«قىز جىبەك» — ەكراندا
«قازاقفيلم» كينوستۋدياسى «قىز جىبەككە» كەلگەنشە تالاي تاريحي تاقىرىپتىڭ باسىن شالدى. كينوتاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا «امانكەلدى» مەن «شوقان ۋاليحانوۆتان» ءساتتى شىققانى جوق دەگەنگە ءبارى قول قويىپ تا ءجۇر. بۇل اراداعى «اباي ءانى»، «قوزى كورپەش»، «الدار كوسە»، تاعى باسقا تامىرى تاريحقا بايلانىستى شىعارمالاردىڭ ابىروي العانى شامالى. وسى ايتىلعانداردىڭ ونەردىڭ باسقا جاعىنان بەلگىلى دارەجەدە ورىن الدى. كەيبىرەۋى وداقتىق، دۇنيەجۇزىلىك ابىرويعا يە بولدى. دەمەك كينوونەرىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى ءبىر بولسا، بۇل سالانىڭ ءالى دە بىزدە بۋىنى بەكىمەي كەلە جاتقانىنىڭ سالدارىنان ساتسىزدىككە ۇشىراپ ءجۇرمىز دەگەندى مويىنداپ تا قويدىق. اسىرەسە «قوزى كورپەشتىڭ» سۇرەڭسىز شىعۋى كورەرمەن قاۋىمنىڭ كوڭىلىن سۋىتتى.
ال «قىز جىبەك» ەكرانعا شىعادى دەگەندە ەلەڭدەمەگەندەر شامالى، حالىق اراسىنداعى قيسسا ءتۇرى ءوز الدىنا كۇلاش، قۇرمانبەك، قانىبەك، عاريفوللا توبىنىڭ قىز جىبەگى دە العانى بولەك قازىنا، جىر تۇرىمەن ءانى تۇرىمەن، قۇلاق ءسىڭدى، كوڭىلگە جاتتاندى جىبەكتى كوپ جاعدايدا كينو تىلىندە جۇرتتىڭ كەيبىرى جاتىرقاي قارسى الۋى دا تۇسىنىكتى.
سوندىقتان ءبىز ەكرانداعى «قىز جىبەكتى» ءسوز ەتەردە الدىمەن ءار نارسەنىڭ وزىنە ءتان وزگەشەلىگى، ءادىسى، جۇرتقا جەتۋ جولى بار دەگەندى ەسكەرتە كەتكىمىز كەلەدى.
مايدان دالاسى...
ءار جەردە شەيىت بولعان ارىس — ازاماتتار..
مايىرىلعان قىلىش، سىنعان نايزا... قۇلىنداعى ءۇنى قۇراققا شىققان مەرتىككەن بەدەۋ، بارىنە قۇلاق اسپاس مەڭىرەۋ دۇنيە...
قاندى كول، ازالى الاڭ... ۇرىككەن ەل، ۇرەيلى بالا...
قارالى قاتىن، قاجىعان قارت... قايىرىمسىز تاي قازان، قامالعان حالىق... جاڭا عانا وتكەن قاندى شايقاس زىل-زالەنىڭ كۋاسى. وسىعان ىلەسە «جەڭدىك»—دەگەن بip اۋىز ءسوزدى ەستىگەن قىز جىبەك قۋانىشىندا شەك جوق. القا بىلەزىك، بەلبەۋ، ىلگەك، بويىنداعى بار اسىلىن سۇيىنشىگە شاشىپ، جان ۇشىرىپ شاۋىپ كەلەدى... قانشا قازا بولعانمەن جەڭىستىڭ اتى جەڭىس. جەڭىس ءاردايىم قۋانىش، تەك ۇزاعىنان ءسۇيسىندىرسىن!..
عابيت مۇسرەپوۆ سەنارييىن جازعان سۇلتان قوجىقوۆ ەكرانعا شىعارعان «قىز جىبەك» كينوداستانى وسىلاي باستالادى.
البەتتە، حالىق مۇراسىنا بارعان ءقايسىبىر سۋرەتكەر بولماسىن، ول الدىمەن ءوز قوعامىنىڭ بۇگىنگى مۇددەسى مەن ەرتەڭگى مۇراتىنىڭ جارشىسى بولا تۇرا، ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان ورتانىڭ وي-ساناسىنىڭ وكىلى، تاريحقا بۇگىنگى پاراسات بيىگىنەن، رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ يگى تالابىنان قارايتىن زەردەلى زەرتتەۋشىسى، بايسالدى بارلاۋشىسى ساق ساراپشىسى. سوندىقتان دا اۆتورلار بارشامىزعا بەلگىلى حيسسانىڭ جالاڭ قابات جەلىسىن قۋالاماي، ونداعى ازاماتتىق اۋەن، ەستەتيكالىق يدەال، بىرلىك، بەرەكەگە قۇشتارلىق، ار-ادىلەتتى تۋ تۇتقان حالىقتىق قاسيەتتەردىڭ فيلوسوفيالىق استارىن اشا، بىزگە قىز جىبەك تۋعان توپىراقتىڭ تەگىن، زاماناداعى تىنىس-تىرلىكتىڭ الەۋمەتتىك ءارىن، تاريحي تۇرپاتىن، مۇڭ-مۇقتاج، سور سىڭايىن نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرا باياندايدى. شىعارمانىڭ بار بولمىس-بىتىمىمەن «ادام تاعدىرى حالىق تاعدىرى» — دەگەن پۋشكيننىڭ ۇلى قاعيداسىن ۇستانعاندىقتارىن دالەلدەيدى. ءبىز كورگەن «قىز جىبەكتىڭ» قۇندىلىعى دا، قۋانىش اكەلگەندىگى دە وسىندا جاتسا كەرەك.
وسى كۇنگى قابىرعالى حالىقتاردىڭ ادەبي مۇراسى، ازاماتتىق تاريحىنا زەر سالساق بىرلىك ىنتىماق ءۇشىن نەبىر باتىر باعلانى، اياۋلى ارۋى قۇربان بولعان. تاريحتان تالاي وگەيلىك كورگەن قازاق حالقى دا بۇل كەر كەزەڭدى باسىنان وتكىزگەن.
Miنe، «سىيماي ەمەس، سيىستىرماي جۇرگەن» كەسەلدىڭ ءبىرى رۋ تارتىسى. اعايىن اراسىنداعى التىباقان الاۋىزدىق. باۋىردان باقاستىڭ، جاقىننان ءجابىر شەككەن قور تىرلىك. «باقىتسىز ەلگە باسشى تابىلماي» باتىر دەگەنى قاراقشىعا، اقساقال دەگەنى اياڭشىعا اينالعان سەڭ سوققانداي سەرگەلدەڭ كەزەڭنىڭ كەيپى. شەرمەندە ءومىردىڭ شەرلى شەجىرەسى. سىرتتان تورىعان جاۋ ءوز الدىنا، ىشتەگى لاڭنىڭ ءتۇرى وسى. بۇل ءبىر ەل باسىنا بەيمەزگىل تۇسكەن ناۋبەت. وسىعان مويىنۇسىنا جۇرگەن حالىقتىڭ بويىندا قۇدىرەتتى سەس بار. ارۋاعىن تاپتاتپاس ايدىن بار. سول زاماننىڭ وزىندە قىرشىنىن جىر ەتە ءبىلدى، ارمانىن تۋ ەتە ءبىلدى. ولاردىڭ ۇزىلمەگەن ءۇمىتى — بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جەتكەن بيىگى. وقيعانىڭ تۇلەيتىن توسەگى، ءوربيتىن وزەگى وسى.
رەجيسسەر سۇلتان قوجىقوۆتىڭ بۇدان بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمەن دە قالىڭ قاۋىم ەكران ارقىلى تانىس. كەيبىرىندە «اتتەگەن-اي» ارالاسقانمەن كوز قۋانتىپ كوڭىلگە ۇيالاعانى دا از ەمەس. ال «قىز جىبەك» بولسا بۇل سۇلتاننىڭ بۇرىنعى شىعارمالارىنداعى ىزدەنىس، تولعانىس جولدارىنىڭ توعىسا كەلىپ ءبىر ارناعا تۇسكەن شاعى سياقتى. سۇلتان «قىز جىبەكتە» ارعى-بەرگى زامانداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى شەجىرە دەرەكتەردى، عىلىمي ەڭبەكتەردى، ەتنوگرافيالىق سالت-سانالىق، ادەت-عۇرىپتىڭ الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى جازبالاردى تەرەڭ زەرتتەگەن ءبىلىمدارلىعىن تانىتتى.
تابيعات كورىنىسىنە كەيىپكەردىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ كوزىمەن قاراۋ، ادام تاعدىرىن ورتامەن ولشەۋ، سۇلتاننىڭ بەرىك ۇستانعان ءادىسى. تابيعات، ادام، ورتا وسى ۇشەۋىنەن كىندىكتەس بىرلىك تابا وتىرىپ، زامانا ءجايلى وي تولعاۋ بار.
اناۋ كوكجيەكتى كومكەرە تارتقان ءسان-ساليقالى كوش — ءداۋىر كوشى. بەرىرەكتە قىزىلدى-جاسىلدى سامساعان سان-قيلى گۇلدەرمەن بەزەلگەن جومارت جەردىڭ شەكسىز تۇكتى كىلەمى. جەڭىس قۋانىشى، اتا مەكەنگە بەتتەگەن قۋانىشىنا ساي تۇتانا باستاعان عاشىق ۇشقىنى، جىبەك شات-شادىمان قۇربىلارىنىڭ ورتاسىنان ورتتەن ۇزىلە قاشقان جالىنداي اندا-ساندا جالت-جۇلت ەتىپ ءبىر كورىنەدى. كوك جەلەكتى توبە، ۇكىلى شاتقال، جاراسىمدى ءازىل، جارقىن كۇلكىگە اينا كولدىڭ اققۋ قازى ءۇن قوسادى. بۇكىل تابيعات بۇگىنگى ادام قۋانىشىنىڭ قوشەمەتشىسىنە اينالعانداي.
ەندى بىردە، كۇن اپتابى جالاعان تاز توبەلەر، مىلقاۋ قيا قىزعىلت جارتاستار، ازا كۇيىن شالعان جاياۋ جەل، جاۋلىعى جەلمەن الىسقان قارالى ايەلدەر، قارا جابۋلى تۇل اتتار. تاعى دا تابيعات، ادام، تاعدىر... وسىنداي ءبىرىن-بىرى وسىرە، تولىستىرا وتىراتىن قات-قابات كورىنىستەر شىعارمانىڭ ءون بويىنا ءتان.
وسى تۇستا رەجيسسەر ويىمەن استارلاسىپ جاتقان وپەراتور ەڭبەگىن اتاپ كەتكەن ءجون. رەسپۋبليكالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اسحاد اشراپوۆ، تابيعات اسەرىنىڭ قۇپياسىن، كوركەمسۋرەت قۇدىرەتىن ءجىتى اڭعاراتىن سەزىمتال جۇرەك، سەرگەك ويدىڭ سۋرەتكەرى. ول اكتەر جانىنىڭ ەموسيالىق قۇبىلىسىنداعى ەڭ ءتيىمدى ساتتەردى تاۋىپ قانداي كادر قاي قيمىلدا ۇتىمدى بولاتىنىن تامىرشىداي تانيدى. ونىڭ ەڭبەگىندە تابيعاتتاعى بوياۋ ۇيلەسىمدەرىن، وقيعاعا كەيىپكەر حالىنە ۇندەستىرۋدە شىنايى شەبەرلىك جاتادى.
ءفيلمنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رولدەرىن اتقارۋعا قازاق ونەرىنىڭ تالانتتى توبى تىزەلەسكەن. اۆتور ويىن، رەجيسسەر ماقساتىن ورىنداۋدا اكتەرلەردىڭ كوپ ىزدەنگەندىكتەرى بايقالادى. وقيعاداعى ورنىنا ساي مىنەز، قۇلىق، پيعىلدىڭ ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ بويىنا لايىق بوياۋلارىن تاۋىپ، ءارقايسىسى دارا تۇلعا جاساعان.
اڭعارعانى مول، ايتارى كوپ، قاۋىمداسارى جوق، كەنەنباي قوجابەكوۆتىڭ پۇشايمان — سىرلىبايى، ارمانى كوپ تە دارمەنى جوق، قوبىزبەن بىرگە بەبەۋ قاققان ىدىرىس نوعايبايەۆتىڭ قارشىعاسى، جىلقىنىڭ تۇياعىن ساناپ، قۇلاعىنان ارعىنى كورمەيتىن قاۋكەن كەنجەتايەۆتىڭ بەزبۇيرەك — بازاربايى — ۇشەۋى ءۇش ۇداي جاتقان وبرازدار.
شالت اقىن، شاپبەرمە ءازىلدىڭ شەبەرى شەگەنى ءانۋار مولدابەكوۆ وتتى كوز، ويناقى مىنەز، قارشىعا قيمىلىمەن ءسۇيسىندىردى.
سول ورتانىڭ بۇلىگى بەكەجان وبرازىن جاساۋدا ءاسانالى ءاشىموۆ ونەرىنىڭ جاڭا بەتىن اشتى. بۇعان دەيىنگى ويناعان رولدەرىمەن سالىستىرعاندا بەكەجان قاي جاعىنان بولسا دا ءاسانالىنىڭ امپۋلاسىنا جات، جامباسىنا كەلمەس شالعاي ءتارىزدى ەدى. ال، اكتەر، تالانتى، قىزعانىشىنان قوماعايلىعى، سەزىمىنەن سەكەمشىلدىگى، باتىرلىعىنان باقاستىعى باسىم، جالعان نامىس، جاداعاي سەرتتىڭ ايلالى ارامزاسىن حالىق ۇعىمىنداعى قاندى قاراقشىلىق قالپىنا اپاردى.
ال، اۆتورلار اسىرەسە قىز جىبەك پەن تولەگەن وبرازىنا قيسساداعى جەلىستى ساقتاي وتىرىپ ۇلكەن ازاماتتىق جۇك، الەۋمەتتىك استار بەرگەن. قىز جىبەك «بەتىمە توزاڭ تيمەسىن» دەپ وڭ جاقتا جىگىت تاڭداپ وتىرعان بايدىڭ ەركە ارۋى ەمەس، جاسىنان داۋ-دامايدى، جالا-جانجالدى كوpiپ وسكەن كوزى اشىق، كوڭىلى سارا حالىق قىزى. سوندىقتان دا ول تەك قانا عاشىقتىقتىڭ وڭاشا قىزىعىن ويلاعان جوق. تاتۋلىقتىڭ ۇيىتقىسىن ساقتاۋ ءۇشىن ءوز باسىن بايگەگە تىكتى. تولەگەنگە قوسىلۋدان گورى ەل ىنتىماعىنا دانەكەر بولۋدى جوعارى سانايدى. ەگەستى توقتاتىپ، جەبە تاڭداۋدىڭ سىرى وسىندا جاتىر. جىبەك بولمىسىن جان-تانىمەن ۇعىنعان جاس اكتريسا م. وتەكەشوۆانىڭ تۇڭعىش قادامى ءساتتى بولعانىندا داۋ جوق. سول زامان قىزىنا ءتان ءيبا-ىلتيفات، بيازى مىنەز، جايدارى قىلىق تابۋ، كوپ ىزدەنۋدىڭ جەمىسى. انە، كوز بايلاۋلى، قولدا جەبە، قيىن اسۋ، قىل كوپىر، اتتاي تۋلاعان جۇرەك، ءدىرىل قاققان شوق ەرىن جىبەكتىڭ ءوزى تاڭداعان جول، تۇساۋ كەسەتىن تەك تاعدىر عانا... شۇكىر، بۇلت تورلاعان ءۇمىت كۇنى قايتا شىقتى. قىز جىبەكتىڭ سىرتقى سىمباتىنا سۇيسىنە وتىرىپ، پاك جۇرەكتىڭ الاۋلاعان قۋانىشىنا، اڭساي كۇتكەن مۇراتىنا قان-قازاداعى قاسىرەت زارىنا بىرگە كۇيىنەسىڭ.
تولەگەن دە (قۇمان تاستانبەكوۆ) سىرلىباي اۋلىنا قىز ىزدەپ ەمەس، ءبىتىم ىزدەپ كەلىپتى. ۇلكەنگە ىزەت كورسەتە وتىرىپ، ماقساتىن باياندايدى. اقىلدى ازامات حالىقتىڭ ويىنان شىعىپ وتىر. ۇزاماي جولدا تاپقان بەلبەۋ سىرى دا ءمالىم بولدى. قۇماننىڭ تولەگەنى ارزان سەزىمنىڭ جەلوكپە جىگىتى ەمەس. قىز ابىرويىن ساقتاي وتىرىپ، ءوز باعاسىن دا بىلەدى. اتا-بابا ءداستۇرىن دە بەرىك ۇستايدى، ادەپتەن اسپايدى. ءبىراق جىبەك ءۇشىن بارىنە دايار. جىگەرى دە، ەرلىگى دە جەتەدى. ونى ءبىز جىرىندى ايلاكەر بەكەجان مەن جەكپە-جەكتە كورەمىز. ول سەرتكە بەرىك، وعان كەلگەندە اكە ءسوزى دە توسقاۋىل بولا المايدى، ول سەرتكە سەنگىش، سول سەنگىشتىگىنەن قاپىدا قازا تابادى. اق جول، اق نيەتتەگى ازاماتتىڭ وبرازىن جاساۋداعى تالانتتى تابىسى ءۇشىن جاس اكتەرگە ريزالىعىمىزدى ايتامىز.
بارشامىزعا جاستان قانىق «قىز جىبەك» وپەراسىنداعى كۇيلەردەن وزگەشە، وزىنشە تىڭ جول تارتقان كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەندييەۆ ەڭبەگى بۇل شىعارمانىڭ جۇرەك ءلۇپىلى تارىزدەس، نۇرعيسا وقيعا داۋىرىنە ساي سىرلى سازدار تاپقان. كەيىپكەر كوڭىل كۇيلەرى بىلاي تۇرىپ دومبىرادان باستاپ ءارقيلى وركەستر، حورعا دەيىن قوسىلعان نۇرعيسا مۋزىكالارىنان تابيعاتقا جان ءبىتىپ، كەي ساتتە كول كۇرسىنىپ، تاۋ تەڭسەلگەندەي اسەرلەر پايدا بولادى.
ءفيلمنىڭ اسەمدىك اجارىن نۇرلاندىرىپ تۇرعان تالانتتى سۋرەتشى گ. يسمايلوۆانىڭ قولىنان شىققان ۇلگىلەر، كيىم-كەشەكتىڭ نەبىر تاماشا پىشىمدەرى، ساۋىت-سايمان، ەر-تۇرماننىڭ ءار ءتۇرلى اشەكەي-بەدەرى، ءۇي جابدىقتارىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى، ەڭ ارجاعى رۋعا ءتان كيىم وزگەشەلىكتەرى، كانىگى شەبەردىڭ حالىق ونەرىن تەرەڭ بىلەتىندىگىنە كەپىل. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ اڭگىمە ەتىپ وتىرعانىمىز ءفيلمنىڭ قازاقشاسى عوي. «كۇندە دە مەڭ بار» دەگەندەي ورىسشا نۇسقاسىن جاساردا ەكى ءجايدى ەسكەرسە ەكەن دەيمىز.
ب ءى ر ءى ن ش ءى: ەرسىلى-قارسىلى شابىستىڭ شامادان تىس مولدىعى، تابيعات كورىنىستەرىندەگى ۇتىمدى-اۋ دەگەنىن ءار راكۋرستان كورسەتە بەرۋ شىعارمانىڭ درامالىق بۋىنىن بوساتىپ، دامۋىن السىرەتەدى.
ە ك ءى ن ش ءى: و باستان ەپيكالىق ارنامەن كەلە جاتقان ءفيلمنىڭ فينالى تىم قوراش، جەڭىل. وسى جاعىن اۆتورلار ءالى دە ويلانا تۇسسە ەكەن دەگەن تىلەك ەدى.
سونىمەن «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ تالانتتى توبىنىڭ ەپيكالىق قۇلاشى «قىز جىبەك» ارقىلى كورىندى. فيلم حالىق تاعدىرى، بۇكىل ادامزات تاعدىرى بىرلىك ىنتىماقتا دەسە، بۇل ادام بالاسىنىڭ اۋزىنان تۇسپەس ۇرانى. ونىڭ ۇستىنە بۇل فيلم يدەولوگيا مايدانىنداعى جاۋلارىمىزدىڭ «سوۆەت حالىقتارىنىڭ وتكەن تاريحىن بايانداۋعا حاقى جوق» دەيتىن ساۋەگەيلىگىنە تاعى ءبىر جاۋاپ.
1971
You Might Also Like
-
بىزدە بۇرىن الماتى كينوستۋدياسى شىعارعان فيلمدەردى ءسوز ەتكەندە «جاس ونەرىمىزدىڭ جاڭا تابىسى» دەگەن ايداردى الدىمەن تاعىپ الىپ، كوزگە تۇسكەن كەمشىلىگىنە دە سول «جاس قويدى» ج...
-
كەشە عانا قان كەشىپ، قازاعا ءسۇرىنىپ، سۇراپىل سوعىس تاۋقىمەتىن باستان كەشكەن، جيىرمادان جاڭا اسقان جىگىت كوڭىل سەنە بەرمەس كەكسەلىك تانىتىپ، بولاشاق رومانىنىڭ العاشقى قارا سۇرلەۋلەرىن نەبارى تورت-بە...
