InfoHub Logo

مەن لەنينگراد فينانس اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى ماماندىق جەتىلدىرۋ كۋرسىن اياقتاعاننان كەيىن، سسسر ونەركاسىپ بانكىنىڭ الماتىداعى قازاق كونتورىندا ەكونوميست-كونسۋلتانت بولىپ قىزمەت اتقاردىم.

1935 جىلدىڭ نويابرىندە ورتا ازيا سوعىس وكرۋگىنىڭ تاشكەنتتەگى ماشىقتاندىرۋ ورتالىعىنا زاپاستاعى كومانديرلەر شاقىرىلدى. سوعان كەلگەندەردىڭ ىشىندە مەن دە بولدىم. ءبىزدىڭ توپتىڭ كومانديرى ورتا بويلى، ارىقشا كەلگەن، ويلى قوڭىر كوزدى، سوپاق بەت پولكوۆنيك پاۆەل ۆاحالوۆ بولدى. ەكى "قىزىل تۋ" وردەندى، ازامات سوعىسىندا ەسكادروننىڭ العىر كومانديرى بولعان كىسى ەدى ول. پاۆەل ۆاحالوۆ سياقتى قوس وردەندى كومانديرلەر ول كەزدەردە بۇكىل ورتا ازيا مەن قازاقستاندا ۇشەۋ-اق ەدى. قالعان ەكەۋى پولكوۆنيك ي.ۆ.پانفيلوۆ پەن قازاق ازاماتى جارمۇحامەدوۆ قانا بولاتىن.

ءبىزدىڭ جيىننىڭ ەكىنشى توبىنا سابىرلى، قاراپايىم، سۇڭعاق بويلى سارى كىسى — مايور ستەپان چيستياكوۆ باسشىلىق ەتتى. ول بۇرىن اتقىشتار باتالونىنىڭ كومانديرى بولعان ەكەن.

ازامات سوعىسىنان العان اۋىر جاراقاتتىڭ سالدارىنان پاۆەل ۆاحالوۆ سىلتي باسىپ جۇرەتىن. ول — قىزۋ قاندى، جىلدام كىسى. ادەتتە اياعىنىڭ كەمىستىگىن ۇمىتىپ كەتىپ، بىزگە ساپ تۇزەۋدىڭ جولدارىن، قارۋ ۇستاۋدىڭ تاسىلدەرىن، گيمناستيكالىق جابدىقتاردا جاتتىعۋدىڭ ادىستەرىن، كەدەرگىنى الۋ امالدارىن ءوزى قىزبالىقپەن قۇمارلانا كورسەتۋشى ەدى. مۇگەدەكتىڭ اتى — مۇگەدەك قوي. اتتى اسكەردىڭ ادەتتەگى ءداستۇر سابازدىعىن ساقتاپ، ول جاتتىعۋلاردى قانشاما ىنتاسىمەن كورسەتسە دە، كەمىستىكتىڭ اتى — كەمشىلىك ەكەنىن كورسەتىپ تۇراتىن.

سونى كورە تۇرىپ، «مەنىڭ اياق-قولىم ساۋ عوي، بۇل كىسىدەن مەن جاسپىن عوي، نە بەتىممەن مۇنىڭ ءتىلىن المايمىن، ۇيرەتكەنىن ۇيرەنبەيمىن» دەگەن وي جان تەربەتىپ، قارا تەرگە سالىپ ءبىزدى جۇمسايتىن...

پاۆەل ۆاسيليەۆيچتى ءبىز جولىققاننان-اق اعا تۇتتىق. ول مەيىرىمدى، كىشىپەيىل، وزىنەن ۇلكەنگە ىزەت ەتىپ سىيلاي بىلەتىن، وزىنەن كىشىگە قامقورلىق جاساپ، كەرەك بولسا، ماپەلەپ ەركەلەتە بىلەتىن، كەرەك بولسا قۇجىرتا بىلەتىن سوۆەت كومانديرى ەكەنىنە ءبىز ءتۇسىنۋشى ەدىك. قانشا اشۋلانىپ، قانشا ۇرىسىپ، ەكى اياعىمىزدى ءبىر ەتىككە تىعىپ قۋىرىپ العان كەزدە دە، ول ءبىزدىڭ ارىمىزعا، نامىسىمىزعا ءتيىپ، كەمىتە سويلەۋ دەگەندى بىلمەيتىن.

سەن دە ادامسىڭ، ساعان باعىنىپ تۇرعان دا ادامدار، ولاردىڭ ار-نامىسى بار، كەمىتپەي، مۇقاتپاي بيلەگىن،— دەگەن ءسوزىن پاۆەل ۆاسيليەۆيچ بىزگە بىرنەشە رەت قايتالاپ ايتىپ بەرەتىن.

ول كىسى بىزگە كەرەكتى ساباق بەرگەندە ەش نارسەنى وقىمايتىن. قالجىڭ-ازىلدەرىن ارالاستىرىپ، ءبىزدى كۇلدىرىپ سويلەيتىن. ءبىراق تا قالجىڭى دا، ءازىلى دە نەگىزگى وي شەڭبەرىنەن شىقپايتىن. مەن ءوزىم ەگدە تارتقاندا ءقازىر ەسىمە الىپ، ءقازىر ويلاپ وتىرمىن. ول كىسى تابيعاتىنان اقىن كىسى ەدى. وقىرماندار ۇستازىن اسىرا ماقتاپ جىبەرىپتى دەپ ويلاماسىن — اقىندىق الدىمەن ميدا، ودان كەيىن ويدا، جۇرەكتە. ۇيقاسقا قۇل بولعاندار اقىن ەمەس. اقىن بولۋ ءۇشىن الدىمەن تەرەڭ وي كەرەك، تەبىرەنتەتىن جۇرەك كەرەك... پاۆەل ۆاسيليەۆيچ ومىرىندە ءبىر شۋماق ولەڭ جازعان كىسى ەمەس. مەن ول كىسىنى اقىن دەپ وتىرعانىم، ونىڭ تەرەڭ ويى، مەيىرىمدى ەلجىرەگەن جۇرەگى، كەيدە قۋانىشتى، كەيدە مۇڭدى ءۇنى.

ءبىر جەتىدەن سوڭ ول ءبىزدىڭ توپتى جيىرما ادامنان ءۇش شاعىن توپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىنا باسشى تاعايىندادى.

— ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، وسىمدىك، ادامعا دا جاراتقان ءبىر-اق ءومىر بەرەدى. ءبىز ۋاقىتتى باعالاي بىلمەيمىز، ءبىزدىڭ ۇلكەن قاتەمىز سوندا. كەيبىرەۋىمىز وكىمەت بوپ، كوكىرەگىمىزدى شىرەنە جوعارى كوتەرىپ، باسقالاردىڭ ۋاقىتىن باعالامايمىز. مىلجىڭدىقپەن سولاردىڭ ۋاقىتىن ۇتامىز. بۇل اقىلدىلىققا جاتپايدى. سەندەر مەنىڭ قاراماعىما كەلدىڭدەر، مەن سەندەردىڭ باستىعىڭمىن. باستىقتىعىما شىرەنىپ، سەندەردىڭ ۋاقىتتارىڭدى ۇرلاعىم كەلمەيدى. سەندەر دە مەنىڭ ۋاقىتىمدى ۇرلاماڭدار. ماعان دا جان كەرەك. وكىمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ — بىزگە ازاماتتىق پارىز! ءبىر-بىرىمىزدى دۇرىس تۇسىنەيىك. وتان الدىنداعى پارىزىمىزدى اقىلداسىپ وتىرىپ ورىندايىق. مەن سەندەرگە سەنەمىن، سەندەر دە ماعان سەنىڭدەر... كەلىستىك پە، جولداستار؟— دەپ كۇلدى. ءبىز دە كۇلدىك:

— كەلىستىك!

تۇيىق مىنەز، ادەپتى جاۋىنگەر تۇركپەن جىگىتى ىنىلىك رەتىندە اقالتەكە تۇقىمىنىڭ اسەم تورى سايگۇلىگىن ۆاحالوۆتىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتادى، قولتىعىنان سۇيەپ اتتاندىرادى. كوماندير بىزبەن قوشتاسىپ، ازىرلىكتەرىڭ ءساتتى بولسىن دەپ ارعىماعىن تاقىمداپ شابا جونەلەتىن. ەگدە تارتسا دا ەردەن تۇسپەگەن كومانديرىمىزدىڭ سوڭىندا ەكى كوزىمىز ءتورت بوپ ءبىز قالۋشى ەدىك...

ءوز بەتىمىزشە دايارلانۋ كەزدەرىندە ءبىز بەس-التى ادامنان توپتانىپ اقىلداسىپ، كەلەسى كۇنگى ساباقتى ازىرلەيتىنبىز. ارامىزدا بۇرىن ۆزۆود، روتا كومانديرلەرى بولعان، ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان، ازامات سوعىسىنا بەلسەنە قاتىسقان، ونىڭ قيىنشىلىعىن مەيلىنشە كورگەن، تاجىريبەلى ەگدە تارتقان كىسىلەر دە بار. ولاردىڭ كوبىنىڭ جاستارى مەنەن بىر-ەكى مۇشەل ۇلكەن ەدى... ەڭ كىشىسى مەن بولاتىنمىن.

بۋحگالتەر بۋسين تاماشا گيمناست؛ كولحوز باستىعى كراسنونوسوۆ اسا شەبەر ساپتىڭ ادامى، ينجەنەر سوروكين بالليستيكا مەن ارتيللەريا ءىسىن جاقسى بىلەدى؛ اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى وزبەك احمەتوۆ ۋستاۆىنىڭ بارلىق تاراۋلارىن جاتقا بىلەتىن (ءبىز ونى قۇراندى جاقسى بىلگەن «قاريداي» «ۋستاۆشى» دەپ اتاۋشى ەدىك)؛ تاتار ءمۇعالىمى شاراپوۆ قارۋ-جاراقتى جىلىكتەپ اجىراتىپ، ومىرتقاداي جىك-جىگىن تاۋىپ قوسا بىلەتىن ەدى، تەرگەۋشى پاشكوۆسكيي اياعىن ابايلاپ باسىپ، ءار ءسوزىن تىزگىندەپ سويلەيتىن كىسى ەدى... ول، اسىرەسە، تاكتيكالىق ماشىقتاردا تەرەڭ ويلانىپ، تۇجىرىمدى پىكىرىن ايتا ءبىلۋشى ەدى. زاۆحوز ستاروستين بولسا، كازارماداعى، اۋلاداعى، جاۋىنگەردىڭ بۇيىمدارى تۇراتىن بولمەدەگى، جاتتىعۋ الاڭدارىنداعى بايقالعان بەيبەرەكەتتىككە جانى قاس، ۇقىپتىلىقتىڭ ق ۇلى ەدى... جيىلماعان توسەك، ابايسىزدا ءتۇسىپ قالعان شۇبەرەك، ءبارى-بارى ول كىسىنىڭ نازارىنان تىس قالمايتىن. ۆاحالوۆ ادام تانيتىن كىسى بولعاندىقتان، ءستاروستيندى ءبىزدىڭ توپقا ستارشينا ەتىپ تاعايىندادى. ال، مەنى جاسىم دا، شەنىم دە كىشى رەتىندە ونىڭ كومەكشىسى ەتىپ قويدى.

ماشىقتانۋ وڭاي ەمەس. ماشىقتاندىرۋ ءۇشىن قاراجات كەرەك، قايرات كەرەك. ۇيرەنۋ ءۇشىن قارۋ كەرەك، جاراق كەرەك. ولار وڭايعا تۇسپەيدى. ستاروستين سولاردىڭ اۋىرتپالىعىن مەنىڭ موينىما جۇكتەدى. ەرتەڭگى ءبىزدىڭ توپتىڭ ماشىقتانۋىنىڭ اۋىرتپالىعى مەنىڭ موينىمدا بولدى. شىر كوبەلەك اينالىپ جۇگىرىپ ءجۇرمىن. ءبىر نارسە بار بولسا، ءبىر نارسە جوق. ماعان سەنگەننەن كەيىن، جوق نارسەنى دە تابۋعا مىندەتتىمىن. جەتپەگەندى جەتكىز دەپ ستاروستين مەنى قۋدالايدى. ول كەزدە جاس كەزىم. ستاروستين نە ايتسا، الدىنا قالت تۇرىپ، ونىڭ ءتىلىن الا جۇگىرەمىن...

ءبىزدىڭ توپ قالجىڭ رەتىندە ءستاروستيندى ءبىزدىڭ «گەنەرال» دەپ اتادى، ال، مەنى بولسا «وفيسەر وسوبوگو پورۋچەنيا گەنەرالا ەنتو» دەپ اتادى. («گەنەرال ستاروستين» سوزگە ولاق كىسى ەدى. ماعان بۇيرىق بەرگەندە «يا پورۋچايۋ ۆام — ەنتو» دەپ سويلەيتىن، ونىڭ «ەنتوسى»—«ەتو» دەگەن ءسوزى ەدى...). سودان باستاپ ءقالجىڭ-ازىل رەتىندە ءبىزدىڭ توپتا ەكەۋىمىز دە كۇلكى بولدىق.

ۆاحالوۆ تاڭ سارىدە، ءبىز ويانباستان كەلۋشى ەدى. تاڭەرتەڭگى دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋىن كوزىمەن كورىپ، ءوزى باسى-قاسىندا بولىپ، سونان سوڭ ارعىماعىنا ءمىنىپ، ازانعى شايىن ءىشۋ ءۇشىن ۇيىنە قايتىپ كەتۋشى ەدى. سودان ماشىقتانۋ الدىندا بەس مينۋت قالعاندا ۇقىپتى قايتىپ كەلەتىن.

ءار توپتىڭ باسشىلارىنان ماشىقتانۋعا دايىندىق جونىندە راپورت قابىلداپ، ستاروستيننەن دە ءار ماشىقتانۋ ورنىنىڭ دايىندىعىن سابىرلى سۇرايتىن. سونان سوڭ ۆاحالوۆ بۇگىنگى ساباقتى قايسىمىز قانداي تاقىرىپتا وتكىزەتىنىمىزدى حابارلايدى دا:

— توپتاردى ساباق وتەتىن ورىندارىنا اپارىڭدار، — دەپ بۇيرىق بەرەتىن.

ءوزى ءار توپتىڭ اراسىندا بولىپ، ماشىقتانۋىمىزدى سىناپ جۇرەتىن. ول كىسى ەشكىمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ زىركىلدەپ ەسكەرتپە جاسامايتىن. ماشىقتانۋ سوڭىندا «بۇگىن ءبىز نە ىستەدىك، نە تاپتىق؟ ەرتەڭ نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بۇگىن ءبىز بىرنەشە وعاش قاتە جىبەردىك. ونى مەن دە، سەندەر دە سەزىپ وتىرسىڭدار. بۇگىنگى قاتالىعىمىزدى ەرتەڭ قايتالاۋ بىزگە جاراسپايدى. ءار ءجوننىڭ جىگىن تابا بىلەيىك، جولداستار»، — دەيتىن.

— دۇشپان سىرىن ايتپايدى. ءبىراق تا تامىرىن ۇستاپ، سىرىن ءبىلۋ — كومانديردىڭ نەگىزگى مىندەتى. شاحمات ويناي بىلمەيتىن كوماندير — كوماندير ەمەس... شاحماتتى ويناي ءبىلۋ ءۇشىن تەرەڭ وي كەرەك... مەن بۇيتسەم، بۇل قايتەر ەكەن دەپ ويلاماعان ويىنشى، ويىنشى ەمەس... ءتۇبىن ويلاپ ويناۋ كەرەك شاحماتتى. شىراقتارىم، سوعىس تا شاحماتتىڭ ءبىر ءتۇرى... ويلاماعان كوماندير سوعىستا وپىرىلادى... ءوز وبالى وزىنە، ءبىراق تا سونىڭ قاراماعىنداعىلار قىرىلادى... كومانديردىڭ ءبىر وقىس ويى حالقىمىزعا قىمبات تۇسەدى. ءومىر جاعىنان قىمبات تۇسەدى... سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ماڭدايالدى مىندەتىمىز: ەل دەسە ەڭىرەگەن ەرلەردى قان مايدان دا ورىندى جەرىنە جۇمساي ءبىلۋ... سول سەبەپتى كومانديردىڭ مىندەتى — اۋىر مىندەت. وسىعان تۇسىنۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن...

— مەن دە بالا بولعام ءبىر كەزدە، مەن دە ءجاسوسپىرىم جىگىت بولعام ءبىر كەزدە... سەندەر دە بالا بولعانسىڭدار ءبىر كەزدە، سەندەر دە جاڭا ءوسپىرىم جىگىت بولعانسىڭدار ءبىر كەزدە... اق ءسۇتىن بەرگەن انا، ادال كۇشىن جۇمساعان اتا ءبىزدىڭ قاراماعىمىزعا بوپەلەگەن، ماپەلەگەن ۇلدارىن سولدات ەتىپ بەرىپ وتىر... سەنىپ بەرىپ وتىر. وتاننىڭ ارىن، بوستاندىعىن، تاۋەلسىزدىگىن قورعاسىن دەپ بەرىپ وتىر... سولداتىڭدى ايالاي بىلگىن. باستىقپىن دەپ ماڭعازدانبا. شەنىڭە قۇتىرما... اقىلىڭ بولسا، شەنىڭ مەن شەكپەنىڭنىڭ ءقادىرىن بىلە ءبىل...— ۆاحالوۆ سوڭعى سوزدەردى قولىن سەرمەپ كوتەرىڭكى داۋىسپەن ايتتى.

ستاروستين مەنى ءوزىنىڭ «قولبالاسىنداي» جۇگىرتىپ، جىرتىق-كەتىكتىڭ، جەتىسپەي جاتقان جەردىڭ بارىنە جۇمساي بەرەدى... ءتارتىپتىڭ اتى — ءتارتىپ، ورىنداۋعا تۋرا كەلەدى.

ءبىزدىڭ توبىمىزدا اشىق پارتيا جينالىسى بولىپ ءوتتى. ءمۇعالىم شاراپوۆ حالىقارالىق جاعداي جونىندە بايانداما جاسادى... ۆاحالوۆ تا پرەزيديۋمدا وتىردى. ستاروستين ءوزىنىڭ «وسىنى سىزگە تاپسىرامىن» دەۋىمەن مەنى جۇگىرتىپ قويىپ ەدى. مەن زالعا كەشىگىپ كىردىم. بايانداماشى اۋعاننىڭ امانۋللا حانىنىڭ تاقتان تۇسكەنى جايلى، باچي-ساقاۋ كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىپ تۇر ەكەن. باسىن ەستىمەگەن باياندامانىڭ اياعىنا تۇسىنە الماي وتىرا بەردىم.

باياندامادان كەيىن ءبىرىنشى بولىپ بۋحگالتەر بۋسين سويلەدى. ول ءوز ءسوزىن تاريحي جانە گەوگرافيالىق انىقتامالارمەن ايقىنداي وتىرىپ، ءمۋسسولينيدىڭ ابيسسينياعا (ەفيوپيا) جاساعان اگرەسسياسى جايلى شەگەمەن قاققانداي دالەلدەپ سويلەدى.

— جابايى جاتقان ەفيوپ حالقى ءمۋسسولينيدىڭ تانكتەرىنە تاياقپەن قارسى شىقتى... مۋسسوليني قولدانعان ۋ — يپريت حالىققا بۇركىلدى... ول ۋ ادامنىڭ دەنەسىنە تيسە، قانىن قايناتىپ ولتىرەتىن ۋ ەدى. جان ساقتاۋ ءۇشىن ەفيوپتار ۋ تامشىسى تيگەن دەنەسىنىڭ جەرىن ۋ تاراتپاۋ ءۇشىن وتكىر پىشاقپەن كەسىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. ءوزى تۇگىل باسقا ادامعا پىشاق جۇمساۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق تا ەفيوپتار سوعان ءماجبۇر بولدى. سول حاباردى وقىپ وتىرعان كەزىمدە ادامنىڭ ايۋاندىعىن مەن ءبىرىنشى رەت ءتۇسىندىم. ادام ايۋان ەمەس، ادامدى ايۋان ەتكەن يمپەرياليزم... — دەپ ءسوزىن دوعارتتى.

مەن ءمۇعالىم مەن بۋحگالتەردىڭ سوزدەرىنىڭ ورالىمدىلىعى مەن ولاردىڭ جان-جاقتى بىلىمىنە بالاشا قىزىعىپ وتىرمىن. وزگە شەشەندەر دە قىزۋ، ۇتىمدى سويلەدى. (ماعان ول كەزدە ءبارى جاڭالىق ەدى.)

ينجەنەر يندۋستريامىزدىڭ وركەندەۋى مەن سوۆەتتىك تەحنيكانىڭ جەتىلە تۇسكەنىن ايتسا، كولحوز باستىعى قۇلاقتارمەن تاپتىق بىتىسپەس كۇرەستە جەڭىپ، كولحوز قۇرىلىسىنىڭ وركەندەگەنىن اڭگىمەلەيدى. اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى نەپ داۋىرىنەن سوۆەتتىڭ مەملەكەتتىك جانە كووپەراتيۆتىك ساۋداسىنا كوشكەنىمىزدى، مۇنىڭ ارتىقشىلىعى مەن الداعى بولاشاعى جايلى ايتتى.

— تاعى دا كىم سويلەيدى، جولداستار؟

— وسىمەن ءسوزدى جيناقتاساق دەگەن ۇسىنىس بار، — دەدى ورنىندا وتىرىپ پاشكوۆسكيي.

— قالايشا؟ ماسەلەمىز وتە ماڭىزدى. مۇمكىندىگىنشە جولداستار كوبىرەك تالقىلاعانى دۇرىس ەمەس پە...

— ال، كانە، كىم سويلەيدى... بۇگىن بۇل اشىق پارتيا جينالىسى عوي. ارامىزدا پارتيادا جوق جيىرما بەس ادام وتىر. سولاردان سويلەگەنى بۋسين عانا. مەنىڭشە، ول وتە جاقسى سويلەدى... — دەدى جينالىس باسقارۋشى كراسنونوسوۆ. مەن ءبۋسيندى پارتيادا جوق دەپ ويلاماۋشى ەدىم. ءوزىم بولسام، ول كەزدە پارتيادا جوقپىن.

— كانە، باتىلىراق، بەلسەندىرەك بولايىق، جولداستار... ءوزىمىزدىڭ ءىسىمىز جايلى تولعاۋعا دا بولادى عوي، — دەدى جينالىس اتاسى.

ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن ستاروستين قول كوتەردى.

— ءيا؟.. ستاروستين جولداس پا!؟— دەدى جينالىس اتاسى، ءۇمىتى ۇزىلگەندەي سارىلا كۇتىپ وتىرىپ قارماعىنا الدەنەنى ىلىكتىرگەن بالىقشىداي قۋانىپ...— سويلەڭىز، سويلەڭىز.

— شىنىمدى ايتايىن، حالىقارالىق ماسەلە جايىن جەتە ۇعىپ، جاقسى بىلە بەرمەۋشى ەدىم،— دەپ باستادى ءسوزىن ستاروستين. — الايدا، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، باچي-ساقاۋ دەگەنىمىز مۇسىلمانداردىڭ ناعىز باسپاشىسى ەكەن. مەن يبراگيمبەكتىڭ باسپاشىلارىنا قارسى كۇرەسىپ ەدىم. كەرەك بولسا — بۇل باسپاشىلاردى دا تۋراپ سالارمىز... مەن ءوز حالقى ءۇشىن ايانباي كۇرەسىپ، تانىنەن ەت كەسسە دە شىداپ جۇرگەن ابيسسيندىقتار ناعىز باتىر ەل مە دەپ قالدىم... ال، ولاردىڭ حايسەلاسە ءبىرىنشىسى بىزگە تاپ جاۋى بولعانمەنەن، جاۋىنگەرلەرىن باستاپ، ءوزى باستاپ دۇشپانعا اتوي سالعانىنا مەن وتە ريزا بولىپ وتىرمىن. مۋسسوليني، ارينە، يتاليانىڭ يتارشىسى، نەمىستىڭ — گيتلەرى، يسپاننىڭ — فرانكوسى، ءبارى دە سىلىمتىكتەر... ونىڭ ۇستىنە وزدەرىنىڭ سامۇرايلارىمەن جاپوندار دا قىلىشىن قايراپ قۇتىرىپ وتىرعانىن سەزدىك.

ال، ەندى ءوز ىسىمىزگە كەلەيىكشى. مەن توپتىڭ ستارشيناسىمىن. مەن ءتارتىپ جاعىن باقىلاۋىم كەرەك، ول — مەنىڭ ازاماتتىق مىندەتىم. ەرتەڭگى ماشىقتانۋعا كەرەكتى قۇرال-جابدىقتاردى ازىرلەۋ دە مەنىڭ مىندەتىم. ونىڭ ۇستىنە تاماق جايىن (ەرتەڭگى، تۇسكى، كەشكى اس)، كورپە-توسەك جايىن مەن ويلاماسام بولمايدى. كەزىندە كيىم-كەشەك اۋىستىرتىپ، توپتى مونشاعا اپارۋ تاعى بار... راس، مەنىڭ كومەكشىم بار. ءوزى پارتيا مۇشەسى ەمەس، الايدا ەلگەزەك، ءتارتىپتى جىگىت. ءار تاپسىرمامدى ىجداھاتپەن ورىندايدى. ول ەكەۋىمىز ءوز بەتىنشە ازىرلەنۋ جۇمىسىنا كوبىنەسە قاتىسا المايمىز. مومىشۇلىن وسىنداعى جولداستاردىڭ كەيبىرەۋلەرى «وفيسەر وسوبوگو پورۋچەنيا گەنەرالا ەنتو» دەپ وتتايدى. وزدەرىڭىز ايتىڭىزشى، وسى دۇرىس پا ەكەن؟ («ەنتو» دەگەنى — مەنمىن.)

قىزىل ارميانىڭ جاس كومانديرىن «وفيسەر» دەپ، مەنى «گەنەرال» اتاندىرىپتى... بۇل نە دەگەن ءبىزدى مازاقتاۋ؟ مومىش ۇلى سوعىستى كورگەن جوق. ال، مەن بولسام، پاتشا وكىمەتى مەن اقتارعا قارسى كۇرەسكەننىڭ ءبىرىمىن. مەنىڭ جاسىمدى نەگە سىيلامايسىڭدار؟ مەن سەندەردەن وسىنى كۇتىپ پە ەدىم، ىنىلەرىم؟ سوندا قالاي بولعانى؟ ءبىز مومىش ۇلى ەكەۋىمىز باسشىمىز ايتقان بۇيرىقتى بۇلجىتپاي ورىنداي بەرەمىز. ونسىز بولمايدى عوي، جولداستار-اۋ! ءتارتىپتىڭ اتى — ءتارتىپ. مەن ايتارىمدى ايتىپ بولدىم، — دەپ ستاروستين اۋىر كۇرسىنىپ ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىردى.

ۆاحالوۆ ءوز سوزىندە بۇگىنگى بايانداما مەن شىعىپ سويلەۋشىلەردىڭ ورىندى پىكىرلەرىنە، مازمۇندى اڭگىمەلەرىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.

سوڭعى جىلدارداعى سوعىس وقيعالارى الداعى ءبىر سويقاننىڭ سۇرقيا حابارشىسى سياقتى كورىنەتىنىن ايتتى ول. ءبىرقاتار بۋرجۋازيالىق اسكەري تەورەتيكتەردىڭ بولجامدارىن ەسكە سالدى. ەلىمىزدىڭ قورعانىس ازىرلىگى جايلى aيتa كەلىپ، ءاربىر زاپاستاعى كومانديرلەردىڭ دايىندىعىن، ءبىلىمىن ارتتىرىپ شىنىعۋ، قاجەت بولسا ءار بولىمشەنى ناعىز كومانديرلەرشە باتىل باسقارىپ كەتۋ جايىن ءسوز ەتتى. سونان سوڭ ۆاحالوۆ ماشىقتانۋدىڭ العاشقى جارتىسىنىڭ قورىتىندىسىن شىعارىپ، ەكىنشى جارتىسىن دا جاقسى وتكىزۋ جولىنداعى مىندەتتەردى اتاپ ءوتتى. جەڭىل ازىلمەن قوشتاي وتىرىپ، ءستاروستيننىڭ ىقىلاسى مەن ىنتاسىن قۇپتادى. مەن جايلى دا جىلى لەبىز ءبىلدىردى. ەكەۋىمىزدەن جولداستاردىڭ بىزگە قويعان ءازىل اتىن كوڭىلىمىزگە اۋىر الماۋدى سۇراندى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ۆاحالوۆ تولعانىپ تۇرىپ، بارشامىزعا وي تاستاي سويلەدى.

— حالقىمىز «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەيدى. "ساقتانساڭ، ساقتايمىن" دەگەن ءسوز بار. سىزدەردەن نەسىن جاسىرايىن، ەگەر الداعى كەزدە سوعىس بولا قالسا، ءبىز سوعان بارىنشا دايىن بولۋىمىز كەرەك. وسى جينالىستا چيستياكوۆتىڭ توبى ءبىزدى سوسياليستىك جارىسقا شاقىرعانىن حابارلادى. ءبىز قابىل الدىق.

"سوڭعى تۇيەنىڭ جۇگى اۋىر" دەگەندەي، ماشىقتانۋ اياقتالار الدىنداعى ەكى اپتانىڭ اۋىرتپالىعى بىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق. ۆاحالوۆ ءارقايسىمىزدى كوز الدىنان تاسا ەتپەي، قاداعالاپ ءجۇردى.

اقىرعى ءۇش كۇن بويى وكرۋگتىڭ اسكەري دايىندىق جونىندەگى باسقارماسىنىڭ ناچالنيگى كومديۆ1 بريليەۆ ءتورت كومانديرمەن قوسىلىپ ءبىزدىڭ ماشىقتانۋ تاجىريبەمىزدىڭ قورىتىندىسىن تەكسەردى. ونى اسكەر تىلىندە سىنعا سالۋ — ينسپەكتيروۆانيە دەيدى. ول سۇڭعاق بويلى، بادىراق كوك كوزدى، تاڭقى تاناۋ، بايسالدى، بايىپتى كىسى بولاتىن. اسكەر ءتىلىندس ينسترۋكتيروۆانيە دەگەن ءسوز — نۇسقاۋ، اقىل ايتۋ دەگەن ماعىنادا. ينسپەكتيروۆانيە دەگەن ءسوز — سىننان وتكىزىپ، ەمتيحان الۋ دەگەن ماعىنادا. سىننان ءوتىپ، ەمتيحان بەرۋ الدىندا كىم قوبالجىمايدى. سوريەۆنوۆانيە دەگەن ءسوز — بايگەگە قوسۋ دەگەن ماعىنادا. چيستياكوۆ توبىمەن بۇل سىناۋدا ءبىز بايگەگە قوسىلىپ وتىرمىز. بايگەدە كىمنىڭ ارتتا قالعىسى كەلەدى. اركىم شاماسى كەلگەنشە نامىسقا تىرىسادى. ەڭ ۇلكەنىمىز ۆاحالوۆتان باستاپ، ەڭ كىشىسى ماعان دەيىن قوبالجۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى ەدى. مەن تۋرنيكتە اينالۋدان ءسۇرىندىم.

— مومىش ۇلى، نەگە جاڭىلدىڭ؟ سىزگە نە بولدى؟—دەپ شىدامىن جەڭە الماي «سەنگەندەگىم سەن بولساڭ...» دەگەن كوزقاراسىمەن زەكىدى ماعان ۆاحالوۆ.

— بۇلاي بولادى دەپ ءوزىم دە ويلاعان جوق ەدىم، — دەدىم مەن ەنتىگىپ تۇنشىعا جاۋاپ قاتىپ.

— قايتالا!

— پاۆەل ۆاسيليەۆيچ، اسىقتىرماڭىز، ءوزى دە ۇيالىپ قالدى عوي. كىشكەنە دەم الىپ، ەتەك-جەڭىن جيناپ السىن. سودان كەيىن كورەرمىز،— دەدى كومديۆ بريليەۆ ۆاحالوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ.

مەن قىزارا ءبورتىپ ءبىر شەتكە ىعىسىپ بارىپ، جەرگە تومەن قاراپ وتىرىپ قالدىم.

— ءاي، ساعان نە بولدى؟ ءوزىڭدى-وزىڭ ۇستاي بىلمەيتىن جىگىت ەكەنسىڭ عوي. سەنىڭ ساسقالاقتىعىڭنىڭ كەسىرى كۇللى ءبىزدىڭ توپتىڭ نامىسىنا ءتيىپ وتىر، — دەپ زەكىدى بۋسين. مەن ءۇن قاتپادىم. ءبۋسيننىڭ زەكىگەنىن ەستىگەن كومديۆ بريليەۆ الا كوزبەن ءبىر قاراپ:

— ساتسىزدىككە اركىم دە دۋشار بولادى، بۋسين جولداس. بارلىق قيمىل ونە بويى ءساتتى بولا بەرمەيدى. «ءيى قانباعان قامىردى ەتكە سالما» دەگەن ماقال بار... ءىنىڭىزدى مازالاماڭىز. ول جىگىتكە ءازىر تىنىشتىق كەرەك. كەمىتپەي، كەكەتپەي سويلەڭىز! — دەگەندە بۋسين دە قامىعىپ، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى.

قاسىما تاعى دا ەكى كىسى ءۇنسىز كەلىپ وتىردى.

— سەندەر دە «ايىپ الاڭىنا» جەتتىڭدەر مە؟— دەدىم مەن كراسنونوسوۆتى كەكەتە سويلەپ. ول الگىندە عانا مەن سۇرىنگەندە ماعان تۇنەرە قاراپ، اتارعا وعى جوق ەدى.

— سۇرىنبەيتىن كىسى بولمايدى دەپ كومديۆ جاڭا عانا ايتتى عوي. سەن جالعىز بولماسىن دەپ ەكەۋىمىز دە ءسۇرىنىپ، قاسىڭا كەپ وتىرمىز، — دەدى پاشكوۆسكيي كۇلىپ.

— مومىش ۇلى! — دەپ شاقىردى ۆاحالوۆ. مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ جۇگىرىپ باردىم.

— ك سناريادۋ! — دەپ قاتال بۇيىردى ۆاحالوۆ.

مەن اياعىمدى نىق-نىق باسىپ تۋرنيكتىڭ استىنا كەلدىم... قۇجىرلانىپ ەكى قولىمدى سەرمەپ تۋرنيكتىڭ بەلدەۋىنە قولىمدى قاپسىرا جابىسا كەتتىم دە، بارلىق دەنەمنىڭ سالماعىن سالىپ، اياعىمدى سەرمەپ، شىر كوبەلەك اينالدىم. ونى اسكەر تىلىندە ايتقاندا «كرۋتيل سولنسە» دەيدى. دارمەنىمدى ءبىراز باسىپ، تۋرنيكتىڭ بەلدەۋىنەن قولىمدى بوساتىپ جەرگە ىرعىپ ءتۇستىم. ۆاحالوۆ جىميىپ كۇلىپ، «دۇرىس، بالام» دەگەن كوزبەن ماعان مەيىرلەنە قاراپ تۇردى. كومديۆ بريليەۆ:

— دۇرىس، قاراعىم. سەن سپورتسمەن ەكەنسىڭ. ارينە، مىنا قيمىلىڭا بەس قويىپ، باعا بەرۋگە بولار ەدى. ءبىراق تا الدىمەن ءسۇرىنىپ تە الدىڭ عوي، جىگىتىم. سول سەبەپتى تورتتەن ارتىق باعا بەرە المايمىن.

— كومديۆ جولداس، — دەپ ۆاحالوۆ جالىنعانداي سۇپسۇر بولىپ كەتتى.

— پاۆەل ۆاسيليەۆيچ، مەن وسىلاي شەشىمگە كەلدىم. مەنىمەن تالاسپاڭىز، — دەپ تاستادى كومديۆ.

— قۇپ، كومديۆ جولداس، — دەپ ۆاحالوۆ قالت تۇردى الدىندا.

— مەن ينسپەكتورمىن، پاۆەل ۆاسيليەۆيچ. مەن قالىستىعىمدى عانا ايتام. كەشىرىڭىز.

— ادىلەتتىگىڭىزگە راقمەت، كومديۆ جولداس،— دەپ ۆاحالوۆ قايتادان قالت تۇردى.

ماشىقتانۋ نىسانا اتۋمەن اياقتالۋى ءتيىس ەدى. كۇن جارقىراعان اشىق بولاتىن. تاڭعى ساعات وندا ەكى توپ تا گارنيزوننىڭ اتىس الاڭىندا سىنالۋ ءۇشىن سالتاناتتى ساپقا تۇردى. اسكەر تىلىندە ونى تير دەيدى.

بريليەۆ ۆاحالوۆتان راپورت قابىلداعاننان كەيىن، ءار توبىمىزدى ءوز ورىندارىمىزعا اپارۋدى بۇيىردى. ونىڭ كومەكشىلەرى نىسانانىڭ جايىن، وق-سايمان قورامساعى مەن قارۋ-جاراقتىڭ اتىس-تارتىسقا دايىندىعىن تەكسەرىپ ءجۇر. كەزەكتەسىپ نىسانامىزدى اتقىلاپ جاتىرمىز. كوز الدىمىزداعى نىسانا — دوڭگەلەك قارا قاعاز، قاشىقتىعى ءجۇز-اق مەتر. ەكى مينۋت ىشىندە ءۇش وق اتۋىمىز كەرەك. التىلىق شەڭبەردەن وعىڭدى جىبەرمەي اتىپ، 18 ۇپاي الساڭ — قاتاردان قالمادىڭ دەگەن باعا، 20 ۇپاي الساڭ — اجەپتاۋىر اتقىش ەكەنسىڭ دەگەن باتا، جيىرمادان اسىپ كەتسە — ورتاڭ قولداي مەرگەن ەكەنسىڭ دەگەن باتا.

مەن اتقاندا 23 ۇپاي الدىم. (وق نىسانانىڭ جوعارعى وڭ بۇرىشىنا توپتانىپ 7، 8، 8 شەڭبەرىنە ءتيىپتى.)

قاسىمىزعا اقساڭداپ سىلتي باسىپ ۆاحالوۆ كەلدى. ول قورىتىندى شىعارعاندا، ەكى توپتىڭ دا كورسەتكىشى بارلىق جاعىنان بىردەي بوپ شىققانىن حابارلادى. بريليەۆ ءبىرىنشى ورىندى ەشكىمگە قيماي، ەكى توپ تا تەپە-تەڭ دەپ اكتىگە جازباقشى ەكەن. وعان مايور چيستياكوۆ:

— كومديۆ جولداس، مەن ءوز توبىممەن پولكوۆنيك پاۆەل ۆاسيليەۆيچپەن باستەسىپ جۇرگەن كىسىمىن، نە جەڭىپ بەرىڭىز، نە جەڭىلتىڭىز، مىنا بيلىگىڭىزگە مەن كونە المايمىن،— دەپتى.

— مەن دە شىدادىم، ءىنىم، ارپالىسىپ كورەيىك، — دەپتى ۆاحالوۆ. — ۇسىنىسىڭدى ءوزىڭ ايت. مەن كوندىم.

چيستياكوۆ:

— ەكى توپتان ءبىر-بىر ۇزدىك اتقىشتى تاڭداپ سايىسقا سالايىق. قايسىسى جەڭسە، جول سونىكى، — دەپتى.

— مەن سايىسقا دايىنمىن... تاڭداماڭدى شىعار مايدانعا. مەن دە قۇرى قول ەمەسپىن. چيستياكوۆ ءوز توبىنان پەتروۆتى تاڭداپ شىعارىپ وتىر... ونىڭ بۇگىنگى اتىستاعى كورسەتكىشى 23 ۇپاي...

بىزدە پاشكوۆسكيي جولداستىڭ 25 ۇپايى بار. ارينە، ورتاڭقول كورسەتكىش ەكەنىنە داۋ جوق. ءبىراق تا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وق توبى ماعان زىلدەي اۋىر ءتۇسىپ وتىر. ورىسشا ايتقاندا «ون سترەلياەت نە ۆ بروۆ، ا ۆ رەسنيسۋ». سول سەبەپتى پاشكوۆسكييدىڭ ءقادىرىن بىلسەم دە، مىنا قازاققا سەنىپ تۇرمىن. ال، قاراعىم، سەنى ايتىس-تارتىسقا سالدىم... سەنىپ سالىپ وتىرمىن. بار ورنىڭا، — دەپ تولقي اياقتادى ءسوزىن ۆاحالوۆ.

مەن ۆاحالوۆپەن بىرگە اتىس شەبىنە بارا جاتقانىمدا، سوڭىمنان جىگىتتەر: «ساپارىڭ ءساتتى بولسىن» دەپ شۋىلداستى.

اتىس شەبىنە چيستياكوۆ پەتروۆتى ەرتىپ كەلدى. ءسويتىپ، ءوز توبىمىز بەن باقىلاۋشىلاردان الىستا، اتىس شەبىندە ءتورت ادام قالدىق.

مەنىڭ مىلتىعىم تازالانعان ەدى. پاكەنە بويلى، ارىق كەلگەن، قىسىق قارا كوزدى پەتروۆ بولسا، سۇمبىسىنە قۇرعاق شۇبەرەكتى وراپ تۇرىپ، «مەنىمەن جاعالاساسىڭ با؟» دەگەندەي ماعان كەكەسىن قاراپ كۇلدى.

تىرەكسىز اتقان وق زايا كەتەدى. مەن ورنىما جاتتىم دا، جەردەن تىرەك ىزدەدىم. ەكى شىنتاعىمدى ارى-بەرى تىرەك بولاسىڭ با دەپ سىنادىم. قولىمداعى كىشكەنتاي كۇرەكشەنى الىپ، ەكى شىنتاعىم ءۇشىن شۇقىر قازدىم. شۇقىرعا ەكى شىنتاعىمدى تىرەپ، مىلتىعىمنىڭ ءدۇمبىسىن يىعىما تىرەپ، نىسانانى كوزدەدىم. شىنتاقتارىم، قولىم ورنىندا... «ە، اتۋعا بولادى ەكەن» دەپ ويلادىم ورنىمنان تۇرىپ.

— مەن دايىنمىن، پولكوۆنيك جولداس، — دەپ باياندادىم ۆاحالوۆقا. ول ءۇن قاتپاستان قولىما ءۇش وق ۇستاتتى. ورنىما جاتىپ، ساۋساقتارىمدى سامپىلداتىپ، نىسانانى كوزدەپ، ءۇش وعىمدى ءبىرىنىڭ ىزىمەن ءبىرىن جىبەردىم.

ۆاحالوۆ ماعان نارازىلى كوزبەن قاراپ: «نەگە اسىقتىڭ، زاڭ بويىنشا ەكى مينۋت اتۋ كەرەك ەدى. سەن وتىز سەكۋند ىشىندە ۇشقالاقتىق ىستەدىڭ»، — دەگەندەي بۇرىلىپ كەتتى.

الىستا ءبىزدىڭ توپتان مەنىڭ ۇشقالاقتىعىمدى سەزگەن بىرەۋ: «ءاي، سەن دە اسىعىپ-اپتىققان سابىرسىز يت ەكەنسىڭ عوي» دەگەندەي جۇدىرىعىن كورسەتتى. (مەن سنايپەر مەكتەبىن بىتىرگەن كىسى ەدىم. ولارعا بۇل سىرىمدى بۇرىن بىلدىرگەن جوق ەدىم. سول سەبەپتى ۆاحالوۆ تا، مەنىڭ جولداستارىم دا مەنىڭ شاپشاڭدىعىما تۇسىنبەپتى.)

ەندى پەتروۆ اتىس شەبىنە ورنالاسقاندا، چيستياكوۆ وعان وق بەرىپ تۇرىپ:

— جاتتىعۋدىڭ شارتى بويىنشا، ءۇش وققا ەكى مينۋت بەرىلەدى، اسىقپاي اتقىن، — دەدى.

— بىلەم، مايور جولداس، — دەپ جاۋاپ بەردى پەتروۆ مىلتىعىن وقتاپ جاتىپ.

پەتروۆ جالپايىپ جاتا قالدى. اسىقپاستان، اپتىقپاستان مەيلىنشە سابىرلانىپ، ءبىر وعىنان كەيىن ءبىر وعىنىڭ اراسىن اجىراتىپ اتىپ جاتىر.

تۋرا ەكى مينۋتتا اتىپ ۇلگەردىڭىز، — دەدى چيستياكوۆ. ۆاحالوۆ: «وسىلاي اسىقپاي اتۋ كەرەك ەدى عوي» دەگەندەي ماعان كىنالاي الا كوزىمەن قارادى. سىناۋشىلار كەلدى. بريليەۆ توپتاردى نىساناعا اپارۋعا رۇقسات بەردى.

پەتروۆ وڭ نىسانانى، مەن سول جاقتاعى نىسانانى اتىپ ەدىك. نىساناعا ون مەتردەي قالعاندا سىناۋشىلاردان، ۆاحالوۆ پەن چيستياكوۆتان جانە جارىسقان ەكەۋىمىزدەن باسقالارى تاعاتسىز كۇتىپ تۇرىپ قالدى.

پەتروۆ 24 ۇپاي (7، 8، 9 شەڭبەرگە تيگەن) الىپتى. ورتاڭ قولداي مەرگەننىڭ ۇپايىن كورگەندە، ۆاحالوۆ ساسقالاقتاپ تۇكىرىگىن جۇتا بەرىپ، ماعان اشۋلى كوزبەن قارادى. مەنىڭ نىساناما كەلگەندە، ءبارىمىز تاڭىرقاپ قاپپىز. ءۇش وق تا قاتار قارا مونشاقتاي تىزبەكتەلىپ ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا توپتالىپتى — 8، 9، 10-دىق شەڭبەرگە ءتيىپ 27 ۇپاي جيناپپىن. ەگدە تارتقان پولكوۆنيكتىڭ اشۋى تارقاپ:

— جارايسىڭ، مومىش ۇلى! — دەپ سەرپىلىپ كەتتى. بريليەۆ مەنىڭ نىساناما قاراپ ءۇن قاتپاي تۇردى.

— شىنىمدى ايتسام، كومديۆ جولداس، بۇلاي بولادى دەپ ويلاعان جوق ەدىم، — دەدى چيستياكوۆ بريليەۆقا قاراپ. قولىن سەرمەپ الىپ، اۆتوماتتان اتقانداي-اق تارىلداتىپ ەدى، وتىز سەكۋندتىڭ ىشىندە ءۇش وقتى نىساناعا تاماشا تيگىزۋ دەگەنگە تاڭىرقاپ تۇرمىن. كومديۆ جولداس، پاۆەل ۆاسيليەۆيچتىڭ شاكىرتى — مەرگەندى قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، كومديۆ جولداس، — دەدى.

— سابىر ەتىڭىز، كەيىن توپ الدىندا ايتارسىز ءسوزىڭىزدى، مايور جولداس، — دەدى دە، — باسەكەنىڭ اتى — باسەكە دەپ قارق-قارق كۇلدى بريليەۆ.

— مەن جەڭىلدىم عوي، كومديۆ جولداس، — دەدى چيستياكوۆ.

— اعاڭنان جەڭىلگەنگە نامىستانبا، ءىنىم. پاۆەل ۆاسيليەۆيچ اعاڭ بولادى، — دەپ بريليەۆ تاعى كۇلدى.

— قۇپ، كومديۆ جولداس. جەڭىلگەنىمدى مويىنداپ تۇرمىن عوي، — دەگەندە ۆاحالوۆ اقساق اياعىن سىلتي باسىپ كەلىپ:

— مەن سەنى ءارقاشان دا ازامات دەپ ويلاۋشى ەدىم، قاتەلەسپەپپىن. راقمەت، ءىنىم، كەشىر، قاراعىم،— دەپ قۇشاقتاپ چيستياكوۆتىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.

— "كۇش اتاسىن تانىمايدى" دەمەۋشى مە ەدى حالىق، اعاتاي. جەڭىلگەنىمە، سىزدەي اتاعا جەڭىلگەنىمە نامىستانىپ تۇرعان جوقپىن، ماقتانىپ تۇرمىن. وسىعان دۇرىس ءتۇسىنىڭىز، اعاتاي.

بريليەۆ ءبارىمىزدى جيناپ، ساپ الدىندا سىناۋدىڭ قورىتىندىسى جايلى قىسقاشا تالداۋ جاسادى:

— جولداستار، ءبىز سىزدەردى وقىتقانىمىز جوق، ءبىز سىزدەردى ماشىقتاندىرعان جوقپىز. سىزدەرگە ساباق بەرگەن، سىزدەردى ماشىقتاندىرعان مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان پولكوۆنيك پاۆەل ۆاسيليەۆيچ ۆاحالوۆ پەن مايور چيستياكوۆ. ءبىز سىزدەردى تەكسەرگەلى، ءبىز سىزدەردى سىناعالى كەلگەن كىسىلەرمىز. سىننان وتتىڭىزدەر. جارىستىڭىزدار... مەن سىنشىلاردىڭ باستىعى رەتىندە الدىمەن سىزدەردىڭ كومانديرىڭىز — ۇستازدارىڭىز پاۆەل ۆاسيليەۆيچ پەن مايور چيستياكوۆقا راقمەت ايتام. اسكەر قىزمەتى وڭاي قىزمەت ەمەس. وعان سىزدەر تۇسىنەسىزدەر. تاڭ اتپاستان تۇرىپ، ءتۇن ورتاسىندا باستارىڭ جاستىققا ءتيىپ، سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ ازاماتتىق مىندەتتەرىڭىزدى وتان الدىندا اقتاعاندارىڭىزعا كوزىم جەتتى بۇگىن. سىزدەر سياقتى ىنىلەرىمنىڭ بارىنا مەن ماقتانام. سول سەبەپتى سىزدەردىڭ ادال نيەتتەرىڭىزگە شىن كوڭىلىممەن راقمەت ايتام... (قول شاپالاقتاۋ). ءارقايسىمىزدىڭ بالا-شاعامىز بار، ومىرلىك جولداس جۇبايلارىمىز بار. مەنىڭ جاسىم سىزدەردىڭ بارلىعىڭىزدان ۇلكەنگە ۇقسايدى. مەنىڭ اقنيەتتى تىلەگىم — سىزدەردەن جۇبايلارىڭىزعا، بالالارىڭىزعا ءبىزدىڭ سىناۋشى توبىنىڭ اتىنان سالەم ايتۋلارىڭىزدى تىلەيمىن (قول شاپالاقتاۋ). ەرتەڭ وزدەرىڭىزدىڭ اۋىل، قازان-وشاقتىڭ باسىنا قايتاسىزدار. ءساتتى ساپار، جولدارىڭىز بولسىن، جولداستار (قول شاپالاقتاۋ)، — دەپ ءسوزىن ءبىتىردى كومديۆ...

نىسانا سىزىعىنان قايتاردا ساپ تۇزەگەن جوقپىز. توپتانىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. كىمنىڭ ويى ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ توپتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماستان، كۇتپەگەن جەردەن مەنى باستارىنا كوتەرىپ، نىسانانىڭ الدىنان مەن جاتىپ اتقان جەرگە دەيىن كوتەرىپ كەلدى...

مەن بيىل ەلۋ سەگىزدەمىن. سول ءومىرىمنىڭ 25 جىلىن اسكەر قاتارىندا وتكىزگەن كىسىلەردىڭ بىرەۋىمىن. كومديۆ بريليەۆ ايتقانداي، اسكەر ءومىرى وڭاي ءومىر ەمەس. ءار ءومىردىڭ ازابى دا از ەمەس. تۇسىنە بىلگەن كىسىگە راقاتى دا كوپ... اسكەر قاتارىندا ءجۇرىپ مەنىڭ ءبىرىنشى كورگەن راقاتىم وسى ەدى.

* * *

ارادا بەس اي ءوتتى. ول كەزدە مەن قازاقستانداعى پرومبانكتىڭ اعا كونسۋلتانت-ەكونوميسى كەزىم ەدى. كۇتپەگەن جەردەن مەنى كازۆوەنكومات شاقىردى. ۇزىن بويلى، ات جاقتى قارا تورى جىگىت:

— ءسىزدى تاشكەنتكە شاقىرىپ جاتىر. بيلەتىڭىز مىناۋ، قاعازىڭىز مىناۋ. اقشاڭىزدى بۋحگالتەريادان بارىپ الىڭىز، — دەپ بۇيىردى.

«نە بوپ قالدى؟» دەپ مەن شوشىنا كەڭسەمە قايتتىم.

* * *

تاشكەنتتە وكرۋگتىڭ شتاب ۇيىندە الدىمەن كەزدەسكەنىم ۆاحالوۆ بولدى. ول مەنى اعالىق رەتىندە قۋانا قارسى الدى. مەن ونىمەن رەنجىپ سالەمدەستىم.

— ا، مومىش ۇلى، كەلىپ قالدىڭ با؟ — دەيدى قول الىپ امانداسىپ. — ءسىزدىڭ بۇل جەرگە كەلۋىڭىزدىڭ سەبەپكەرى مەن ەدىم.

— ويلانباي ىستەگەنسىز، اعاتاي، — دەپ مەن قاباعىمدى ءتۇيدىم.

— جوق، مەن ويلانىپ ىستەدىم. ءقازىر شتابتا جينالىس ءوتىپ جاتىر. سەنى ەشكىم قابىلدامايدى. ءجۇرىڭىز اسحاناعا، بىرگە دامدەس بولايىق. سىزگە ارنالعان اناۋ-مىناۋ جاڭالىقتارىم دا بار. سونى تىڭداي ءبىلىڭىز، — دەپ ۆاحالوۆ مەنى قولتىقتاي جونەلدى.

تاشكەننىڭ كۇنى كۇيىپ تۇر. اسحانادا مەن اشۋىم تارقاماستان، پەنجاگىمە سىيماي، شەشىنىپ وتىردىم. ۆاحالوۆ ماعان تاڭىرقاي قارادى.

كوبىگى كوپىرشىگەن ءبىر ساپتىاياق سالقىن سىرانى ءسىمىرىپ سالعانىمدا، سابىرلى وتىرعان ۆاحالوۆ ءوز سىراسىن ءبىر شەتكە ىسىرىپ قويىپ، ماعان سۇراق بەرە باستادى.

— دەمەك، اسكەري قىزمەتكە شاقىرتقانىمىزعا رەنجيسىز بە؟

— ءيا، قاتتى رەنجىپ وتىرمىن. سىزدەن مەن مۇنى كۇتپەپ ەدىم.

— نەگە؟

— پاۆەل ۆاسيليەۆيچ، سىزگە مەن وتە نارازىمىن. ءسىز مەنىڭ جاعدايىمدى بىلمەستەن سىرتىمنان بيلەپسىز. سول سەبەپتى نارازىمىن... بەس قىزدان كەيىن اكەم مەنى ەلۋ ۇشىندە كورگەن ەكەن... مەنىڭ جاسىم بيىل جيىرما التىدا. ەلۋ ءۇش پەن جيىرما التىنى قوسساڭىز قانشا بولادى؟

— ويباي، اكەڭ جەتپىس توعىزعا كەلىپ قالىپ پا ەدى؟ — دەپ تاڭداندى ۆاحالوۆ.

— ءيا، مەنىڭ اكەمنىڭ جاسى سەكسەنگە كەتتى. كەيىنگى شەشەمنەن تۋعان ءبىر ءىنىم بار. ونىڭ جاسى بەستەن التىعا عانا كەتتى... مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن بويداقپىن... ءسىز وسى جاعدايلارمەن ساناسپاستان سىرتىمنان بيلەپسىز. سول سەبەپتەن مەن سىزگە وكپەلىمىن... قارت اكەمدى، جاس ءىنىمدى قور ەتپەيمىن دەگەن نيەتتە ەدىم. وسى نيەتىمدى ءسىز ءبۇلدىرىپ وتىرسىز. سول سەبەپتەن، اشىعىن ايتسام، مەن سىزگە قاتتى وكپەلەپ وتىرمىن. مەنەن باسقا جىگىتتەر قۇرىپ قالدى ما؟ قارتايعان شالدىڭ جالعىز بالاسىن، جالعىز تىرەگىن قايدا جۇمساپ وتىرعانىڭىزدى ءسىز تۇسىنەسىز بە، تۇسىنبەيسىز بە؟ — دەپ قاتتى سويلەپپىن.

— كەشىر، قاراعىم، شىنىندا مەن بۇل جاعدايلاردى بىلمەپپىن. بۇرىن نەگە ايتپادىڭ... بولار ءىس بولدى. ونى قايتارۋعا رۇقسات جوق... ال، ەندى بىر-بىرىمىزگە تۇسىنەيىك... مۇنداعى وتىرعان ەل بىزگە قاراپ وتىر... اقىرماي، سابىرلى سويلەگىن،— دەپ سىراسىن الىپ ءىشتى.

— ال، ءوزىڭىز جاۋىنگەرلىك مىندەتىڭىزدى قاي جەردە وتەپ ەدىڭىز؟

— تەرمەزدە، كوۆالەنكونىڭ قاراماعىندا.

— دميتريي كوۆالەنكونىڭ با؟

— يا، سول كىسىنىڭ قاراماعىندا مەن قاتارداعى جاۋىنگەرلىك تاربيە الىپ ەدىم.

— مىنە، سول كىسى شىرشىقتا پولك جاساقتاپ جاتىر. وكرۋگتىڭ وقۋ ورتالىعىنىڭ باستىعى رەتىندە مەنەن ول كىسى ماشىقتانۋعا قاتىسقان زاپاستاعى وفيسەرلەردىڭ قايسىسى اسكەري قىزمەتتىڭ اجەتىنە جارايدى دەپ سۇراپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە بولاشاعى بار جاستاردى سۇرادى. ءوزىڭ ويلاشى، جاسى قىرىقتى القىمداپ قالعان كراسنونوسوۆ پەن ءبۋسيندى قالاي ۇسىنباقپىن؟ ۆزۆود، روتانى باسقارۋ — اياق-قولى جىلدام جاستاردىڭ عانا مىندەتى. مەن سياقتى ەگدە تارتقان كىسىلەر ۆزۆود، روتانىڭ كومانديرلىگىنە جارامايدى. وعان ءتۇسىن، جاستىڭ اتى — جاس. قانشاما كونبەيمىن دەسەڭ دە، ەگدە تارتقاننىڭ اتى — ەگدە تارتقان... باعىنۋعا تۋرا كەلەدى. لاج جوق.

— ولاردىڭ تاجىريبەسى مول عوي.

— تاجىريبە دەگەن — ومىردەن العان ساباقتىڭ جيناعى. سەن ءالى جاسسىڭ. سەنىڭ ءومىرىڭ الدا، قاپالانبا، قاراعىم... ەكى-ۇش جىل باسقارعاننان كەيىن، اكادەمياعا باراسىڭ. ءسويتىپ، بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە ءارى تاجىريبەلى، ءارى ءبىلىمدى كوماندير بولاسىڭ دا شىعاسىڭ دەپ مەن سەنەمىن. جامان ايتپاي، جاقسى جوق... ەگەر دە سوعىس بولا قالسا، بورىك كيگەننىڭ بارلىعى اتتانادى. جاپپاي اسكەر قاتارىنا شاقىرىلاسىڭدار.

— ونداي جاعداي بولا قالسا، ءسوز باسقا عوي...

— ارمياداعى جاڭا جاساقتاۋلار — سوعىسقا قارسى ساقتىقتىڭ بەلگىسى دەگەن ءسوز. ءبىز جاسى وتىزدارداعى روتا، ەسكادرون، باتارەيا كومانديرلەرىن، وتىز بەس-قىرىقتارداعى تاجىريبەلى باتالون جانە پولك كومانديرلەرىن ساپتاپ، ماشىقتاندىرىپ الۋىمىز كەرەك. ول ساقتىققا جاتادى. "ەل باسىنا كۇن تۋسا، ەل دەپ ەڭىرەگەن ەرلەر تولارساقتان قان كەشۋگە دايىن" دەگەن ءسوزدى مەن شىعارعان جوقپىن، حالىق شىعارعان... مەن سەنى سوعان تۇسىنەدى دەپ ويلاۋشى ەدىم.

قاتالاسقانىما قاپالانىپ وتىرمىن... ارتىق ايتسام، ايىپ ەتپە، شىراعىم...

— ءسىز، پاۆەل ۆاسيليەۆيچ، پايعامبار ەمەسسىز عوي... تىپتەن سوعىس بولاتىنىنا قانداي دالەلىڭىز بار؟

— مەن پايعامبار ەمەسپىن... مەن كۇناكار پەندەلەردىڭ بىرەۋى عانامىن. ءبىراق قۇداي ماعان وي بەرگەن، سەزىم بەرگەن... مەن وتانىمنىڭ ۇلدارىنىڭ بىرەۋىمىن... مەن جاۋىنگەرمىن... وتان ءۇشىن قوبالجۋ — ول مەنىڭ پراۆوم. ويلانۋ دا — مەنىڭ پراۆوم... سول پراۆولارىما قول سۇقپاعىن... بولاشاق شايقاستا نەگىزگى ماسەلەنى، تاپ كۇرەسىنىڭ تارتىسىن بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشى عانا شەشەدى... سوعان مەن اقىلىم جەتكەنشە تۇسىنگىم كەلەدى... جانىمدى ارىم ءۇشىن قۇربان ەتكىم كەلەدى... وسىعان سەن نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟... سەن ماعان نەگە وكپەلەيسىڭ؟... بۋرانىڭ شۋداسىنداي قاپتاپ كەلە جاتقان قارا بۇلتتى سەن نەگە سەزبەيسىڭ؟!

— كەشىرىڭىز، پاۆەل ۆاسيليەۆيچ، ويلانىپ، سىزگە تۇسىنۋگە تىرىسايىن... قازىرىنشە ماعان جەتكەن جوق ايتقان ءسوزىڭىز.

— "يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق" دەپ حالىق بەكەر ايتقان ەمەس... كەيىن تۇسىنسەڭ دە، مەن ساعان ريزامىن. ال، شىراعىم، مەن وتان جاۋلارىمەن سوعىسقان كىسىلەردىڭ بىرەۋىمىن... وتان — مەنىكى، وتان — سەنىكى. ءارقايسىمىز جاعدايعا بايلانىستى، جاسقا بايلانىستى ورىندى كەزىندە وتاندى قورعاۋعا پارىزدارمىز...

— كەشىرىڭىز، پاۆەل ۆاسيليەۆيچ... ەندى عانا سىزگە ءتۇسىندىم.

— ال، دوعارايىن ءسوزىمدى. سەن دميتريي كوۆالەنكونىڭ پولكىندا ۆزۆود كومانديرى بولىپ تاعايىندالعان بۇيرىقتى مەن ءوز كوزىممەن وقىدىم. ونى قايتارۋعا بولمايدى. جولىڭ بولسىن، شىراعىم. اعالىق رەتىندە اق باتامدى بەردىم.

* * *

قولىما جولداما قاعازدى الىپ، ۆاحالوۆپەن قوشتاستىم دا، جولشىباي ماشينانىڭ بىرەۋىنە ءمىنىپ، شىرشىققا جول تارتتىم. پولك شتابى جازعى لاگەردىڭ شەتىندەگى جەكە ۇيگە ورنالاسقان ەكەن. وسى ۇيگە جاقىنداعاندا، ونىڭ الدىنا جەڭىل ماشينا كەلىپ توقتادى دا، ءبىر پولكوۆنيك پەن ونىڭ اديۋتانتى — ۇزىن بويلى اعا لەيتەنانت ءتۇستى. مەن باتىلسىزدانىپ تۇرىپ قالدىم.

— ءسىز ماعان كەلدىڭىز بە، جولداس؟ — دەپ سۇرادى پولكوۆنيك. قوڭىر داۋىستى، ورتا بويلى، قىزىلشىرايلى پولكوۆنيكتىڭ دميتريي كوۆالەنكو ەكەنىن تانىپ، مەن ءوزىمدى زاپاستاعى ۆزۆود كومانديرى ەكەنىمدى ءبىلدىردىم. كوۆالەنكو جايدارى كۇلىپ، قول الدى دا:

— ىشكە كىرىڭىز، مومىش ۇلى جولداس، — دەدى. ءوزى العا ءتۇسىپ ءجۇردى. كۇزەتشى دوكۋمەنتتەرىمدى تەكسەرمەي-اق مەنى دە ىشكە جىبەردى. شاماسى، پولكوۆنيكتىڭ ءسوزىن ەستىگەن بولۋى كەرەك. ونىڭ كەڭسەسى ءالى جابدىقتالىپ بولماعان ەكەن.

— مىنا ورىندىققا وتىرىڭىز، — دەدى دە، ءوزى الاسا ستولدىڭ قاسىنداعى قاتقىل كرەسلوعا جايعاستى. ءبىر قۇتى «كازبەك» تەمەكىسىن الىپ ماعان ۇسىندى. ءوزى شىلىمىن تۇتاتىپ بولىپ اڭگىمەسىن جالعادى. — باسقارۋ قۇرامىنىڭ ءتىزىمىن قاراپ وتىرسام، ءسىزدىڭ دە فاميلياڭىز ءجۇر ەكەن. دەمەك، تاعى دا بىرگە قىزمەت ەتەمىز.

— يا، سولاي، پولكوۆنيك جولداس.

— مەن دە تاشكەننەن جاڭا شىقتىم. ۆاحالوۆ ماعان ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا بولعان اڭگىمەنىڭ ءبارىن ايتىپ بەردى. سوندىقتان ءسىزدىڭ كوڭىل-كۇيىڭىز ماعان ءبىرشاما بەلگىلى. بۇل رەتتە مەن سىزگە ەشقانداي كومەك بەرە الماسپىن. بۇيرىق بەرىلگەن. ەندى ءسىز قىزىل ارميانىڭ قىزمەتىندەگى كومانديرسىز. ءسىز تەرمەزدە جامان جاۋىنگەر بولعان جوق ەدىڭىز، ەندى مۇندا دا جامان كوماندير بولماسسىز دەپ سەنەمىن. ءسويتىپ، ەندى بىرگە قىزمەت ەتەمىز، بىر-بىرىمىزگە كومەكتەسەتىن بولامىز.

— مەنەن قانداي كومەكشى شىعار دەيسىز، پولكوۆنيك جولداس.

— مەن جالعىز ءوزىم بۇكىل پولكتىڭ قاي جاعىنا جەتەم، — دەپ كۇلدى كوۆالەنكو، — ال، ءسىز سياقتى جاس كومانديرلەر ءوز مىندەتىن وتە جاقسى اتقاراتىن بولسا، وندا مەنىڭ دە قىزمەتىم جەڭىلدەمەك... بۇگىن تىنىعىڭىز، كيىمىڭىزدى اسكەري فورماعا اۋىستىرىڭىز. ال، ەرتەڭ ساعات ون ەكىدە ماعان كەلەرسىز.

— پولكوۆنيك جاڭا كەلگەن كومانديردى قويمادا بار ەڭ جاقسى كيىم-كەشەكپەن جابدىقتاسىن دەپ بۇيىردى، — دەدى اديۋتانت پولك ينتەندانتىنا مەنى ەرتىپ كەلىپ.

— قولدا باردىڭ ءتاۋىرىن ەرتەڭ بەرەرمىز.

— ەرتەڭ بۇل جولداستى پولكوۆنيكتىڭ ءوزى قابىلدايدى. ول كىسىگە نە دەپ ايتىپ بارۋدى بۇيىراسىز؟

— سولاي ما، نەسى بار. بۇيرىق بولسا، بۇل جولداسقا ءبارىن بۇگىن-اق بەرەمىز.

— تىگىنشىلەر ولشەپ-پىشىپ كورسىن، بارلىق ابزەل-شەندەرىن، تۇيمەلەرىن، جاعا استارىن تىگىپ بەرسىن. بۇل جولداس ازاماتتىق قىزمەتتەن الىستان كەلدى عوي.

كەشكى اسقا مەن سۋ جاڭا لەيتەنانت فورماسىمەن كەلدىم. ءبارى ۇيرەنبەگەندىكتەن بە، قۇرىم ەتىك اياعىمدى قىسىپ بارادى، جاڭا پورتۋپەيا سىقىرلايدى، قابىنداعى ناگان، وفيسەر سومكەسى ءار قادامىمدى تۇساۋلاعانداي بولادى. كەزدەسكەن جانعا ەبەدەيسىز قىرلانىپ، مەن اسحاناعا كەلدىم.

— مىنە، ماسەلە ەندى مۇلدە وزگەشە، — دەدى كوۆالەنكو مەنىڭ قولىمدى الىپ قۋانىپ. ءبىراق قىسىلىپ تۇرعانىمدى سەزىپ: — مىنا كيىمگە ءبىراز ۇيرەنگەن سوڭ، ءوزىڭدى ەركىن ۇستايتىن بولاسىڭ، — دەدى.

بۇدان سوڭ پولكوۆنيك مەنىڭ حال-جاعدايىمدى، جاي-كۇيىمدى تاپتىشتەپ سۇراپ، دەن قويىپ تىڭدادى.

— كورىپ وتىرسىز عوي. پولك دەگەن ازىرشە جوق. ءبىراق كوپ ۇزاماي بولادى. پولك جاساقتالعان سوڭ، ءبىز بۇل جەردەن ورىن اۋىستىرامىز. قايدا باراتىنىمىزدى ازىرگە ءوزىم دە بىلمەيمىن. ال، ەندى مىنا كيىمدى ءسىز جۋىق ارادا شەشە قويماسسىز. ءسىز بۇگىننەن باستاپ اسكەري ادامسىز. جاڭا ورنىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن... ءسىز تاجىريبەلى جاۋىنگەرسىز، ءبىراق كوماندير رەتىندە تاجىريبەڭىز از. جاس كوماندير اركىمنىڭ-اق جانارىنان تىس قالمايدى. ونى بۇكىل قۇرام باقىلاپ، ىشتەرىنەن «سەنەن قانداي كوماندير شىعارىن كورەرمىز» دەپ ويلايدى. ادامنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس قوي: بىرەۋىمەن ءتىل تاۋىپ سويلەسسەڭ، ەكىنشىسىمەن قاتال سويلەسۋ كەرەك. ءوز قاراماعىڭداعىلاردى اسكەري ءتارتىپتىڭ ەرەجەسىنەن شىعارماي ۇستاعان ءجون. «بالانى — جاستان» دەگەندەي، اۋەل باستان بەرىك بولىڭىز. كومانديردىڭ العاشقى قادامىنىڭ ءوزى تالاي ءىستىڭ تاعدىرىن اڭعارتپاق. بىر-ەكى ويلانباي ىستەگەن اعاتتىق، كەيبىر ءمۇلت كەتكەن ارەكەت، ءسال عانا سالاقتىقتىڭ ءوزى كومانديردىڭ بەدەلىنە كوپ ۋاقىت نۇقسان كەلتىرەدى... تاپ ءقازىر ءوز باسىڭىزدا قوبالجۋ بار، ءوزىڭىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىڭىز بەن تۇراقتى ارميا قاتارىندا قىزمەت اتقارعىڭىز كەلمەگەن ىشتەي ءبىر سەزىمىڭىزدىڭ قارسىلىعى بار. اسىرەسە، وسىنداي ساتتە بوساڭسىپ كەتىپ، تىرلىگىڭىزدى بولبىراتىپ الماڭىز.

ءسىز اۋىلىڭىزعا بارىپ، قىزمەت ورنىڭىزبەن ءبىرجولا ەسەپتەسىڭىز. كوللەكتيۆىڭىزبەن قوشتاسىپ، سەمياڭىزعا جاعداي جاساپ قايتىڭىز. قارجىڭىزدىڭ كوبىن جيناپ ۇيىڭىزگە قالدىرىڭىز. ءبىز، بايقاۋىمشا، بارلىعى دايىن دالا جاعدايىندا تۇراتىن بولارمىز. سوندىقتان قالاداعىداي اقشا شاشىپ جۇرەتىن جاعداي دا بولماس. — وسىدان كەيىن پولكوۆنيك ورنىنان تۇرىپ، ماعان قولىن ۇسىندى. جايدارى جىميىپ:

— جايشىلىقتاعى كيىمىڭىزدى قوبالجۋىڭىزبەن بىرگە ۇيىڭىزدە قالدىرىڭىز. تۋرا ءبىر اپتادان كەيىن پولككە ورالارسىز، — دەدى.

شىنىمدى ايتايىن، مەن كوۆالەنكودان مۇنداي قابىلداۋدى كۇتكەن جوق ەدىم. بىردەن «ارميانىڭ ارباسىنا» جەگەدى عوي دەپ ويلاپ ەدىم. مەن قۋانا-قۋانا اۋىلعا اتتاندىم.

ءبىزدىڭ مەڭگەرۋشىمىز بوريس بارحان كوز نۇرى كەمىگەن قارت كىسى ەدى. مەنىمەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن لەزدە شاعىن جينالىستى اشىپ تا ۇلگەردى. مەن جايلى، مەنىڭ ابىرويلى قىزمەتكەر بولعانىمدى جىلى لەبىزبەن ايتتى:

— مىنە، جولداستار، ءوز ورتامىزدان ەڭ تاڭداۋلى قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ بىرەۋىن سۇيىكتى ارميامىزدىڭ قاتارىنا اتتاندىرعالى وتىرمىز. قىمباتتى باۋىرجان، ابىرويلى بولعايسىڭ. وتان داڭقىن، وتان سالتىن، وتان شەبىن قىراعى كۇزەتە ءبىل. ءوز قاراۋىڭداعىلاردىڭ كەمىستىگىنە توزبەس بول. ءبىزدىڭ ايتار وسيەتىمىز — وسى. قىزىل ارميانىڭ قاتارىندا قىزمەت ەتۋ — سوۆەت ازاماتى ءۇشىن ەڭ ءبىر ەلەۋلى قۇرمەت. وسى قۇرمەت ءبىزدىڭ ورتامىزدان سەنىڭ ەنشىڭە ءتيىپتى...

وسى جيىن ۇستىندە بارحان ماعان ەكى ايلىق دەمالىس قاراجاتى مەن ايلىق جالاقى مولشەرىندە سىيلىق تا بەردى.

كوللەكتيۆىمنىڭ وسىنشاما جىلى لەبىزىن ەسىتىپ، مەيىربان سوزدەرىنەن ءنار الىپ، كەشكى پوەزبەن الماتىدان اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتىم.

اۋىل مەنىڭ ارمياعا شاقىرىلعانىمنان بەيحابار ەكەن. كارى اكەمدى كەمسەڭدەتپەيىن دەپ حات جازعان جوق ەدىم. كومانداشىمىز ءوتىنىشىمدى ەسكەرىپ اۋىلعا بوساتار دەگەن ۇمىتپەن جۇرگەنمىن.

مەن پوەزدا ۆاگون-رەستورانعا كىرىپ، ونىڭ ديرەكتورىنان ءتاتتىنىڭ ءار تۇرىنەن ەكى قوراپ تولتىرىپ، مەنىڭ كۋپەمە جىبەرتۋىن ءوتىندىم.

— تويعا باراسىز-اۋ، كوماندير جولداس؟ — دەپ اقتارىلا كۇلدى دوڭگەلەنگەن ءتورتباق گرۋزين.

— اۋىلدىڭ قارتتارى مەن بالالارىنا سىزدەن بازارلىق الا كەتپەكپىن. مەن اۋليەاتانىڭ ار جاعىنداعى بۋرنوە ستانسياسىنان تۇسەمىن، — دەدىم.

— جاقسى، كوماندير جولداس. قارتتاردى سىيلاپ، جاستاردى سۇيگەن جاقسى عوي. ءوزىم تاڭداپ، تاتتىلەردى ىرىكتەپ، ءبۋىپ-تۇيىپ، جايىڭىزعا اپارىپ بەرەرمىن، — دەپ ديرەكتور جايدارىلانىپ كەتتى.

مەن كەتىپ بارا جاتقاندا، ديرەكتور سوڭىمنان ايقايلادى:

— كوماندير جولداس! شاراپ! شاراپ الدىرۋدى ۇمىتىپ باراسىز عوي.

— ءوزىم ىشپەۋشى ەدىم. اۋىلدا دا ونى اۋىزعا الار ادام جوق، — دەدىم مەن.

قولتىعىمدا قوس تۇيىنشەك، قولىمدا قولساندىق، يىعىما شەكپەنىمدى كوتەرىپ ستانسيا باسپالداعىمەن كوتەرىلگەنىمدە، پوەزد دا ورنىنان قوزعالىپ ەدى. ۇزىن بويلى، ارناۋلى كيىمدى، قىزىل كۇنقاعارى بار مۇرتتى كىسى ستانسيا كەزەكشىسى ەكەن. ول دا پوەزدى جونەلتىپ قايتىپ كەلە جاتىر.

— سالەماتسىز با، ساشكو اعاي! — دەپ توقتاتتىم ونى.

— سالەمات بول، اسكەري جولداس! — دەپ ءارى تاڭىرقاي، ءارى ابىرجىپ قاراپ قاپتى ول.

— ءسىز مەنى تانىمادىڭىز با؟

— ە-ە، ەسىمە تۇسپەي تۇرعانى.

— مەن باۋىرجانمىن عوي.

— تفۋ! سايتان العىر! مومىشتىڭ بالاسىمىسىڭ!؟

— يا، مەن سونىڭ ءوزىمىن.

— تفۋ! سايتان السىن!.. كەل، كانە جۇگىڭدى جەڭىلدەتەيىن. ءجۇر مەنىڭ كەزەكشى بولمەمە.

ساشكو اعاي قولساندىعىمدى كوتەرە-موتەرە جۇگىرە جونەلدى.

مەن كەزەكشى بولمەگە كەلگەنىمدە، ول تەلەفونمەن ايقايلاپ جاتىر ەكەن: «ابايل ما؟ مەن بۋرنىيمىن عوي. 87ء-شى بەس مينۋت كەشىگىپ كەلدى. ۋاقىتىندا جونەلتتىم. نەمە؟ تفۋ! سايتان السىن! ءوي، سەن قۇرتىمتاي شىداشى. مەن شاقپاققا حابارلايىن...

شاقپاق! مەن بۋرنىي عوي. قۇلاق توس، 87ء-شى مەنەن ۋاقىتىندا كەتتى. نەمە؟.. مەن ويتە المايمىن... قۇرتىمتاي شىداشى... ويتە المايمىن. ابايلدان جۇك پوەزى شىعادى. مەن قابىلداي المايمىن»... دەپ جاتىر.

بۇدان كەيىن دە ساشكو اعاي تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن بۇراپ، الدەنەنى ايتىپ، تفۋلەپ، جو-جوق دەپ، دامىلسىز تىرلىگىن اتقارا بەردى. مەن مۇندا جالعىز تۇرا بەرمەي، بازار الاڭىنا بەت الدىم. ستانسيادان بازارعا دەيىن كەزدەسكەن جۇرتتىڭ ءبارى ماعان، ماعان ەمەس-اۋ ءارتۇرلى ابزەلى بار مەنىڭ اسكەري كيىمىمە تاڭىرقاي قاراۋمەن بولدى. مەن ولارعا باسىنان باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان اتامانداي كورىنسەم كەرەك. ويتكەنى، ۇستىمدە جاڭا عانا تارتىپكە ەنگەن اسكەري كيىمدەر ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى وراعىتىپ ءوتىپ، ويقاستاي قاراپ، جول بەرەدى. ال، مەن بولسام، اۋىلعا بىرگە بارار تانىس بىرەۋدى كەزدەستىرەم بە دەپ ءجۇرمىن عوي.

ۋاقىتتىڭ ءوزى دە «توي تارقارعا» جاقىنداپ قالعان ەكەن. بازارداعى جۇرت سيرەپ قالىپتى. اۋىل ادامدارىنان ەشكىمدى كورە المادىم. ساتا الماعان تورايىن شىڭعىرتىپ، قازدارىن قاڭقىلداتىپ، قىزىپ الىپ بازاردان ءالى قايتپاي قيساڭداپ جۇرگەن كەيبىر ادامداردىڭ اراسىمەن كەلەمىن. ەكى جيرەن ات جەگىلگەن ساتىلى ارباعا جوڭىشقا نىقا تيەلىپتى. اتتار الدىنداعى جوڭىشقانى كۇرت-كۇرت شايناپ باس شۇلعىپ تۇر. قاسىندا گارمونىلى جىگىت ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپ قۇيقىلجىتا وينايدى. توپىرلاعان كوڭىلدى قىز-جىگىتتەر قيقۋلاپ، دۋىلداسىپ، قىزۋلاتىپ تاڭدايىن تاقىلداتىپ، تابانىن تارسىلداتىپ، الاقانىن سوعىپ بيلەپ ءجۇر. مەنى ولار كوزدەرىنە دە ىلەر ەمەس. مەن ءوز جەرلەستەرىمنىڭ قاراپايىم حالىق ونەرىنە سۇيسىنە قاراپ قاپپىن.

— جىگىتتەر مەن قىزدار! بۇگىنگى بازارعا وسى دا جەتەر. اتتارىڭدى جەگىپ، اۋىلدارىڭا تاراڭدار ەندى، — دەدى گارمونشى جىگىت. مەن ونى شىرامىتتىم. جاسى وتىز بەستەرگە كەلىپ قالعان، اۋىل سوۆەتتىڭ حاتشىسى، ۇستا الەكسەي كونونەنكو ەكەن...

الگى سوزدەن كەيىن ۋ-شۋ بولعان جاستار جينالا باستادى. قاتتى سويلەپ، قارق-قارق كۇلىپ بارادى... مەن اياڭداپ تەمىرجول كوپىرىنە قاراي بەتتەپ كەلەم. بىرىندە قىزىپ العان، ەندى بىرىندە جايباراقات وتىرعان ادامدار تولى كولىكتەر ءوتىپ جاتىر.

— در-در-ر!

بايقاسام، ساتىسىنان اسىرا سىقيتا تيەلگەن جوڭىشقالى اربا سىقىرلاپ كەلىپ توقتاعان ەكەن.

— مىنا سۋ تولعان شۇقاناقتى امالداپ اينالىپ وتپەسە بولماس. ءما، سەن تىزگىندى ۇستاي تۇر. مەن قاراپ كورەيىن، — دەپ جۇرە سويلەپ، ۇزىن بويلى تارامىس سارى جىگىت اربادان سەكىرىپ ءتۇستى. جىلتىراق كۇنقاعارى بار جاڭا كارتۋز كيىپ الىپتى. ماعان كوڭىل اۋدارماي، جايىلىپ جاتقان جايپاق لايساڭنىڭ اينالاسىن باعدارلاي باستادى.

— ۆاسيل، — دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن.

ۆاسيليي گونچاروۆ مەنىڭ قۇرداسىم ەدى، اكەمنىڭ تامىرى قىرىلداق شال كۋزما گونچاروۆتىڭ كەنجە ۇلى بولاتىن. بالالىق كەزدە باقتاشى بوپ ءجۇرىپ تابىسقان دوسىم ەدى. ول دا مەنى بىردەن تانىپ:

— باۋىرجان! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى... — جەردەن شىقتىڭ با، كوكتەن ءتۇستىڭ بە. قايدان كەلدىڭ ءوزىڭ؟ ا؟

— مەن سەنى كۇتىپ وتىرعانىما كوپ بولدى، ۆاسيل. جۇكتەرىم ساشكو اعايدا قالدى. سەن ەندى ۇيگە جەتكىزىپ سالارسىڭ.

— ول وڭاي عوي. مانيا، مۇندا باۋىرجان كەلىپ تۇر! اربانى وڭعا بۇر دا، كۇتە تۇر. ءبىز جۇكتەردى اكەلەيىك...

— تفۋ! سايتان العىر! مەن تىمىسكىلەنىپ ءجۇرمىن، تىمىسكىلەنىپ ءجۇرمىن... قايدا كەتتى دەپ ىزدەيمىن كەپ، — دەپ بۇرقىلداپ ءجۇر ساشكو اعاي جۇكتەردى بىزگە بەرىپ جاتىپ.

اۋىلعا دەيىنگى جول كەدىر-بۇدىرلى، ادىرلى-اتىزدى، وي-شۇڭقىرلى، ساي-سالالى، كوپ جىلعالى ەدى. مەن وسىنشا جاسقا كەلگەنشە ازيانىڭ، ەۆروپانىڭ، امەريكانىڭ تالاي-تالاي تاقتايداي ءتۇزۋ، ايناداي جىلتىر، تەپ-تەگىس جولدارىمەن دە ءجۇرىپ ءوتتىم. ءبىراق سول توقىلداق اربامەن اۋىلعا، اكەمە، مەيىربان قۇشاققا اپارعان مانيا، ۆاسيليي ۇشەۋىمىزدىڭ جولىمىزدان ىستىق سوقپاق بار ما ەكەن، ءسىرا؟ ۇشەۋىمىز دە جاس ەدىك، ۇشەۋىمىز دە كوڭىلدى ەدىك، ۇشەۋىمىز دە قۋانىشتى ەدىك.

اربامىز ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ توقتاعاندا، ۆاسيل سەكىرىپ ءتۇسىپ، اكەمدى شاقىردى:

— اتا! ءبىز كەلىپ قالدىق!

اكەم شەكپەنىن جەلبەگەي جامىلىپ سىرتقا شىقتى. قۋانا سويلەپ قالبالاقتاپ ءجۇر:

— وۋ، سەنبىسىڭ، ءۋاسىلجان؟ اكەلگەنىڭ ءشوپ پە، جوڭىشقا ما؟ مالدارىمىز اشىعىپ تۇر ەدى. جاقسى بولدى عوي. كوزما-تامىر جىبەردى-اۋ؟ راقمەت، بالام...

— اتا! مەن باۋىرجاندى دا الا كەلدىم.

— نە دەيسىڭ، بالام؟ كانە، كانە؟

— مەن مۇندامىن! — دەپ اربادان سەكىرىپ ءتۇستىم.

قارت اكەم وزىنە-وزى سەنبەدى مە، الدە كوزىنە سەنبەدى مە، جەڭىمەن جاساۋراعان جانارىن ءسۇرتىپ، بىرەسە ۆاسيلييگە، بىرەسە ماعان قارايدى. سونان سوڭ تاڭىرىنە جالبارىنعانداي كۇبىرلەدى.

— ءوڭىم بە، مىناۋ ءتۇسىم بە، اللام-اۋ!؟

— اكە! بۇل مەن عوي!

— داۋسىڭدى تانىپ، ءتۇرىڭدى اجىراتا الماي تۇرمىن عوي.

— اتا، باۋىرجان ەندى كوماندير ەمەس پە! قاراڭىزشى، مىقىنىندا ناگانى دا بار...— دەيدى ۆاسيليي الىپ ۇشىپ...

مەن اكەمنىڭ قاجىپ، قارتايىپ، كوزىنەن نۇر تايا باستاعانىنا قىنجىلىپ تۇرمىن. وسى ەكى ارادا اۋىلدىڭ ادامدارى تۇس-تۇستان اندىزداپ كەلىپ تە قالعان ەدى. جاپىرلاسىپ، شۇرقىراسىپ مەنى ورتاعا الىپ جاتىر. اكەم ءبىر شەتتە قۋانعانىنان نە ىستەرىن بىلمەي قالشيىپ تۇرىپ قاپتى. كەنەت وزىنە-وزى ەندى كەلگەندەي:

— شىراعىم-اۋ، ۇيگە كىرسەڭشى. تاپ بۇگىن كەلەر دەپ ويلاپپىن با؟ قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەتتى عوي. سەندەر دە جۇرىڭدەر، اينالايىندار، — دەپ اۋىل ادامدارىن ىشكە قوسا شاقىردى. ءوزى قالبالاقتاپ باستاي بەردى...

اكەم ۇيگە كىرگەن سوڭ دا اينالىپ، ءۇيىرىلىپ، قايتا-قايتا قاراي بەرەدى. ەل ادامدارىنىڭ كوڭىلدى شۋىنا دا قۋانىپ ءجۇر. كىشى شەشەمدى، اعاي مەن جەڭگەمدى وڭاشا شاقىرىپ الىپ، الدەنەنى سىبىرلايدى. شاماسى قوناق جايىن ويلاستىرىپ ءجۇر-اۋ. انالار دا ءۇنسىز قۇپتاپ باس شۇلعيدى دا، شىعىپ كەتەدى...

ۇنەمى اسىعىپ-اپتىعىپ جۇرەتىن، قۋاقى دا ادال ۆاسيليي قازاقشا سويلەپ، ۇيدەگىلەردىڭ بارىنەن دە اسىپ ءتۇسىپ وتىر. سالدەن سوڭ اۋىل ورتاسىنا كەلگەنىن ەندى ەسكە العانداي ىزەت ساقتاپ تۇتىعىپ قالا بەردى. اقىرى شەشەمە ءتىل قاتتى.

— اپا! داستارقاندى مول جايساڭىزشى. ساراڭ بوپ كەتكەنسىز بە؟

— سابىر ەتشى، شىراعىم! ءقازىر ساماۋىر قويىپ، قوي الدىرامىز، قۋىرداق جاساپ، باۋىرساق پىسىرەمىز... سونان سوڭ شاي ءىشىپ، ەت جەيسىڭدەر. اقىماعىم-اۋ، قايدا اسىعاسىڭ؟ اتاڭ سولاي رەتىمەن جاساۋدى تاپسىرمادى ما.

— مۇنىڭ ءبارى دۇرىس قوي، اپا. الايدا جولاۋشىنىڭ قورجىنىن سوگىپ، بازارلىعىنان ءدام تاتتىرماۋشى ما ەدىڭىز؟

— حە-حە! — دەپ كەڭكىلدەپ كۇلدى اكەم. — ءۋاسىل دۇرىس ايتادى. داستارقانىڭدى كەڭ جاي.

شەشەم ءۇي ورنىنداي ۇلكەن داستارقاندى ورتاعا جايدى. جينالعاندار جاعالاي قورشاپ وتىر.

ۆاسيل تۇيىنشەكتىڭ بىرەۋىن اشىپ، ىشىندەگىسىن ورتاعا توكتى. قىزىل-جاسىل جىلتىر قاعازدى تاتتىلەر كوزدىڭ جاۋىن الىپ قۇلپىرادى. اۋىل ادامدارى تۇس-تۇستان قول سوزىپ، جاپا-تارماعاي ۇمتىلىپ ەدى، ۆاسيل تىيىپ تاستادى:

— توقتاڭدار! قولدارىڭدى تارتىپ وتىرىڭدار دەيمىن عوي سەندەرگە! تاعى ءبىر تۇيىنشەك بار... ونان دا سونى قوسا اشايىق.

— اكەل، اكەل، ۆاسيل، — دەپ وتىرعاندار شۋ ەتە ءتۇستى.

ۆاسيل ەكىنشى تۇيىنشەكتەگىنى توككەندە، كونفەت ورتادا توبە بوپ ءۇيىلىپ ەدى. ۇلكەندەر ادەپ ساقتاپ، ازەر شىداپ وتىر. ال، بالالار تاعاتسىزدانىپ قىڭقىلداپ، تىپتەن كەيبىرەۋى جىلاپ تا جىبەردى.

— كىم قىڭقىلداپ، كىم جىلاسا، ءتاتتى تۇگىل تاس تا جوق! — دەپ قورقىتادى ۆاسيل. اكەم ءوزىنىڭ ارىق اياعىن سالبىراتىپ بيىك توسەگىندە وتىر. بۇل توسەكتى بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن ءوزى شاۋىپ جاساعان ەكەن.

قازاقشا بىلمەيتىن ارامىزدا جالعىز مانيا ەكەن. ول ءىستىڭ ءمان-جايىنا، بايىبىنا تۇسىنبەي، ورىسشا-ۋكراينشا سوزدەردى ارالاستىرىپ ۆاسيل ەكەۋىمىزگە ۇرىسىپ قويادى. «بۇلارىڭ نە؟»، «بۇلاي بولمايدى عوي»، «بالالاردىڭ قولىن قاقپايلاماساڭشى»، «جۇرتقا نەگە ايقايلايسىڭ»، «ۇيات ەمەس پە، ۆاسيل؟»، «كوماندير، ءسىز بىردەمە دەسەڭىزشى»، «السىن دا» دەگەن سوزدەردى جاعى تىنباي ايتادى. ءۆاسيلدىڭ تىزەسىنەن تۇرتكىلەپ، مازالايدى. ونى تىڭدار ۆاسيل جوق. «جايىڭا وتىر» دەپ جالعىز سوزبەن مانيانى قاعىپ تاستادى دا، ءوز ءىسىن جالعاستىرا بەردى. مەن ءمان-جايدى مانياعا سىبىرلاپ ءتۇسىندىرىپ وتىردىم. ءتوراعاسى مەن اۋىل ادامدارىنىڭ ءازىل-وسپاعىن، جاراسىمدى قالجىڭدارىن اۋدارىپ جەتكىزگەن بولامىن.

— ال، ەندى باس-باسىڭا ەكى تاتتىدەن الىڭدار، — دەدى ۆاسيليي جۇرتقا. — قالعانى اپامنىڭ نەسىبەسى.

— قوي، ۇش-ۇشتەن السىن! — دەدى شەشەم.

— جوق! جوق! ەكى-ەكىدەن، — دەپ بولمايدى ۆاسيل.— دارىگەرلەر ءتاتتىنى كوپ جەسەڭ، ءتىسىڭ اۋىرادى دەيدى عوي، — دەپ قالجىڭدايدى ول.

اۋىل ادامدارى شۇرقىراسىپ ۇيدى-ۇيىنە تاراپ جاتىر. اكەم ءۇنسىز تۇنجىراپ وتىر.

— اپا، مىنانى جيناپ الىڭىز. ۇيىڭىزدەن بۇگىن-ەرتەڭ قوناق ۇزىلمەيدى عوي. ەسىگىڭىزدەن مەرەكە ەنبەدى مە، — دەيدى ۆاسيل.

— اينالايىنىم-اۋ، مەن الجىعان نەمە، مىنا داڭ-دۇڭنىڭ ىشىندە ەسىمدى دە جيناي الماي قالىپپىن عوي، — دەيدى شەشەم.

اكەم جوتكىرىنىپ، مۇرتىن سيپاپ، سالالى بۋرىل ساقالىن تاراپ قويدى. كەبىسىن قوڭىلتاياق سۇعىنىپ:

— قاپ، سورلى مالداردى ۇمىتىپ كەتىپپىن-اۋ. سولاردى سۋارىپ، جايعاستىرايىن. الدارىنا ءبىر شوكىم ءشوپ شاشايىن. كوككە اۋزى تيگەنشە قالتىلداي تۇرماسا بولماس، — دەدى.

— اتا! مەن سىزگە كومەكتەسەيىن. مەن دە اتتارىمدى سۋارىپ، جەمدەپ الايىن،— دەدى ۆاسيل.

— وتىرا بەر، بالام. سەن ءبىزدىڭ قوناعىمىز ەمەسسىڭ بە. ادامدار بار عوي، سەنىڭ دە اتتارىڭدى جايعاستىرامىز...

— جوق، اتا، مەن قوناق ەمەسپىن. ءسىزدىڭ قوناعىڭىز باۋىرجان مەن ەسىگىڭىزدى العاش كورگەن مانيا عوي.

— ءيا، ءيا. مۇنداي قوناقتارعا قالاي قۋانباسسىڭ. ال، وندا جۇرە عوي، شىراعىم. قاراڭعى تۇسكەنشە جايعاستىرىپ الايىق.

ۆاسيليي اكەمنەن بۇرىن ۇيگە قايتىپ ورالدى.

— اربانى تۇسىردىك، جوڭىشقانى قورا توبەسىنە جيناپ تا ۇلگەردىك. اتا قۋانىپ جاتىر، — دەدى ۆاسيليي.

— ال، پ ۇلى قايدا؟ — دەپ قالدى مانيا. مەن قاتتى ابىرجىدىم.

— ءيا، بازارعا ساتامىز با دەپ الىپ شىعىپ ەدىك. بەس سومعا دا المادى عوي. بەس سوم دەگەن تەگىن بەرگەنمەن تەڭ عوي. مەيلى ەندى...

— مەندە اقشا بار، — دەدىم مەن.

— جو-جوق. اتام جاڭا شارباقتان شوپتەي نەمەسە جوڭىشقا كۇيىندە قايتارامىن، — دەدى.

— سەندەر مۇنى قارجى قاجەت بوپ ساتۋعا شىعاردىڭدار عوي.

— ءيا، سولاي. ەندى شىداي تۇرامىز دا.

— قانبازاردىڭ باعاسى قانشا ەدى؟

— وتكەن بازاردا ون سومعا دا الىپ كەتىپ ەدى. مەن ون سومدى سۋىرىپ الىپ، ۆاسياعا ۇسىندىم.

— ءجا، ءجا، مۇنىڭ نە. ءوز ادامدارىمىزعا ساتقانعا، ونىڭ ۇستىنە قىمباتىنا بەرگەنگە بەتىم شىدامايدى، — دەپ قارسىلاستى ۆاسيا.

وسى كەزدە اكەم دە ۇيگە ەنىپ ەدى. ءىستىڭ ءمانىن ايتپاي-اق ءتۇسىنىپ، اكەم مەنى قولدادى. ۆاسيا كونەتىن ەمەس. بولماعان سوڭ اكەم ءبىر ۇسىنىس جاسادى.

— مەيلى، ايتقانىڭ-اق بولسىن، ءۋاسىل. سەن بىزگە جوڭىشقاڭدى قارىزعا بەر، ءبىز اقشانى قارىزعا بەرەيىك! اجەتكە جاراپ، بىر-بىرىمىزگە قول ۇشىن بەرگەنىمىز بولسىن. كەلىستىك پە؟

— وندا ءسوز باسقا، اتا، — دەپ كەلىستى ۆاسيا. ءسويتىپ، مەنىڭ قولىمنان اقشانى الدى.

كەشكى اس ۇستىندە مەن جينالعاندارعا ءوزىمنىڭ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعانىمدى ايتتىم. جۇرت اسكەر جايىن بىلگىسى كەپ سۇراقتارىن الدىما توسادى. مەن ساۋالدارىنا جاۋاپ بەردىم.

استان كەيىن قوناقتارىمىز ۆاسيليي مەن مانيانى اۋىلىنا شىعارىپ سالدىق. ءوزىمىز قالىپ شۇيىركەلەسىپ وتىرمىز.

— العاشىندا مەن سەنى ورىس كەلىن اكەلگەن ەكەن دەپ قالىپ ەم. — اكەم جىميىپ ەزۋ تارتتى. — ال، ەندى ءمان-جايىڭدى ايتشى، شارۋاڭا قانىقتىرشى. نە بولدى، قايدا بەت الدىڭ؟

مەن اكەمە بار جايدى باستان-اياق باياندادىم. ول ۇيىپ تىڭداپ وتىر. مەن سومكەمنەن ءبىر بۋما اقشا الىپ، وزىمە ءجۇز سومىن قالدىردىم دا، وزگەسىن اكەمنىڭ قولىنا ۇسىندىم. ول اسىقپاي سانادى.

— مىناۋىڭ ءبىر جارىم مىڭ عوي. سولاي ما ەدى؟

— ءيا، سولاي بولۋى كەرەك.

— مۇنىڭ ءبارىن بىزگە نەگە بەرىپ جاتىرسىڭ؟

— پولكوۆنيك سولاي ەت دەگەن.

— ول سەنىڭ اقشاڭا دا بيلىك ەتە مە؟

— جوق، انشەيىن اتالىق اقىلىن ايتقانى عوي. بالكىم، الىسىراق بارىپ قىزمەت ەتەرمىز دەگەن بولاتىن.

— ءبىز وسىندامىز. اعايىنداردىڭ ورتاسىندامىز عوي. سەن بولساڭ، الىستا جالعىز ءوزىڭ اقشاسىز جۇرمەكپىسىڭ. ءوزىڭ قالتاڭا سالا كەت ونان دا.

— جوق، اكە. مەن ءجۇز ون سوم جالاقى الامىن عوي. ونىڭ ۇستىنە تەگىن كيىم، تەگىن تاماق.

اكەم اقشانى ءبىر شارشىعا مىقتاپ ءتۇيدى دە، ساندىقتىڭ تۇبىنە تاستادى:

— ءمايلى، اسا قىسىلىپ بارا جاتپاساق، بۇل اقشاڭا قول تيگىزبەسپىز. وزىڭە كەرەك بولا قالسا، ايالداماي، الاڭداماي حابارلاس.

— جو-جوق. قايتا، ءوزىم قارجى ساپ تۇرارمىن.

— دەمەك، اسكەرگە ۇزاق ۋاقىت كەتەدى ەكەنسىڭ عوي، شىراعىم، — دەدى اكەم. — ءسوز ساپتاۋىڭا قاراعاندا، سەنىڭ باسشىلارىڭ وزىڭە دە، بىزگە دە قامقور بىرەۋ عوي دەپ شامالاپ وتىرمىن. سونداي جاناشىر ادامنىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتەتىنىڭدى جانىمىزعا مەدەۋ تۇتامىز دا. سولار ايتىپ، سول ەكى باستىعىڭ دا اقىل-كەڭەس بەرسە، ءبىز تۋرالى تولعانسا، ءوزىڭدى دە ءىشتارتقانى عوي.

قۇلاق سال، بالام. ەسىڭدە جۇرەر ءبىر جاي بولسىن. ەرتەدە ءبىر بيشارا كەمپىر ولەر الدىندا جاقىندارىمەن ارىزداسىپ-قوشتاسىپ جاتادى. وسى ساتتە اردىڭ-گۇردىڭ، اۋمەسەر ۇلى سىرتتان كىرىپ كەلىپ كوزىنە جاس الىپ، اناسىنىڭ تىزەسىن قۇشا قۇلاپتى. كەشىرىم سۇراي جىلاپتى. سوندا اشۋلى انا بىلاي دەگەن ەكەن: — نايزا الىپ جاۋعا بارمادىڭ، قامشى الىپ داۋعا بارمادىڭ، قوس ايداپ ەگىن ەكپەدىڭ، قۇرىق ۇستاپ مالعا كەتپەدىڭ، قان ساسىپ ءبىر كوردەن شىعىپ ەڭ، مەن سەنىڭ نەڭە ماقتانباقپىن، مەن سەنىڭ نەڭدى كەشىرمەكپىن؟ — دەگەن ەكەن. ءاز انا سوڭعى دەمى بىتكەنشە، بالاسىنىڭ ىنجىق بوپ، قور بوپ قالىپ بارا جاتقانىنا كۇيىنىپ ايتقانى عوي.

— ءوزىڭ ۇلكەن ساپارعا شىعاردا، مەن ساعان بار ءۇمىتىمدى ارنادىم، ۇلىم. جامان اتىڭ شىققان جوق ەدى. سول جاقسىلىعىڭنان تانبا. اق جۇرەك بولىپ جولداسىڭ، ادالدىق سەنى قولداسىن. جاقسىلىق ءۇشىن تىرەسسەڭ، جانىڭدى ارىڭ قورعاسىن. ارىندى بولسىن شابىسىڭ، الىمدى بولسىن تابىسىڭ، نايزاداي بولسىن نامىسىڭ. ەر جىگىتكە ءبارى سىن. قيىندىق كورسەڭ، مۇقالما، اۋىرلىق كورسەڭ، جۇقارما، قامقورشى بول كىشىگە، ۇلكەندى ۇلگى تۇت العا.

اكەم وسىلايشا بار تىلەۋىن الدىما ۇيىپ-توگىپ، باۋىرىنا باسىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيىپ قوشتاستى.

---