InfoHub Logo

مۇحاڭمەن وكشەلەس ىنىلەرى، ءدارىسىن تىڭداعان شاكىرتتەرى، كەيىن عىلىم، ونەر سالالارىنا ۇلى ۇستاز باتاسىمەن اتتانعاندار وسى مەرەكە قارساڭىندا، مۇحاڭنىڭ ءوز تىلىمەن ايتقاندا، «بارىن سالدى». قۇدايعا شۇكىر، مۇحاڭ جايلى عىلىمي-زەرتتەۋ، مەمۋارلار ارالاس ءىرىلى-ۋاقتى 50-گە تارتا ەڭبەكتەر جارىق كوردى. و، زامان-اي... سولاردىڭ ىشىندە مۇحاڭا ءومىر بويى اقىل-كەڭەس بەرىپ، ءجون سىلتەپ، جوبا كورسەتىپ كەلگەن «جانسەبىلدەردىڭ» دە وسى كۇنگە دەيىن ارامىزدا جۇرگەنى قانداي عانيبەت دەسەڭىزشى؟! جاسىراتىنى جوق، وسىندايدا مۇحاڭا دا رەنجيسىڭ. «مىنا ءبىر دۇنيەنى پالەنشەنىڭ اقىلىمەن جازىپ ەدىم» — دەپ، تىم بولماسا نە اۋىزشا، نە جازباشا ءىز قالدىرماي كەتكەنى قانداي وكىنىشتى دەپ سان سوعاسىڭ. كەيدە «ياپىر-اي، اناداي اقىلمەن بىزدەرگە سونشا ساراڭدىلىق جاساماي، اندا-ساندا قول ۇشىن بەرگەندە عوي، مۇحاڭداي بولماعانمەن ءبىراز جەرگە بارىپ قالاتىن ەدىك-اۋ» دەگەن پۇشايمان حالىڭە باس شايقاپ، وكپەڭ قارا قازانداي بولادى. ءبىراق، وسىنىڭ ءوزى اۋىر اربا تارتىپ كەلە جاتقان قاسقا وگىزدىڭ مۇيىزىندە وتىرعان الا كوز ماسا ماقتانىشى ەمەس پە ەكەن دەگەن كۇماندى ويعا دۋشار بولاسىڭ دا، لايىم سولاي بولعاي دەپ قازىرگى كۇنىڭدى قاناعات تۇتاسىڭ. ويتكەنى، باسقانى قايدام، ءوز باسىم «مۇحاڭدى مۇراتىنا جەتكىزگەن» الگى اقىلگويدىڭ ءار شىعارماسىن وقىعان سايىن كورشىنىڭ جايىپ قويعان شۇلعاۋىن شايناعان بۇزاۋداي بولىپ شىعا كەلەمىن. كەيدە وڭباي جۇرگەنىم وسىدان با دەپ جاعامدى ۇستايمىن. سويتە تۇرا مەن دە ءوزىمدى مۇحاڭنىڭ شاكىرتىمىن دەۋگە حاقىسى بار قازاقتىڭ ءبىرىمىن دەپ سانايمىن. ويتكەنى قارا تانىعالى مۇحاڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسپىن. لاتىن ارپىمەن ەرتەرەكتە شىققان «تاس تۇلەكتەر» جيناعىن 14 جاسىمدا وقىپپىن. مەندەگى ول جيناق مۇحاڭ تۋرالى ەڭ ىرگەلى ەڭبەكتىڭ اۆتورى اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ كىتاپحاناسىندا ورىن تەۋىپ جاتقانىنا دا 30 جىلداي ۋاقىت بولدى. مۇحاڭدى العاش كورۋىم 1949 جىلى 18 مامىر، تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەن كەزىم. الىشەر ءناۋايدىڭ 500 جىلدىڭ مەرەكەسىنە قازاق دەلەگاسياسىن باسقارىپ كەلگەن ەكەن. دەلەگاسيا قۇرامىندا س. مۇقانوۆ، ءا. تاجىبايەۆ، ا. توقماعامبەتوۆ، ع. ورمانوۆ، ع. سلانوۆتار بار. وسى توپتىڭ توڭىرەگى ىلعي قاسقالار مەن جايساڭدار: يراننىڭ اتاقتى اقىنى عاسەم لاحۋتي، تاجىك-وزبەك ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان قوس ءتىلدى ءتىرى كلاسسيك سادراددين ايني، ك. سيمونوۆ باستاعان رەسەي جازۋشىلارى، تاعى باسقا شەتەلدەردەن كەلگەن مىقتىلار. ۇستىمىزدەگى جۇپىنى كيىمنەن يمەندىم بە، الگى الىپتار الدىنداعى جاسقانشاقتىق پا، سول توپقا بارىپ سالەم بەرۋگە جۇرەگىم داۋالاماي-اق قويدى. ءوزىم جىعا تانيتىن اسقار توقماعامبەتوۆتىڭ كوزىنە تۇسەم بە دەپ ارى-بەرى ويقاستاپ وتەم. قۇداي جارىلقاپ ول دا بولدى. حامزا اتىنداعى دراما تەاترىنا باراتىن قازاقتاردىڭ وسى وپەرا تەاترىنداعى وتىراتىن بيلەتتەرىن اسەكەڭ توپتان جىرىلىپ شىعا كەلىپ، ماعان ۇستاتا سالدى. جانىمداعى بىرگە وقيتىن وزبەك جىگىتى وزىمىزدەن باس ارتىعىن بيلەت ىزدەپ سابىلىپ جۇرگەندەرگە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا «رەاليزوۆات» ەتتى. جاسىراتىنى جوق، تابان استىندا بايىپ شىعا كەلدىك. ول كەزدەگى وزىمە لايىق مودا گيمناستەركا، گاليفە شالبار، سولدات باتەڭكەمەن تەاتر پارتەرىنىڭ ەكىنشى قاتارىندا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعانداردىڭ ورتاسىندا (قۇداي باسىڭا سالماسىن) كىرپىكشەشەننىڭ ۇستىندە جالاڭاش وتىرعانداي، قاشان سالتاناتتى كەش وتكەنشە ابدەن بەرەكەم قاشتى. سالتاناتتى كەشتەردى وتكىزۋگە شەبەر وزبەك حالقى ءوزى بۇگىن تۇڭعىش پەردەسىن اشىپ وتىرعان وپەرا تەاترىن ودان سايىن جايناتىپ جىبەرگەن. كيىم، ءجۇرىس-تۇرىس جاعىنان مىڭداعان كورەرمەندەردىڭ ىشىندە مەنەن «سۇمپايىسى» بولدى دەۋ اقيقاتتىڭ اۋلىنان الىس دۇنيە.

ءتوردىڭ ءبىرىنشى قاتارىندا مۇحاڭ دا بار. كەشتى وزبەكستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ I سەكرەتارى، ءستاليننىڭ سۇيىكتى دوسى، ابىرويى اسپانداپ تۇرعان وسمان يۋسۋپوۆ اشىپ، ءسوز كەزەگىن مۇحاڭا بەرەردە ءازىل ارالاس: «كەشىگىپ كەلگەن قازاق دەلەگاسياسىنىڭ باسشىسى مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆكە» دەگەن كەزدە، مىنبەرگە شىعا بەرگەن مۇحاڭ: «قازاق حالقى كەشىككەن جوق»، دەپ، وسىدان 100 جىل بۇرىن الىشەر ءناۋايدىڭ داستارحانىنان ءدام تاتقاندا، سۇحبات ۇستىندە: «فيزۋلي، ءشامسي، سايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي، حوجا حافيز بۋ ءھامماسي، ماداتبەر يا شاگيري ءفارياد » دەگەن ابايدىڭ ون ءۇش جاسىندا شىعىس الىپتارىنا ءمىناجات ۇلگىسىندەگى جولدارىن ماقامىنا كەلتىرىپ جەتكىزگەندە، دۋ ەتە جونەلگەن قول سوعۋ قوشەمەتى جاڭا تەاتردىڭ شاڭىراعىن شىر اينالدىرعانداي عالامات بولدى. ودان كەيىنگى ون مينۋت بۇكىل زالدى سىلتىدەي تىندىرعان مۇحاڭ ءسوزى ماعان بارىنەن اسىپ تۇسكەندەي اسەر ەتتى. كەيىنگى سويلەگەندەرمەن سالىستىرعاندا دا مۇحاڭ سول بيىگىنەن تۇسكەن جوق. ءوز ورنىنا كەلە بەرگەندە وسمان يۋسۋپوۆ ۇشىپ تۇرىپ، الگى ايتقان ازىلىنە كەشىرىم سۇراعانداي، ءارى مۇحاڭنىڭ سوزىنە ريزا بولعانى سونشا، ايقارا قۇشاقتاپ الىپ بەتىنەن قايتا-قايتا سۇيگەنى ءالى كوزى الدىمدا. مۇنداي قۇرمەت-قوشەمەتتى سول كەشتەگى ەشكىمگە ءتوراعا كورسەتە قويعان جوق. سونىمەن، ول ساپاردا مۇحاڭا قول بەرىپ سالەمدەسۋگە ءداتىم بارماي، ديدارىن كورىپ، ءسوزىن تىڭداعانىمدى مول داۋلەت، زور قاناعات ساناپ قايتقان سول كەزدەگى «سورپاڭبايىڭ» قازىرگى مەن بولامىن.

1953 جىلدىڭ باسىندا موسكۆانىڭ ا.ۆ.لۋناچارسكيي اتىنداعى تەاتر ونەرى ينستيتۋتىنىڭ 5-كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىم. مۇحاڭ مگۋ-دىڭ پروفەسسورى بولىپ ورنالاسىپ، ۇلتتار ادەبيەتىنەن ساباق بەرىپ ءجۇر دەگەندى ەستىگەنبىز. ەكى-ۇش قازاق جىگىتتەرى ءدارىسىن تىڭداۋعا قانشا ارەكەت جاساساق تا، مانەج كوشەسىندەگى مگۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ عيماراتىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي الماي، تالاي بەتىمىز قايتقان. ءبىزدىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ۇلكەن عالىم-پروفەسسور، ەكى تومدىق ارميان تەاترىنىڭ اۆتورى پروفەسسور گ.ن. گويان ماعان اۋەزوۆتىڭ دراماتۋرگياسى جايلى ديپلوم جۇمىسىن جازۋدى تاپسىرعان-دى. مۇحاڭ جايىنان دا حاباردار ەكەن. «ءقازىر «موسكۆا» قوناق ۇيىندە بولۋ كەرەك، بارىپ سويلەس»، — دەدى. كەشكى ۋاقىت ەدى، ىزدەپ باردىم. قوناق ءۇيدىڭ ءتورتىنشى قاباتىندا ەكى بولمەلى نومىرگە جايعاسقان ەكەن. يمەنە ەسىك قاقتىم، «رۇقسات» دەگەن مۇحاڭنىڭ قوڭىر داۋسىن ەستىگىندە، بۇكىل دەنەم دۋ ەتە جونەلدى. ىشكە كىردىم. جۇمىس ۇستەلىندە ءبىر جۋرنالدىڭ گرانكاسىن قاراپ وتىر ەكەن. اماندىق-ساۋلىكتان كەيىن: «مىناۋ الگى «زناميا» جۋرنالىندا باسىلىپ جاتقان «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابى ەدى»، دەپ قاعازدارىن ءسال ىسىرىپ قويدى دا، قايدا وقىپ جۇرگەنىمدى، نە شارۋامەن كەلگەنىمدى سۇرادى. العاش كەلە جاتقاندا انانى ايتسام، مىنانى ايتسام دەگەن ويدا ەدىم، ونىڭ ءبىرى دە تىلىمە ورالماي، بەرەكەم قاشىپ بارا جاتقاسىن: «ءسىزدىڭ دراماتۋرگياڭىزدان ديپلوم جازباق ەدىم»، دەپ توتەسىنەن ءبىراق باستىم. مۇحاڭ: «ءيا، ول ەندى...، — دەپ ءسال عانا ويلانىپ وتىردى دا، ەلدە نە بولىپ جاتقانىنان حابارىقىز بار ما؟» دەدى. ساۋالدىڭ اڭعارى بەلگىلى. اپتا سايىن لەنين كىتاپحاناسىنا ءبىر مارتە بارىپ، ەلدەن كەلەتىن گازەت-جۋرنالداردى قاراپ تۇراتىنىمدى ايتتىم. سول كەزدەگى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «پروفەسسور مۇحتار اۋەزوۆ ەسكى قاتەلىكتەرىنىڭ شىرماۋىندا» دەگەن ەكى ەتەك ماقالادان باستاپ بىلەتىنمىن. قازاقستاننىڭ باسپاسوزدەرى بىلاي تۇرسىن، سول ورتتەن ۇزىلگەن جالىندار «پراۆدادان» باستاپ، ورتالىق گازەتتەردىڭ ءبىرسىپىراسىندا بوي كورسەتىپ جاتقان كەز. جاعدايدى جالپى بىلەتىندىگىمدى ايتقان بولدىم. «شىراعىم، ولاي بولسا، جاس بالا ەكەنسىڭ، ديپلوم دەگەنگە كەز كەلگەن تاقىرىپ جاراي بەرەدى، ءقازىر مەن تۋرالى جازىپ ابىروي الۋ قيىن، زامان جوندەلسە، كورە جاتارسىڭدار. گەورگ نەرسەسوۆيچكە (گوياندى ايتىپ وتىر) مەنەن سالەم ايتىڭىز، ىقىلاسىنا راحمەت»، — دەدى...

وقۋ ءبىتىرىپ الماتىعا كەلگەن سوڭ، مۇحاڭ سوزدەرىن جازۋشىلار وداعىندا مادەني جيىنداردا ءجيى تىڭداپ ءجۇردىم. ءوزىم دە تەاتر سىنىنا بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن كەزىم. «ايمان-شولپان» سپەكتاكلىنە جازعان ماقالامدى وقىعان مۇحاڭ: «ءتىلىنىڭ ورامى، تەاتر تانىمى، قالامىنىڭ جەلى بار جىگىت ەكەن»، دەگەندى قۇرمانبەك جانداربەكوۆكە ايتىپتى. جاسىراتىنى جوق، ونى ەستىگەن سوڭ «مەندە دە بىردەمە بار ەكەن عوي» دەگەن وي تۋدى.

1954 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ III سەزىندە مۇحاڭنىڭ دراماتۋرگيا جايىندا جاسالعان بايانداماسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى جانرعا بەت بۇرعانداردىڭ العاشقى وقۋلىعىنداي سانالارىنا داۋ جوق، تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭ دۇنيە بولىپ شىققان ەدى. سەزد كەزىندە ل.لەونوۆ، م.شولوحوۆتان باستاپ، ءار رەسپۋبليكادان كەلگەن ايتۋلى جازۋشىلاردىڭ بارلىعى مۇحاڭنىڭ توڭىرەگىندە بولعانى بىزگە زور ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرىپ ءجۇردى. مۇحاڭنىڭ شاكىرتىمىن دەۋىمە تاعى ءبىر دالەل مىناۋ: 1959 جىلى اقپان ايىندا مەنىڭ تۇڭعىش شىعارمام «بولتىرىك بورىك استىندا» دەگەن كومەديا وسى كۇنگى مۇحاڭ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا قويىلا باستاعان كۇننەن قاتاڭ سىنعا ۇشىرادى. ول ءوز تىلىندە دە، ورىس تىلىندە دە جارىتىپ جازا دا، سويلەي دە بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەر جايلى بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيالىق سەكرەتارىنىڭ اۋزىنان شىققان سىناۋ سوزدەر نەگىزىندە، سونى قۋاتتاعان، كەڭەيتە قۇپتاعان ماقالالار گازەتتە ەتەك الا باستادى. ءبىرى «شىعارمادا ۇلتشىلدىق سارىن باسىم» دەسە، ەكىنشىسى «سوۆەت جاستارىنا جابىلعان جالا» دەسىپ جاتتى. قىسقاسى، جان قىسىلعان سوڭ، مۇحاڭا مۇڭ شاعۋعا باردىم. مۇحاڭ: «ول ماقالالاردى وقىدىم، قاي كۇنى سپەكتاكلىڭ بولادى، الدىن الا حابارلاس، ءوزىم بارامىن»، — دەدى. ايتقانىنداي قاسىنا ورتالىق كوميتەتتىڭ سول كەزدەگى ەكىنشى سەكرەتارى فازىل كارىبجانوۆتى، ءاردايىم ادەبيەت-مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ تۇرمىس جاعدايىنا قامقور بولىپ جۇرەتىن سول كەزدەگى قالا باسشىسى احمەت ءادىلوۆتى ەرتىپ كەلدى. سپەكتاكلدەن كەيىن مۇحاڭ ديرەكتور كابينەتىندە ءوزىمدى دە، ايەلىمدى دە قۇتتىقتاپ، قۇتتى بولسىن ايتتى. فازىل كارىبجانوۆ: «مىناۋىڭ جاستار تۋرالى ەكەن. جاقسى شىعىپتى. ءبىز سياقتى شالدار تۋرالى دا (سوندا ءوزىنىڭ جاسى 48-دە ەكەن) وسىلاي ەتىپ بىرەۋىن جاز، بالا»، دەپ ارقامنان قاققاندا، مۇحاڭ تۇرىپ: «سەنىڭ يدەولوگىڭ سىناپ جاتىر عوي» دەپ قالدى. «ونى قويىڭىز، ءوزىم ايتام، مۇنداي دۇنيەنى قولداۋ كەرەك، ءبىزدىڭ بالالارىمىز دا جاڭاعىداي سياقتى (سپەكتاكل كەيىپكەرلەرىن ايتىپ وتىر). سولاي ەمەس پە، مۇحا؟ مولودەس، بالا!» دەپ قولىن بەرىپ قوشتاستى دا، مۇحاڭمەن بىرگە كەتىپ قالدى. ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن وسى سپەكتاكلگە ارنالعان كورەرمەندەر كونفەرەنسياسىنىڭ قورىتىندىسى جاريالانعان « لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ ارناۋلى بەتى مۇحاڭنىڭ «بۇل كۇلكىگە ءدان ريزامىن» دەگەن ماقالاسىمەن اشىلدى. دۋالى اۋىزدان شىققان ۇلى ۇستازدىڭ كيەلى باتاسى ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ ونەر جولىمداعى قۇبىلام بولىپ كەلەدى.

اسىلىندا، مۇحاڭدا ءبىزدىڭ وسى كۇنگى اقساقالدارىمىزدىڭ بويىندا بولا بەرمەيتىن ەرەكشە ءبىر قاسيەت بار ەدى. ول كىسى ادەبيەتىمىزدىڭ قاي جانرى بولماسىن، ءجىتى باعىپ، تالانتتىنى ەرتە كۇنىنەن تانىپ قولداي جۇرەتىن. الەم ادەبيەتىنەن باستاپ ۇلتتار ادەبيەتىندەگى قۇبىلىستى سەرگەك اڭعارىپ، ساياتكەر ساقشىداي اڭدىپ وتىراتىن. ايگىلى مۇستاي كارىم، راسۋل عامزاتوۆ، قايسىن كۇلييەۆ، شىڭعىس ايتماتوۆتاردى دا العاش وقشاۋ شىعارىپ پىكىر ايتقان مۇحاڭ ەدى. ونى بارشا جۇرت بىلەدى. الگى اتى اتالعان ازاماتتار جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇر. ال وزىمىزگە كەلسەك، ب.مومىش ۇلى، ق.قايسەنوۆ، ج.ساين، ق.بەكحوجين، X.ەرعالييەۆ، ءا.ءشارىپوۆ، ج.مولداعالييەۆ، ق.امانجولوۆ، س.ماۋلەنوۆ، ا.ساتىبالدين، ت.ءالىمقۇلوۆ، ءا.نۇرپەيىسوۆ، ت.احتانوۆ، 3.قابدولوۆ، ق.شاڭعىتبايەۆ، د.ونەگين، م.سيماشكو، ن.تيتوۆ، س.ادامبەكوۆ، ت.بەردياروۆ، ب.سوقپاقبايەۆ، ع.قايىربەكوۆ، ق.مىرزالييەۆ، ت.مولداعالييەۆ، ق.مۇحامەدجانوۆ، ر.سىزدىقوۆا، 3.احمەتوۆ، م.بازاربايەۆ، س.شايمەردەنوۆ، س.قيرابايەۆ، ت.كاكىشيەۆ، ر.بەردىبايەۆ، ا.نۇرقاتوۆ، ب.ساحارييەۆ، ق.نۇرماحانوۆ، م.دۇيسەنوۆ، ت.سمايىلوۆ، ق.قۋاندىقوۆ، ءا.ءالىمجانوۆ، ب.قىدىربەق ۇلى، ءا.جامىشيەۆ، ءا.جۇمابايەۆ، س.جيەنبايەۆ، ك.ورازالين، ا.ىپامكەنوۆ، س.بەردىعۇلوۆ، س.بايجانوۆ، 3.شۇكىروۆ، ە.يبراگيم، ش.ەلەۋكەنوۆتەر مۇحاڭنىڭ ىقىلاس-نازارىندا بولعان ادەبيەتىمىزدىڭ، عىلىم سالاسىنىڭ ءار الۋان جۇيرىكتەرى.

«شىندىق كوپ، اقيقات جالقى» دەگەن شارتتى بەرىك ۇستانعان مۇحاڭ ونەردەگى ايتىلار اقيقاتىن، اسىرەسە، تاريحي تاقىرىپتارعا جازىلعان شىعارمالارىندا باتىل باياندادى. ەجەلدەن قازاق قاۋىمىن جەگىدەي جەگەن، زامانىندا تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر لاعىنەت ايتقان، ابايدى زار يلەتىپ، زاپىران تاستاتقان، ەم قونباي كەلە جاتقان دەرتى لوكالدى ءپاتريوتيزمدى، اتالىق، رۋلىق، جۇزدىك نامىس-مۇددەلەردى ايانباي اشكەرەلەپ، حالىق ىنتىماعىن، ۇلتتىق ۇيىتقىنى جاس كەزىندە كوسەم سوزدەرىنەن باستاپ، «اباي» روماندارىنا دەيىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن بىرەگەي سۋرەتكەر مۇحاڭنىڭ ءوزى بولدى.

مۇحاڭ لەنيندىك سىيلىقتى العاننان كەيىن جاڭا تاقىرىپقا بەت بۇرامىن دەگەندى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇردى. «دوس بەدەل دوس» دراماسىنان باستالعان كونسەپسياسى الاشوردا ءداۋىرى، كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭى، ودان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ وسۋ جولىنداعى قيىن-قىستاۋ ماشاقاتتارىن ايتپاقشى بولعان. پروزاداعى «وسكەن وركەن» رومانى ايتپاق ويلارىنىڭ العاشقىسى ەدى. ءبىراق حرۋششيەۆ ءداۋىرىنىڭ قانجىلىم ساياساتىنا سەنىپ قالعان مۇحاڭا سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ شىندىعىن ايتۋ وڭايعا تۇسپەدى. سوسياليست رەاليزمنىڭ «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوسياليستىك» دەيتىن مىزعىماس قاعيداسى مۇحاڭا «ءوزىڭ قارعاسىڭ، ءبىراق بۇلبۇلداي سايرا» دەگەنمەن بىردەي بولدى. سوندىقتان زاماننىڭ زاڭى، يدەولوگيالىق قۇرساۋ، قانجىلىم ساياساتتىڭ تاڭعى ايازى بىلىنە باستاعان شاق مۇحاڭدى ەركىندىككە جىبەرگەن جوق. قىسقاسى، «وسكەن وركەن» مۇحاڭنىڭ بۇكىل شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى سوقىر ىشەكتەي بولىپ شىعا كەلدى. وسىنى ويلاعاندا: «اتتەڭ، دۇنيە-اي، مۇحاڭنىڭ سول تالاپتانعان شاعى قازىرگى ءبىزدىڭ ەگەمەندىك الىپ، ەڭسە كوتەرگەن كەز بولار ما ەدى؟ » — دەپ قاپالاناسىڭ. نە پايدا، اقتالماس ءۇمىت، اسۋ بەرمەس ارمانعا كوز تىگەسىڭ دە، قاڭعىرىپ قايتىپ، وپىق پەن وكىنىشكە قالاي قۇل بولعانىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. ازاتتىق مۇحاڭا بۇيىرمادى، ءالى دە كەشەر عۇمىرى، قۇدىرەتتى قالامىنىڭ جەمىسى بىزگە بۇيىرمادى، ورتامىزدان ەرتە كەتتى...

ءاۋ باستا مۇحاڭنىڭ رۋحاني قازانىن قايناتىپ كەلگەن وشاقتىڭ ءۇش بۇتى شىعىس، باتىس، ءوز جۇرتىنىڭ ارعى-بەرگى تاپقان-تايانعانى ەدى عوي. وسى ءۇش الەمنىڭ ادەبي، مادەني، عىلىمي بولمىسىن ءوز تالانتىنا جۇگىندىرىپ، ءبارىنىڭ بىرلىگىن تابۋ كەز كەلگەن سۋرەتكەردىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان باق-بەرەكە ەمەس پە؟ زەيىن-زەردەنى وسىلاي بۇرعاندا، الەمنىڭ ادەبيەت تاريحىندا وزىنەن بۇرىنعى وتكەندەردىڭ دە، ءوز زامانداستارىنىڭ دا بىردە-بىرىنە ۇقسامايتىن تىڭ-تۇلعا، سىر-سيپاتى بولەك شىرقاۋ سانا، داڭعايىر دانانىڭ بەينەسى كوز الدىڭىزعا كەلەدى. مۇحاڭدى ءوز دارەجەسىندە جىعا تانۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتقان ءۇش الەمنىڭ تامىرىن باسىپ، جىلىگىن شاعىپ، جىگىت تانىتار پسيحولوگيالىق دەيسىز بە، ءپالساپالىق دەيسىز بە، ايتەۋىر، تەرەڭ، تەوريالىق تياناقتى سالىستىرمالى زەرتتەۋ قاجەت-اق. امال قانشا، ءبىز ازىرشە مۇحاڭ شىعارمالارىنىڭ تىلدىك، فيلولوگيالىق، تاريحي تانىمىنان ءارى بارا الماي كەلەمىز. ەندى مىنا ءبىر اقيقاتقا جۇگىنەيىكشى. مۇحاڭ وقىعان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ پروگرامماسىندا بولدى ما، بولمادى ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، اريستوتەلدەن باستاپ لەسسينگكە دەيىن قالىپتاسقان دراماتۋرگيا تەورياسىنىڭ بارلىق شارتتارىن ساقتاي وتىرىپ، بۇل جانردىڭ وزىمىزدە توسەگى تۇگىلى جورگەگى بولماعان جەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەاترىمىزدىڭ اتا قازىعى بولىپ كەلە جاتقان «ەڭلىك كەبەكتى» 20 جاسىندا جازادى. ال ەندى، ارعى ۇلگىسى گرەك-ريم دراماتۋرگياسىنان باستالاتىن، مەكتەبى مول، وسى جانردىڭ الىپتارى شەكسپير تۇڭعىش شىعارماسى 22-سىندە، شيللەر 27-سىندە جازعان ەكەن. مۇحاڭ تۆورچەستۆوسىنداعى وسى ءبىر تىلسىم جۇمباق، قۇپيالى قۇبىلىسقا نە ايتارسىز؟ ول ول ما، 24 جاسىندا، ءوز تىلىمەن ايتقاندا، «تاريحى جوق ەلدىڭ» ادەبيەت تاريحىن جازادى. ونىڭ اۆتورى، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءالى بىتىرمەگەن شاكىرتى. بۇل ەڭبەكتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەڭدەسى جوق. مۇنىڭ ءبارى جاي وقۋ، جاداعاي ەلىكتەۋدەن تۋماعان عالامات. ءا دەگەننەن كوسەم ءسوز بەن پروزا جانرىندا الەمدىك ادەبيەتكە ءتان وزىق ۇلگىنى تانىتادى. قىسقاسى، قول كۇرەكپەن كەن اشادى. ساعىمنان سالتاناتتى ساراي تابادى. جىلان وتپەس جىنىستان جول سالادى. قىلتاناق كورمەگەن شاعىل شولەيت پەن تامشى كورمەي تاندىرى كەپكەن تاز تاقىرعا وي قۇرماسىن ەگەدى. ول ورمانعا اينالادى. مەڭىرەۋدى وياتىپ، مىلقاۋعا ءتىل بىتىرەدى. ارينە، ايتۋلى سۋرەتكەرلەردىڭ ىشىندە شىعىس، باتىس، ءوز مەكەنىن دە تاماشا بىلگەندەر از بولدى ما؟ ءبىراق ءوز باسىم مۇحاڭ اۋدارعان تىڭ، مۇحاڭ كوتەرگەن جۇكتى جەرىنە جەتكىزگەندەردى ءقازىر بىلمەيمىن. باتىسىڭدا دا، شىعىسىڭدا دا مۇحاڭا ماڭايلاسار ءوز ۇلت ادەبيەتىندە بار جانرىنىڭ باستاۋشىسى عانا ەمەس، ونىڭ نەگىزىن سالىپ، ۇلگى ۇستاز بولىپ قالعان، ءارى بارمايىڭ، XX عاسىردا كىم بار؟

كەيدە مۇحاڭا تەڭەۋ تاپپاعانداي، «ءوزىمنىڭ تۇك بىلمەيتىنىمدى بىلەمىن» دەگەن ەكەننەن باسقا ارتىندا ءوز قولىمەن جازعان ەكى جول ەڭبەگى قالماعان سوكراتتىڭ ماڭدايىن دارەجە كورەتىنىمىز بار. وعان ءتىلىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن. ال ەندى سوكراتتى سوكرات ەتكەن ءوز جەرلەستەرىنەن فاللەس، گەراكليت، زەنون باستاعان 25 «ماڭداي» وتكەنىن ەسكەرمەيمىز. ال اۋەزوۆتىڭ الدىندا دا، ارتىندا دا، ءوز دالاسىندا وزىمەن تەڭدەس كەلەتىن كىم بار ەدى؟ دەمەك، اۋەزوۆتىڭ ماڭدايى وزىنىكى، حالقىنىڭ، ۇلتىنىڭ ماڭدايى. وسى ماڭداي دۇنيەگە كەلۋىنە قازاق حالقىنىڭ تاريحى ۇزاق تولعاتتى، ول ءا دەگەننەن ءوزىنىڭ داۋىرلىك ميسسياسىن مويىنداپ كەلگەن، الەمگە ءوزىن دە، حالقىن دا تانىتقان دارا دانىشپان.

ولاي بولسا عىلىمدا كوپتەپ قالىپتاسقان «ساموسوزنانيە»، « ناسيونالنوە سوزنانيە »، «پلانەتارنوە سوزنانيە»، «كوسميچەسكوە سوزنانيە» دەگەن ۇعىمداردىڭ بارىن جاقسى بىلەمىز. وسى قازاقتىڭ ءوزىنىڭ «قىدىر دارىعان، ارۋاق قونعان» دەپ جۇرگەنى سول عارىشتىڭ ساناعا (كوسميچەسكوە سوزنانيەگە) مەگزەۋ ەمەس پە؟ ياعني، تابيعاتتىڭ تىلسىم قۇدىرەتىمەن تىلدەسۋ، جەكە ينديۆيدۋم بولعاندىعى دارىننىڭ كوكىرەك كوزى كوك تاڭىرىسىنەن قۋات الىپ، وزگەگە ءوز بولمىسىن تانىتادى دەگەندى وتكەن عاسىردا عۇمىر كەشكەن كانادالىق ايگىلى پسيحولوگ ر.م. بەكك ءوزىنىڭ «كوسميچەسكوە سوزنانيە» دەگەن ەڭبەگىندە دالەلدەگەن ەدى. ول ادام بالاسىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى اۋليە-انبيە، ماشايىقتاردىڭ ومىرىنە شولۋ جاساي كەلە، بۋددا، مۇسا (مويسەي)، يسا (حريستوس)، مۇحاممەد پايعامبارلاردى الگى ايتىپ وتىرعان عارىشتىق سانانىڭ وكىلدەرى دەيدى. مەنىڭ تانىمىمشا، مۇحاڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ تىلسىم قۇپياسى دا وسى دەڭگەيدە جاتىر. قۇداي قالاسا بولاشاقتا مۇحاڭ مۇراسىن زەرتتەۋگە ساپار شەككەن عالىمدار وسى بيىكتەن كورىنەدى دەگەن سەنىمىم مول. وعان ءوز شىعارمالارىنا عارىشتىق سانانىڭ ساۋلەسى تۇسكەن سۋرەتكەردىڭ ادامي پسيحولوگياسىنان بەرى قاراي زەرتتەگەندە عانا كوزىمىز جەتۋى ىقتيمال. ويتكەنى مۇحاڭ ءالى الەمدىك رۋحاني تاريحتا ءوز ورنىن الماعان قۇپيا تۇلعا.

1997

---