىڭ تىلسىم قۇپياسى، سيقىر سىرى، بوگدە كوز بىلاي تۇرسىن، سول تالانت يەسىنىڭ وزىنە دە جاۋابىن تاپتىرماس جۇمباق بولىپ قالا بەرەتىن شىعار. كەيدە ونەرگە كوڭىلدەس كەلىنشەگىندەي جەڭىل-جەلپى قارايتىن، «جازۋشى» دەگەن اتاققا عانا ءماز بوپ جۇرەتىن جەلوكپە ءدومبۋازدار بولماسا، ناعىز تالانتتىڭ ەشبىرى «مەن وسىلاي ەدىم» دەپ كەۋدە سوقپاعان عوي. ويتكەنى ونەر اتاۋلى كيەلى كەسەلگە جورگەگىندە جاتقان قاي ۋاقىتتا «قاعىنعانىن» ول قايدان ءبىلسىن؟! «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەگەن كەمەڭگەر ابايدىڭ ءوزى دە كىم ەكەنىن بىلمەي، ونىڭ جاۋابىن كەلەر ۇرپاققا ارقالاتىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسىمىزدى قاتىرىپ كەلە جاتقانى بار ەمەس پە؟ سونىڭ وزىنە «ۇلىسىڭ»، «دانىشپانسىڭ» دەگەننەن باسقا قاي سىرىن اشىپ قارىق قىلدىڭ؟ قۇدايعا شۇكىر، الدىمىزدا ابايدى كوتەرگەن اۋەزوۆ بيىگى تۇرعاسىن سوعان ءالى مالدانىپ كەلەمىز. بۇل ساپاردا اباي جايلى جاڭا وي، سوڭعى پىكىرگە زارۋلىگىمىز بۇگىندە دە بايقالىپ وتىرعان جوق پا؟

ال وسى جەتپىستىڭ جەلكەسىن قاسي وتىرىپ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە كەلگەندە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قاي-قايداعى پەندەلىك جىنىمنىڭ قوزاتىنى بار. قالاي قوزباسىن؟ بار بىلىگى اۋىل مەكتەبىنىڭ الا-قۇلا پاندەرىن شالا-شارپى دارىسىنەن اسپاعانى بارىمىزگە ايان. قاي تىرلىكتىڭ بولسا دا، باستى شارتى «ومىرلىك تاجىريبە» دەگەن بار ەمەس پە؟ ول بىلاي تۇرسىن، تاجىريبە اتاۋلى ۇعىمنىڭ وزىنەن بەيحابار مايدان دالاسىنداعى ءتورت جىل ىشىندە تىم بولماسا بويىنا شاق دەنى دۇرىس شينەل كيمەگەن ادامنىڭ «رومان ارقالاپ كەلدىم» دەپ، ادەبيەت اتاۋلى قاسيەتتى ورداڭنىڭ ەسىگىن قاقپاي كىرىپ، قايمىقپاي تورىنە ۇمتىلعانىنا قالاي شىدارسىڭ؟ سورلاتقاندا تورىمە شينەلىن شەشپەي وتىردى-اۋ، شىركىن! ءيا، ءسۇيتتى. ەندى ءقايتتىم دەپ ويلانۋعا مۇرشا بەرمەي، اۋەلى جۋرنالعا، كەيىننەن جەكە كىتاپ بولىپ شىققان «كۋرليانديا» رومانىنا سياسى كەپپەي جاتىن، داۋ-دامايسىز جامبىل اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ادەبي جۇلدەنى الىپ جۇرە بەرسىن. بۇعان نە ايتارسىڭ؟! ارينە، قارا جەر حابار بەرمەسىن، ءدال وسىعان مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆ كىنالى. ايتپەسە، بۇرىن ءبىر اڭگىمە جازباي، تۋرا روماننان باستاعان ادامدى سونشاما قولپاشتاپ كەرەگى نە ەدى؟ جاسىراتىنى جوق، ءبىزدىڭ شالداردا دا قۇداي سۇيەر قىلىق شامالى بولعانى عوي. سول-اق ەكەن، قوڭىن كوتەرىپ العان بۇل وقۋعا كەتسىن. كادىمگى ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتى. سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى ءتىرى «كلاسسيكتەرىن» سوندا كورسىن. ارعى-بەرگى وتكەن ادەبيەت الىپتارىنىڭ اتىن سوندا ەستىسىن. ەندى سولاي بەت بۇرسىن. «وقى، وقى، تاعى دا وقىنىڭ» جولىنا كەش تۇسسە دە، كەمەل ءبىلىم السىن. سوندا جۇرگەندە-اق اۋدارما ونەرىنىڭ سىر-سيپاتىنا ءمان بەرىپ، اقىل ايتا باستاسىن. قايدان ءبىلسىن، بۇل و باستان «قۇنىقپا» ادام ەكەن. ءبىلىم دەگەندە دە ەس جوق قوي. قۇمعا جاۋعان جاڭبىرداي سىڭە بەرىپتى، سىڭە بەرىپتى. ونى كەيىنگى كەزدەرى دوستويەۆسكيي، تولستوي، تۋرگەنيەۆ، تاعى باسقا ورىس كلاسسيكتەرى جايلى جاساعان باياندامالارىنان، جازعان ەڭبەكتەرىنەن بايقادىم. قىسقاسى، نۇرپەيىسوۆ ادەبيەت مايدانىنا بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتسىن. ۇزىن-ىرعاسى ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن داۋىرىندە سالىنعان «قان مەن تەر» تريلوگياسى دۇنيەگە كەلسىن. سول-اق ەكەن، بۇل جاس-كارىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن بولىپ الدى. بۇل شىعارمانىڭ تاقىرىبى بىزگە بەلگىلى. ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ قارساڭى، بۇل ءوز باستىلارىمىز دا، قاشاشىلارىمىز دا تالاي شارلاعان ولكە. «بۇل نە جاقالىڭ ايتىپ قارىق قىلا قويدى ەكەن سونشا؟ » — دەپ جاتا قالىپ ۇڭىلمەيمىن بە كىتاپقا؟ بايقايمىن، اياق الىسى بۇرىنعىلار سۇرلەۋىنەن باسقاشا. سوسرەاليزمنەن اۋىتقۋ بار ما، قالاي؟ بار بولعاندا قانداي؟! ەندى جامباسقا كەلگەن شىعارسىڭ دەيمىن ىشىمنەن. باسقا شىعارمالارعا ءتان ۇلى ريەۆوليۋسيانىڭ جاسامپازدىڭ رۋحىن ءا دەگەننەن ءتۇسىنىپ، ۇران سالىپ، ۇدەرە ۇمتىلىپ جاتقاندار قايدا؟ جوق. تاپ تارتىسىنىڭ قايشىلاسقان قاربالاسى قايدا؟ جوق. كادىمگى مەشەۋ دالاداعى بەدەۋ ءومىر، مەڭىرەۋ تىرلىك. ءۇمىت پەن ۇرەي ورتاسىنداعى كەلەشەگى كۇڭگىرت، جاداۋ جاندار. الەمنىڭ التىدان ءبىرىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ يەكتەي كەلگەن جاقسى قوعامدىق قۇرىلىس قۇدىرەتى مەن الەۋمەتتىك ءاۋپىرىم قايدا، تاعى دا جوق. قايعىسى دا وڭاشا، قۋانىشى وڭاشا، اق پەن قارانى جىعا تانىمايتىن سەرگەلدەڭ جاندار. بۇلاردىڭ ريەۆوليۋسيا رۋحىنان تۇلەۋدىڭ ورنىنا ءتۇڭىلۋى بار. قاقاعان قىستاردا سىرناي شالىپ، اسپان اينالعان اپتابىندا ءان سالىپ جۇرەتىن، قيىندىق اتاۋلىدان قايمىقپايتىن «وسوبىي ماتەريالداردان» جاسالعان كوميسسار بولشيەۆيك ريەۆوليۋسيونەر قايدا؟ ول جوق. جوق دەگەنىم جالا بولار. ءبىراق بار بولعانى قۇرىسىن، ءوز ەكى اياعىن زورعا الىپ جۇرگەن دياكوۆ دەگەن بىرەۋ. ونىڭ كومەكشىسى بولسا اپەرباقان انارحيست، اۋىزدىعىمەن الىسقان ءبىر ەسەرسوق. ال ەندى دياكوۆ بولسا، باعزى ايتا باستاسا بولعانى ءوزىنىڭ كوكجوتەلىمەن الىسىپ ابىگەر. بايقاپ وتىرسىز با، بۇل ريەۆوليۋسيا جاساۋشىلاردىڭ و باستان دەنى ساۋ ەمەس دەگەنى ەمەي، نەمەنە؟ ماسەلە قايدا جاتىر، اعايىن. كوزى بار ادامعا اۆتوردىڭ ىقىلاسى كولچاكتار باستاعان اقتار جاعىندا ەكەنى بادىرايىپ-اق تۇر. اۆتورعا جادىنى دياكوۆتان گورى رەسەيگە «جانى اشيتىن» الگى جاۋلار. بۇعان قۇداي بەردى دەمەي، نە دەيىن؟ وسى تۇستا قيمىلداماعاندا مەن قاي ۋاقىتتا قايرات كورسەتەمىن؟ ماقتاعان جازۋشىمىزدىڭ اۋسەلەسى وسى دەپ اناۋ سك-عا دا، مىناۋ سك-عا دا كىتاپ ىشىندەگى باس بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن ارىز اتاۋلىنىڭ دومالاعىن دا، سوبالاعىن دا جازۋىمدا ءمىن جوق ەدى، امال قانشا؟ انە-مىنە دەگەنشە ماسكەۋدىڭ ورىس سىنشىلارى «قان مەن تەردى» ماقتاي باستاعان كەزەڭگە كيلىكتىم. كوپ ۇزاماي ءوز تىلىندە وقىعان فرانسۋز، نەمىستەر جالاۋلاتىپ الا جونەلدى. باسقانى قويشى، وسى فرانسۋزدار بىردەڭەنى تۇسىنە مە دەۋشى ەدىم، بۇلار دا بەتتەرى بۇلك ەتپەيدى. «اۋەزوۆتەن كەيىنگى ۇلكەن جازۋشى وسى نۇرپەيىسوۆ» دەپ قاراپ تۇر. ەندى نە ايتاسىز؟! بۇعان قايناماعان زىعىردانىڭ قاشان قاينايدى؟ ونىڭ ۇستىنە جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي، «قان مەن تەر» سسسر سىيلىعىن تاعى الىپ، مەنى جۇيكەلەتىپ ءبىتسىن. قۇدايشىلىقتارىڭدى ايتىڭدارشى. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ قانشاما ەڭبەگىم دالاعا كەتتى. ءقازىر، شىنىمدى ايتسام، ابدەن شارشادىم. وزدەرىڭ ويلاڭدارشى، وسىنى ماقتاپ جۇرگەندەر مەنەن اقىماق ەمەس شىعار دەيمىن كەيدە ىشىمنەن. مىنا ورىستاردا ەرەكشە ادامدارعا ايتاتىن «كويلەگىمەن تۋعان» دەگەن ءسوز بار. مەنىڭشە، وسى نۇرپەيىسوۆ كۇپسىمە بولعان با دەپ قورقام. اسىرەسە، مىنا ارال جونىندەگى رومانىن الىڭىز. بۇندا تابيعاتتى دا، ادامدى دا قوعامدىق يدەال ازدىرادى دەگەن سارىن بار. بايقادىڭىز با، قالاي-قالاي سىلتەيدى؟ باعى زاماننان بىر-بىرىنە تاۋەلدى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي وسى ءۇش تىرەكتىڭ ازۋى الەمدىك اپاتقا اپاراتىن جول دەگەندى مەڭزەپ وتىرعان جوق پا؟ زامانعا، قوعامعا ايتىلعان اۋىر ۇكىمدەي اسەر قالدىراتىن شىعارما ەكەندىگىن ساڭىلاۋى باردىڭ ءبارى سەزەدى. اتتەڭ، دۇنيە-اي، انا زاماندا جازىلسا، ءومىرى جارىق كورمەي كەتەتىن شىعارمانىڭ ءوزى وسى! ويتكەنى بۇل ۇلى ريەۆوليۋسيانىڭ 70 جىل ومىرىمىزدەگى جەمىسىن تارك ەتىپ، تىرلىگىمىزدىڭ بارلىعىن سەرگەلدەڭگە ساناپ وتىر.

ال ەندى كەيىنگى جىلدارى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە بايلانىستى القالى ماجىلىستەرگە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ قاتىسپاعانى، بيىك مىنبەرلەردەن سويلەمەگەنى كەمدە-كەم. ورتالىعى لوندون قالاسىنداعى ۇزدىك ادەبيەت قايراتكەرلەرىنىڭ پەن كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعى دا نۇرپەيىسوۆتىڭ سايلانعانىن ەستىگەندە، قارا جامىلىپ قايعىرعان كۇندەرىمدى سىزدەرگە ايتىپ نەعىلايىن؟ ءبارىبىر قول ۇشىن بەرمەيسىزدەر...

قالاي دەسەك تە، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ تالانت تابيعاتى بولەك جازۋشى ەكەنى اقيقات. نەسى بولەك دەگەندى جىلىكتەپ ايتۋعا، تالداپ تاراتۋعا جەتەتىن مەن قاسقادا ءبىلىم بار ما؟ ول جاعىن. تۆورچەستۆو پسيحولوگياسىن تەرەڭ بىلەتىن، بۇل سالاداعى ەڭبەكتەرى ايگىلى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆقا قاراي ىسىرا سالعان ءجون بولار دەپ وتىرمىن. ازىرشە مەن بىلەتىن نۇرپەيىسوۆتىڭ ەكى قاسيەتى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى ءوز شىعارماسىنا قاتال سىن كوزىمەن قارايتىن جازۋشىنى ءوزىم جەر باسقالى كورگەنىم جوق. وعان دالەل موينىندا جيىرما التى مىڭ قارىزى بار وسى نۇرپەيىسوۆ ەرتەڭ شىعايىن دەپ جاتقان «قان مەن تەر» تريلوگياسىن باسپادان الىپ كەتىپ، ءبىر جىل بويى قايتا قاراپ، كوك الا شيماي قىلعانىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن.

ەكىنشى قاسيەتى، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، نۇرپەيىسوۆ ونەرگە قانشا جومارت بولعانىمەن، داستارحان توڭىرەگىندەگى ىشىپ-جەمگە ايتۋلى ساراڭ. بۇل پىكىرگە مەن دە قوسىلام. وعان دالەلىم مىناۋ، مەنىڭ دە ماسكەۋدەگى شاكىرت كەزىم. 1951 جىلدىڭ اقپان ايىندا ابەكەڭ اسپيرانت ايەلى، قازىرگى عىلىم دوكتورى اجارمەن ءبىر بولمەلى پاتەر جالداپ، پۋشكين الاڭىنىڭ ماڭىنداعى كوليايمسكيي دەگەن كوشەدە تۇرادى ەكەن. تۇڭعىش قىزى ايجان ءالى بەسىكتە. اۋىلداعى ەل-جۇرتتى شۋلاتىپ جاتقان لاۋرەات جازۋشى قانداي ەكەن دەپ تانىسۋعا بارعانمىن. امان-ساۋلىقتان كەيىن «كۋرليانديا» رومانىن «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنان وقىعانىمدى ايتىپ، ارا-اراسىندا بىر-ەكى مىسقال ماقتاۋدى دا قوسىپ جىبەرىپ وتىردىم. ابەكەڭدە نە ماقۇلداۋ جوق، نە قارسىلىق جوق، ءۇنسىز وتىر. ال بۇيىرلەۋ ءبىر كاستريۋلدە، يىسىنەن بايقاپ وتىرمىن، ەت قايناپ جاتىر. ول كەزدە وقۋشى سورلىنىڭ ءقايبىرى ءبۇيىرى شىعىپ اس ءىشىپ، شەكەسى تەرلەپ شاي ءىشىپ جۇرەتىن ەدى؟ ەت پىسكەنشە اڭگىمەمدى بىتىرمەي، انانى-مىنانى ءبىر سۇراعان بوپ، ۋاقىتتى ۇرلاپ ۇزاتىپ وتىردىم. پيعىلىم بەلگىلى. اجار ەتتى ءپىسىرىپ، سورپاعا ۆەرميشەل سالدى. ءوزى بالاعا ءسۇت اكەلۋگە كەتتى دە، قازان تاعدىرىن ابەكەڭە تاپسىردى. ۆەرميشەلدىڭ ءبىر قايناسا پىسەتىن ادەتى ەمەس پە؟ ابەكەڭ گازدى ءسوندىردى دە: «جارايدى، بالا، وسىندامىز عوي، حابارلاسىپ تۇرامىز»، — دەدى دە قولىن ۇسىندى. مۇندايدا كەتە بەر دەگەندى دە تۇسىنەدى. تاباقتا بۋى بۇرقىراپ، ءبىر كيلوعا جەتەر-جەتپەس ەت قالدى. يماندى اۋزىم سىلپ ەتپەي، پۇشايمان كوزىمنىڭ قىرىن تاباققا ءبىر سالدىم دا، شىعىپ جۇرە بەردىم. پىسكەن استىڭ كۇيىگى جامان دەگەندى سوندا ءتۇسىندىم. كىم بىلەدى، ساراڭدىڭ تا ۇلى ادامداردىڭ ءبىر قاسيەتى شىعار. ءبىراق رۋحاني قازىنامىزدى بايىتقان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ بۇل كەمشىلىگىن ەلەمەۋگە بولادى. حالقىنىڭ ماقتانىشى، ۇلى جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆكە زور دەنساۋلىق پەن ۇزاق ءومىر تىلەۋ بارشامىزعا ورتاق. ەندىگى جەردە قۇداي تاعالا ەكىنشى جومارتتىقتى بۇعان بەرمەي-اق قويسىن. ءوز باسىمنىڭ بۇدان ءۇمىتىم جوق. ءبىراق ونەردەگى جومارتتىعى ءورشي بەرسىن دەمەكپىن. وتكەندەگى جاساعان قياس-كۇنشىلدىك قىلىعىما كەشىرىم سۇرايمىن. قانشا دەگەنمەن پەندەمىز عوي، ابەكە!

1994

---