ءولى مەن ءتىرى
— ءتىرى كىسى مەن ءولى ارۋاق — ەكەۋىنىڭ جولى ەكى ايىرىق. بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرماعى مۇمكىن بە؟ — دەدى لي.
— ولگەن ادام — بۇ دۇنيەدەن تىس. الايدا، ارتىندا ەسكە الىپ وتىراتىن جاقىنى بولسا، ول دا وتكەنىن ويلاماي، كەيىنگە قارايلاماي تۇرمايدى، — دەدى بالاسى.
پۋ سۋن-لي. قايتا تىرىلگەن چجۇر. 1657 ج.
— بىزگە — ارۋاقتارعا ءبارى دە ماعلۇم، — دەدى ءشايىت بولعان جىگىت.
شوقان ءۋاليحانوۆ. ءولى مەن ءتىرىنىڭ دوستىعى. 1862 ج.
— مەن حاق ءتاڭىرىم — ماڭگىلىك اللاعا دا، ولمەس، وشپەس ءتىرى جان — قاستەرلى ارۋاققا دا سەنەمىن…
مۇحتار ماعاۋين. شىتىرمان. 1996 ج.
* * *
ايبول مەن سىندىبالا قارتايعانشا… جوق، جاسامىس تارتقانشا تاتۋ، ءتاتتى تۇردى. تەك جالعىز-اق كىلتيپان — پەرزەنتسىز ەدى. اۋەلدە ۋايىم، كەيىنىرەك — قايعى، اقىر ءتۇبى — ىشكە تۇسكەن، تىرشىلىككە كەراعار بولماسا دا، ۇنەمى جان اۋىرتىپ، كوكىرەك سىزداپ تۇراتىن، شاراسىز، ۇيرەنشىكتى دەرت. جازمىشقا كونبەيتىن پەندە بار ما.
İلكىدە كىم ويلاپتى. ايبول ون جەتى جاسقا كەلدى. سول جىلى مەكتەپ بىتىرمەك. ەندى… كامەلەتكە تولار-تولماستا مايدانعا اكەتۋگە ءتيىس. اۋدانداعى كومسومول جەتەكشىسى، بىتىرگەن، بىتىرمەگەنى بار، قۇرالپاس ونشاقتى بالانى ارنايى شاقىرتىپ الىپ، جاستارىن ءوسىرىپ، اسكەرگە سۇرانۋ تۋرالى جارلىقتى كەڭەس بەرىپ ەدى. ايبول حوش كورمەدى. اۋىلداعى الدىڭعى اعالار تۇگەلگە جۋىق قىرىلىپ بىتكەن. بۇل دا ولىمنەن قورىقپايدى. تەك مەزگىلسىز اجال قۇرىعىن ءوز ەركىمەن مويىنعا سالعىسى كەلمەگەن. انىعىندا، سىندىبالانى قيماپ ەدى. ەكەۋى جاقىندا عانا جاراستىق تاپقان. بۇل وقيتىن ورتا مەكتەپتە كىتاپحاناشى بولاتىن. جاسى تولعان. ون سەگىز. ءبىراق ءوزى، انىق ءوز قالاۋىمەن تىلەنبەسە، اسكەرگە شاقىرا المايدى. ال ايبولدىڭ جاسى تولماسا دا، ارناپ سۇرانباسا دا اكەتۋگە مۇمكىن ەكەن. الگى كومسومول جەتەكشىسى ەكىنشى قايتارا كەلتىرىپ، قاتتى ەسكەرتكەن. سەنەن باسقا سەگىز بالا تۇگەل ءوتىنىش بەردى، كەرى تارتقان جالعىز ءوزىڭ، ەگەر ەركىڭمەن تىلەنبەسەڭ، اسكەرياتقا سىرتىڭنان قاجەتتى دەرەك بەرەمىز، ون سەگىزگە تولدى دەگەن، ودان دا، ابىرويمەن ارىز جاز دەگەن. سوۆەتتىك سوسياليستىك وتاندى ءسۇيۋ كەرەك، ۇلى ستالين ءۇشىن، بالشابەك پارتياسى ءۇشىن… تاعى قانشاما ءناسيحات ايتقان. ال ايبولدىڭ ۇلى ستالينگە دە، بالشابەك پەن سوۆەتكە دە داۋى جوق، سوسياليستىك وتاندى… تەرىس كورمەيدى، ال سىندىبالانى انىق سۇيەتىن. قىز دا… سولاي سياقتى. الدە بۇگىنگى اۋىلداعى جىگىت تاپشىلىعى ما، ۇزىن بويلى، بيىك قاباق، قوڭىر كوزدى اققۇبا بويجەتكەن ءوزىنىڭ قۇلاعىنان ارەڭ اسىپ تۇرعان شارقى، ءبىراق قاعىلەز، نازىك بالانى ءتاۋىر كورىپتى. شىن سياقتى. شىن. ايبولدىڭ كۇمانى جوق ەدى. وسى جازدا، ءتىپتى، مەكتەپتەگى وقۋ بىتەر-بىتپەستە كەلىن تۇسىرمەك. قايتكەندە دە اجالعا اسىقپايدى. وسىلاي شەشتى. ەكەۋى كەلىسە وتىرىپ.
ءدال وسى كەزدە… ويلاماعان جەردەن قىرعىن سوعىس اياقتالدى. سەنەر-سەنبەس جاعداي. قاشان، سوناۋ قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ سارى كۇزىنەن بەرى، انە جەڭدىك، مىنە قۇرتامىز دەپ كەلگەن، ەندى، ءبىرجولا تالقاندادىق… بارىپ كىردىك… استانا قالاسىن الدىق… دەپ داۋىلداتقانمەن، ءدۇدامال كوپ ەدى، اقىرى شىندىققا اينالدى. ارادا اي وتكەندە وقۋ دا بىتكەن، ياعني بار بالا كامەلەتتىك اتتەستاتتارىن الىپ، ەركىندىككە شىقتى. سول كۇنى كەشكە ايبول عاشىق سىندىبالا سۇلۋدى ءوز ۇيىنە وڭ اياعىمەن ەنگىزىپ ەدى.
ارتى اجەپتاۋىر اڭگىمەگە ۇلاسقان. جاسى جەتپەپتى. ابىروي بولعاندا، قىز ەمەس، جىگىت. زاڭدا جاسى كەمىس جىگىتتى جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى تارماق جوق ەكەن. ءبارىبىر ىسكە ءىلىندى. الگى، كامەلەتكە تولسا دا بويداق، ءارى اسكەر جاسىنان اسىپ كەتسە دە سوعىسقا بارماعان كومسومول جەتەكشىسى پالەلى قاعاز ءتۇسىرىپتى. قوزعالىپ، تەرگەلىپ ۇلگەرمەدى. ايبولدى باياعى، مەكتەپتەس، اۋىلداس سەگىز بالامەن قوسا، ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەگى نارىن قالاسىنا شاقىرتقان. قاراقايىس تۇيە جەككەن ەسكى اربامەن، ۇشقاسىپ، جاياۋلاپ، ارادا بەس قونىپ، ارەڭ جەتتى. اسكەر ەمەس ەكەن. اسكەردەن بوساتۋ. سوعىس ءبىتتى. ەندى بەيبىت ەڭبەك، بۇلىنگەن شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ. وتانشىل، ەر جىگىتتەرگە العىس. قولدارىنا ءبىر-بىر جاپىراق قاعاز بەرگەن. سوندا كوردى. بۇل دا ارىز جازىپتى. جاسىم ون سەگىزگە تولدى، وتانىمىزدى قورعاپ ۇلگەرمەدىم، ەندى جاۋدىڭ ورداسىن ويرانداۋىم كەرەك دەگەن. بۇدان بۇرىن دا تالايدىڭ تۇبىنە جەتكەن الگى سۇعاناقتىڭ شارۋاسى. ءتىپتى جاقسى بولدى. ايبول سوتقا العىس، ياعني كۋالىك قاعازىن اكەپ كورسەتىپ، وپ-وڭاي قۇتىلعان. ول — ەرتەڭىنە. اۋەلگى جانە ودان دا سوڭعى ەڭ ۇلكەن قۋانىش — ۇزاق جول ۇستىندە تۇتاس ەكى اپتا ارالارى اجىراعان، ساعىنا اڭساعان سىندىبالامەن قايتا تابىسۋ ەدى. بۇدان سوڭ ەشقاشان جۇپتارى جازىلمادى، ءيا، سىرتتاي وقۋعا تۇسەردە الىستاعى سەمەيگە بارىپ قايتقان، تۋرا جارىم جىلداي كورىنگەن بىرەر ايلىق ساپارى بولماسا. ونىڭ وزىندە اۋەلگى كۋرستان سوڭ، ەكىنشى جازدا سىندىبالانى قاسىنا الا كەتىپ ەدى. قالالى جەردى كورەدى، دۇكەن جاعالاپ، بازار ارالايدى. قۇدايعا شۇكىر، تابىستارى مول، قىزمەتتەرى جاقسى ەدى. سىندىبالا باياعى كىتاپحانادا. ال ايبول — ءمۇعالىم.
سول قىزىقپەن اۋەلگى، جاس داۋرەن، جيىرما بەسكە دەيىنگى ۋاقىت وتە شىعىپتى. بۇل كەزدە عايىپتان ءتىرى قالىپ، سوعىستان امان-ەسەن قايتقان جىگىتتەر دە تەگىس بەيبىت ومىرگە ارالاسقان. بويداقتارىنىڭ ءوزى تۇگەل ۇيلەنىپ بىتكەن. ايتسە دە، باسى بوس قىز كوپ، سىندىبالا قارايلاس، ودان از-ماز ۇلكەن، ءتىپتى، كىشى، جاڭادان بوي تۇزەگەندەردىڭ ءوزى تۇنىپ تۇر. ءبىر مۇشەسى كەم بولسا دا، ەركەك اتاۋلىعا قولى جەتكەن ايەل زاتى تۇگەل باقىتتى سياقتى. وزگە ەمەس، سىندىبالا. تاعدىرىن ايتەۋىر بىرەۋ ەمەس، ايبولمەن تەلىگەنگە شىنىمەن-اق ريزا. جاڭا عانا قوسىلعانداي، كۇندىز ارالارى اجىرامايدى، تۇندە قۇشاقتارى جازىلمايدى. تەك… باسقا جۇپتاردىڭ بارىندە جاپىرلاي تۋىپ جاتقان بالا عانا ازىرشە ەلەسىن كورسەتپەي تۇر.
اۋەلگى ءۇش جىلدا ويلانباعان. ودان سوڭعى ءتورت جىلدا سەنىمنەن ايرىلماعان. كەيىنگى بەس جىلدا ءۇمىتىن ۇزبەگەن. اقىرى وتىزعا كەلگەندە كۇمان ءتۇستى. وتىز بەن قىرىقتىڭ اراسى قيالمەن ءوتتى. ارمان الىستاپ كەتكەن. ءبىراق ەكەۋ-ارا، نەگە، قالاي دەگەن ءسوز تۋماپ ەدى. جانە ءۇمىت تە ءبىرجولا ۇزىلمەپتى. سىندىبالا قالاعا بارعان ءبىر ساپاردا ارنايى دارىگەرلىك تەكسەرىستەن وتكەن. ءبارى دۇرىس. وندا، راس، وتىز ەكىدە. قايتكەندە دە جاس قوي. ەندى… كۇيەۋىڭىزدى قاراتىڭىز دەپتى. قالاي ايتار. قارالعاندا… نە وزگەرمەك. كورىنىپ تۇرعان ويىس-كەمىس ەشتەڭەسى جوق. وندا دا… ءبارى دۇرىس. ەندەشە، ءالى دە مۇمكىندىك تۇگەسىلگەن جوق. سونىمەن، الدامشى كوڭىل جەتەگىندە اجەپتاۋىر زامان ءوتىپتى. سودان ءبىر كۇنى، سىندىبالا قىرىق التىعا قاراعان ەدى، كەيىنگى كەزدە جايى بولماي جۇرگەن، اقىرى ءبىر كۇنى كەشكى شاي ۇستىندە ايتتى، ەندىگى كىنا مەنەن، قايتكەندە دە بالا كوتەرە الماسپىن دەپ.
ەكەۋى اتاۋ كەرەلەرىن ىشكەندەي، ءۇنسىز تىنىپ، قۋراعان داستارقان باسىندا ۇزاق وتىردى. سودان سوڭ شامدى سوندىرمەگەن قالپى توسەككە جاتتى. قاراڭعىلىق تۇسسە، ەكەۋىن قاتارىنان جالماپ قويارداي. بىرىنە-بىرى تىعىلىسا، ءۇن-تۇنسىز قۇشاقتاسقان قالپى. ءبىر كەزدە سىندىبالا شالقاسىنان اۋدارىلىپ ءتۇستى، اۋا جەتپەگەندەي، كورپەنى كەۋدەسىنەن تومەن ىسىرعان. اققۇبا ءوڭى سۇرلانا تولقيدى. بەت-اجارى ءالى دە ءاجىمسىز ەدى. ال ومىراۋى جازىق، كەۋدەسى تولىق، بار دەنەسى بۇزىلماعان، باياعى ون سەگىز ەمەس، ارينە، وتىزداعى قالپىندا ساقتالعانداي. كەرىلە سوزىلىپ، كەۋدەسىن كوتەرە بەرە، ءالى قۇرىعانداي سىلق ءتۇستى دە، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، وكسىپ جىلادى. ومىرىندە العاش رەت نازالانعان. ءتاڭىرى تاعالا، نەدەن جازدىم، نەدەن سورلى بولدىم، دەيدى. بۇگىندە جۇرت دالاعا تاستاپ جاتقان ءبىر شيكى-وكپەنى بىزگە نەگە قيمادىڭ دەپ ەڭىرەگەن. ونسىز دا قاپالى ايبولدىڭ ونە-بويىن قارا تەر جاۋىپ كەتتى. جۇباتارعا ءسوز تاپپاعان. اقىرى ايتتى. سەنىڭ وبالىڭا قالعان، باعىڭدى بايلاعان — مىنا مەن، دەدى. اۋەلدە اسىقتىرىپ، مايداننان ورالاتىن اتپال جىگىتتەرگە جەتكىزبەي، الىپ كەتكەن مەن جازىقتىمىن بارىنە، دەدى. سىندىبالا، بار قايعى-زارى قىلىشپەن كەسىلگەندەي، قالت تىندى. سودان سوڭ، تارقاتىلعان كۇرەڭ شاشى بەتىن جاۋىپ، باسىن كوتەرگەن.
— سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى. باسىنان توقپاقپەن ۇرعانداي، ماڭگىرە ابىرجىپ ازعانا بوگەلدى. — مۇمكىن، مەن شىعارمىن، سەنى تۇقىمسىز قالدىرعان، — دەدى. — سونشاما نەدەن تارىندىڭ!.. — دەدى، بار كىنانى، بار سالماقتى كوتەرىپ العان كەيىپتە.
ەندى ايبولدىڭ كوڭىلى بوساپ ەدى. سىندىبالا ەركىنە جىبەرمەدى.
— تۇر، — دەدى. — ءبارى جاقسى. بار قايعى وسىمەن كەتسىن. شاي ىشەيىك. جاڭا… جاڭا ءبىر ءومىر باستايىق… — دەدى.
تۇردى. بەت جۋىلدى — قايعى تارقاعان جوق. جاڭادان، تازا كيىنىپ، داستارقانعا وتىردى. ەكەۋدەن-ەكەۋ عانا. سىندىبالا مۇڭدى جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، باياعى، ۇلكەن ۇيگە العاش كەلىن بولىپ تۇسكەن كۇنگى تولقىنىس، قۋانىشى تۋرالى ايتا باستادى. سول ءبىر كۇنگى قىزىعى، سول ءبىر تۇنگى مەرەيى قىرىق جىل بەينەت كورۋگە تاتيتىنداي ەكەن. ايبولدىڭ دا ويى. العاشقى كۇن، العاشقى تۇندەر عانا ەمەس. بار عۇمىر. باقىتتى بولىپتى. ءبىراق سىرتقا شىعارىپ ايتپاعان. ۇنەمى كوكەيدە تۇرسا دا. بۇل جولى دا انىق اقيقات جاعدايدى قايتالاپ جاتۋدى ارتىق كورگەن. ءدال بۇگىن، ءدال وسى ساتتە، قامىققان، جابىققان مەزەت، بەيۋاق، شاراسىز ساعاتتا ورايى كەلىپ تۇرسا دا.
ونىڭ ەسەسىنە باسقا ءبىر كەپتىڭ شەتىن شىعاردى. ەكى رەت ۇمسىنىپ، ءۇش رەت جۇتىنىپ بارىپ… اقىرى:
— وسى ءبىز… بالا اسىراپ الساق قايتەدى؟.. — دەگەن.
سىندىبالا اڭىرىپ قالدى. باسىن كوتەرە، ەڭسەسى جازىلا، كەيىن سەرپىلگەن. شوشىپ كەتكەندەي. سودان سوڭ بەتىن باسىپ، تاعى دا… جىلاعان جوق، تومەن قاراپ، تۇقشيىپ وتىرىپ قالدى.
ءيا. تالاي ايتقان. باياعىدا. سىندىبالانىڭ ءوزى. ءبىراق ايبول حوش كورمەپ ەدى. بىرگە تۋعان، ءتىپتى، نەمەرە، شوبەرە جاقىنى جوق. اتالاس جاماعايىن بالاسىن بەرە قويا ما. بەرسە… اقىر ءتۇبى سىڭە مە. ونىڭ ۇستىنە، ەل بىلەدى، جۇرت كورەدى. ەندى… ءوزى سوعان مەگزەپ وتىر.
— اۋىلدان، اعايىن اراسىنان ەمەس، — دەدى. — جاقىن دەپ ايتارلىق كىمىڭ بار. سىرتتان… قازىرگى جاستار ءارقيلى جاعدايدا… سول، جەتىمدەر ۇيىنەن تاڭداساق…
سىندىبالا باسىن يزەدى. ەندى تاعى دا… ءبىر كۇلىپ، ءبىر جىلاعان.
جاز ەدى. بار قاراجاتىن جاندارىنا سالىپ، قالاعا اتتاندى. قىدىرىپ، دەم الىپ قايتۋعا. شىندىعىندا، بالا تاۋىپ الۋعا. اۋەلى نارىن بارماق. ودان وبلىستىق قالا سەمەي. ودان دا اسىپ، استانا الماتىعا. قايتكەندە كەڭىنەن قامتىماق. جولدارى بولۋعا ءتيىس.
الماتى اسپاعان. سەمەيگە جەتپەگەن. İرگەدەگى نارىننان تاۋىپتى. مۇندا بالالار ءۇيى جوق ەكەن. ءبىراق… تاستاندى بالالار ۇشىراسادى. ۇشىراسقاندا، پەرزەنتحانادان شىعا بەرە، تاستاپ كەتكەن جاعدايلار بولعان. بولدى. بىلتىر عانا. اكتىلەپ، كۋالاندىرىپ، ارنايى مەدبيكەمەن، سەمەيگە اپارىپ ارەڭ وتكىزگەن. ال وسى جاقىندا عانا… ەرتە كوكتەم، انادا عانا، قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى قوقىر جاشىكتەن شىقتى، كىندىگى دە كەسىلمەگەن كىشكەنتاي قىز، قاتىپ قالىپتى… الدەبىر بەتسىز سالداقى تاپقان، تاستاعان. وسىنداي سۇمدىقتار. وزدەرىمەن اۋىلداس، ءتىپتى، بەسىنشى، الدە التىنشى اتادان قوسىلاتىن، ءيا، جەتىنشى ەكەن، جاسى تەتەلەس جاماعايىن تۋىستارى ايتقان. باياعىدان بەرى وسىندا ورنىققان بىلىكتى دارىگەر. ەرتەرەك حابارلاسقاندا…
— ايتكەنمەن، دەگەن، ءبىر كۇماندى جاعداي بولىپ تۇرعانى. ءبىر جاس قىز ءتۇستى، كەشە عانا. امان-ەسەن بوساندى. بالپاناقتاي ۇل. ءبىراق… ۋايىمدى، نازالى، — دەدى. — جىلاي بەرەدى. بالا ەمەس، الگى قىز. ەشكىمى جوق سياقتى. ايتەۋىر ارتىنان كىسى كەلمەدى. ءوزى دە ەشبىر دەرەگىن ايتپايدى. ءسىرا، باسقا جەر، باسقا قالادان. جول-جونەكەي، پويىزدا تولعاعى ۇستاپتى، جەدەل جاردەم بىزگە ۆوكزالدان الىپ كەلدى…
ەكەۋىنىڭ دە وزەگى سولق ەتە ءتۇستى.
— قىدىربەك… — دەدى سىندىبالا دەمى دىرىلدەپ. — سول قىزدىڭ ارتىنان مەن بارايىن. تۋىس اپايى رەتىندە…
باردى. بارعاندا، ءتارتىپ، ىشكە كىرگىزبەيدى. سىرتتان ءدام بەرگەن. ىستىق سورپا، ءنارلى تاماق. اراعا قولدى-اياقتاي مەدبيكەلەر ءتۇستى. سىرتتاي سويلەسىپ، جاعدايدى ءبىلىپ تۇرۋعا. جاڭاعى، ءارى جاقىن باۋىر، ءارى وسىنداعى اجەپتاۋىر باستىق قىدىربەكتىڭ شاپاعاتىمەن.
اقىرى، نە كەرەك، الدە ءتورتىنشى، الدە بەسىنشى كۇنى سىرتقى، اشىق تەرەزە ارقىلى قىزدىڭ وزىمەن جۇزدەسكەن. سىزدىقتاپ ءجون-جوباسىن ايتتى. وتكەن جازدا الماتىعا وقۋعا بارعان. تۇسە الماعان. سودان… اۋىلعا قايتۋعا نامىستانىپ، كەلەر جىلدى توسىپ، توقىما فابريكاسىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەندە… الدە الىپ قاشقان، الدە الداعان. ەندى نە تيىن-تەبەن جوق، نە مەكەن-تۇراق جوق، ەشقانداي امال تاپپاي، ەلگە قايتىپتى. ۋاقىتىن، جاعدايىن ناقتى بىلمەگەن، ايتەۋىر جەتىپ الايىن دەيدى عوي. الدە سەمەي، الدە وسكەمەن. ەندى ءبىر سوزىنە قاراسا، سەمەيدەن الماتىعا بارا جاتىر ما، قالاي. ايتەۋىر، شاتىسقان، اداسقان ءبىر جاعداي. اۋەلدە ويلاعانداي، ەلگە كورىنەر دە بەتى جوق. ەندى… ءوزى دە بىلمەيدى، نە بولعانىن، نە بولارىن.
نە بولعانى بەلگىلى ەدى. الىپ قاشسا دا، الدانسا دا، ءتىپتى، ءوز قالاۋىمەن سەيىل قۇرسا دا، كۇتپەگەن پالە جابىسقان. سودان قايتكەندە قۇتىلسام دەگەن. اقىرى، ەشكىم بىلمەس، ادام تانىماس جەردە، ساتىمەن اياعى جەڭىلدەپتى. ەندى نە بولارى… سىندىبالا اقىلشى ءارى تىلەكتەس اپايى رەتىندە… ەپتەپ ايتتى. ايتتى. اقىرى كوندىردى. بالاسىمەن الىپ شىعادى. قول-اياعىن باۋىرىنا جيعانشا، جاقىن تۋىستارىنىڭ ۇيىندە بولادى. سودان سوڭ… قالتاسىنا بار قاجەتىنە جەتەرلىك كوپ اقشا سالىپ بەرەدى. باسى بوس، قاي تاراپقا دا جول اشىق. ارينە، ءسابيىن تاستاپ كەتەدى… كەلىستى. ءيا. كوندى، كەلىستى.
سورلى قىز قۋانىشىن جاسىرا الماعان. ەندى ءبىر عانا كىلتيپان. پەرزەنتحانادان شىعاردا قاعاز تولتىرادى عوي، نارەستەگە. اۋەلگى… سانا دەگەن… كىم بولسا دا، ەندى تولىق ەسىمىن ايتادى. سىندىبالا. تيەسىلى جون-جوسىعىمەن. ونىسى دا وڭاي. باس دارىگەر بۇل اپاڭنىڭ تۋعان
تولىعىراق: https://alashainasy.kz/proza/muhtar-magauin-ol-men-tr-angme-134533/
ماتەريالدى قالاي بولسىن قولدانۋ تەك قانا Alashainasy.kz سىلتەمەسىمەن بىرگە رۇقسات ەتىلەدىقاينىسى، ءبارىن تيىسىنشە تولتىرىپ بەرەدى… قىدىربەكتىڭ ءوزى اقىل قوسىپ ەدى. سولاي ەتسەك. بۇل قىزدىڭ دەرەگى بەلگىسىز، ايتىپ وتىرعان ءاتى-جونى، ءسوز جوق، بەكەر، وسىلاي دەسە بىزگە دە جەڭىل، كۇنادان دا، قىلمىستان دا شەت بولامىز، تولتىرامىز دا بەرەمىز دەپ. جانە… ۇلكەن ساۋاپ. ءسىز عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن بالا ءۇشىن. كۇمانسىز نارسە، شىعا بەرە، مۇندا بولماسا، باسقا ءبىر جەردە، جولعا لاقتىرىپ كەتەدى، وبالدىڭ، ءتىپتى، ۇلكەن پالەكەتتىڭ الدىن العان مەيىرباندىق دەپ.
نە كەرەك، اپتا، اي ەمەس، تۇتاس ءبىر جىلعا سوزىلعان جەتى كۇننەن سوڭ قىزدى بالاسىمەن، قاجەتتى قاعازدارىمەن قوسا الىپ شىقتى. وزدەرى جاتقان مەيمانحاناعا ەمەس، ازعانا كۇندە ەڭ جاقىن تۋىسقا اينالعان باس دارىگەر، باس قومقورشى، جولى بولعىر قىدىربەكتىڭ كەڭ اۋلا، كوك شاتىرلى جەكە ۇيىنە. ابىر-سابىر قۋانىش ۇستىندە كەشتى باتىرىپ، تاڭدى اتىردى. تاڭ اتقاندا قاراسا، بالا ورنىندا جاتىر، قىزدىڭ ءوزى جوق. ەلبىرەپ، ەسى شىققان سىندىبالا قاسىندا بولعان، ءتۇنى بويى باققان، قاققان، الاكەۋىمدە كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، قاجەتىمەن سىرتقا شىققان قىز سول بەتى قاقپادان اسىپ ءتۇسىپ، قاراسىن باتىرىپتى. جاي كەتپەگەن، وزىنە ەنشىلەپ بولگەن اقشامەن قوسا، سىندىبالانىڭ بار قاراجاتى، بارلىق الەكەي، ساقينا-جۇزىك، اينا-تاراعى سالىنعان قول سومكەسىن قوسا الىپ كەتكەن. اۋەلدە اڭىرعان ەكەۋى ارتىنان شىنىمەن قۋانىپ ەدى. ەندى ەشقاشان قايىرا سوعىپ، ءتىپتى، كولدەنەڭ جاعدايعا سەبەپ بولعان، كوزىمەن كورىپ، ۇيىنە اكەلگەن، مەكەن-تۇراعى بەلگىلى قىدىربەككە دە، ەرتە مە، كەش پە، الدەنەندەي ءبىر تالاپ قويا المايدى. ونسىز دا وزدەرىنە بەرىلگەن بالا ءبىرجولا مەنشىككە كوشتى دەگەن ءسوز.
قۋانىشتا شەك جوق، ءبىراق بار قيىندىق وسى جەردەن باستالعان. اۋەلگى كەلىسىم بويىنشا ماناعى قىز بۇگىن-ەرتەڭ، بىرەر اپتا بويى جاس ءسابيدى اۋىزداندىرىپ، ۋىزعا تويعىزىپ كەتۋگە ءتيىس ەدى. ءبىراق ۋاقا ەمەس. انا ءسۇتى كەمىس، ءتىپتى مۇلدە ەمشەكتەن قالعان سابيلەرگە ارنالعان ءارقيلى قوسپا قورەكتەر بولادى ەكەن. وپ-وڭاي تاۋىپ الىستى. سىرتىندا توپ-تولىق، ساپ-سارى، كىشكەنتاي ورىس بالاسىنىڭ سۋرەتى بار، ادەمى قوراپشا. İءشى تولعان ۇلپا ۇنتاق. ەكى قاسىعىن ءبىر ستاقان قايناعان ىستىق سۋعا ەزگەندە، كادىمگىدەي، اپپاق ءسۇت بولىپ شىقتى. بۇدان باسقالارى دا بار كورىنەدى. ماسەلەن، قويۋ بوتقا ىسپەتتى. ول ەندى، كەيىنىرەك، ەڭبەكتەي باستاعاندا. ال ازىرشە وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ەزدى، بەردى، تويدى. مىنە راقات. بۇلار ويلاعان. شىركىن، اۋىلعا ءبىر جەتىپ الساق. بۇلعىرتاۋمەن ەكى ورتادا باياعى ات اربا، وگىز اربا ەمەس، كادىمگى ماشينانىڭ ءوزى جۇرەدى، راس، تاس جول جوق، دالانىڭ شاڭداتقان قارا جولى، تاۋدان اساسىڭ، بەلدى باساسىڭ، تەگىس جەردە وپپاسى، ساي-سالادا شالشىق-باتپاعى بار، ايتكەنمەن ەكى ءجۇز شاقىرىمدىق ساپاردا اسسا ارا قوناسىڭ، كەيدە ءتىپتى، تاۋلىك وتكىزبەي، تۇندەلەتىپ جەتەسىڭ؛ بالالارىن شارشاتپاي، امان-ەسەن ەل شەتىنە ىلىنسە، ءقازىر جاز جاڭا شىققان، بيەنىڭ تازا ساۋمالىن بەرىپ، وپ-وڭاي، كادىمگىدەي اسىرار ەدى عوي. مىنا جاساندى قورەك تە كەرەمەت ەكەن. قوسىمشا، بالكىم، نەگىزگى تاماق رەتىندە ون، جيىرما، تۇتاس ءبىر جاشىگىن الا كەتۋ قاجەت. مىنە، ءقازىردىڭ وزىندە بار ماسەلە شەشىلدى.
سويتسە، شەشىلمەپتى. جاعداي بۇلار قۋانعانداي، تىم جەڭىل بولماي شىقتى. تاڭەرتەڭ اشتىقتان جىلاعان بالا تاماققا تويىپ، تىنىم تاپقان، شىمىراپ ۇيىقتاپ كەتكەن. كوپ ۇزامادى، الدە ىشىنە جاقپادى ما، الدە باسقاداي پالە مە، ەندى توقتىقتى كوتەرە الماي، مازاسى كەتتى. كىشكەنتاي عانا قارنى شەڭبىرەك اتىپ، شىر قاعادى. İشەگى قاتىپ، كوگەرە سولىقتاپ، ارەڭ تىنىستاپ، تىنىمسىز باقىرادى. ەكەۋىنىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. ءۇي يەلەرى دە بايەك بولعان. بالا وسىرگەن، ءوزى دە كەزىندە قوسىمشا قورەك رەتىندە وسىنداي ءسۇت بەرگەن، جاسى تەتەلەس كەلىن بار ەمىن جاساپ جاتىر. بالانى كەشەدەن بەرى وسىمەن ەكىنشى رەت شىمشىم سۋعا ءتۇسىردى، ءىشىن سىلادى، قارنىنا قۇيرىق ماي جاقتى. ايتەۋىر ءبىر رەتكە جاندارى قالعان. بالانىڭ، بالاعا وبەكتەگەن ەكەۋىنىڭ.
كەشكى تاماعىن شامالاپ بەرىپ ەدى. شامالاعاندا، ولمەس قورەكتەن كوبىرەك، الگى، شيپالى ساۋمالعا جەتكەنشە وسىلاي تام-تۇمداماق ەسەپپەن. ءتۇن ورتاسىنان اۋماي، تاعى دا اۋىر ازاپ باستالعان. الدە جاقپادى، الدە جارىمادى. قولدى-اياققا تۇرماي شىر-شىر ەتەدى. ەندى مۇلدە ەستەرى شىقتى. الديلەدى، اينالدى-تولعاندى، سىلادى، سيپادى، ەتپەتتەي ۇستادى، تىگىنەن كوتەردى، قىرىنداي ۇستادى — اقىرى ىشەگى ءتۇيىلدى مە، اۋرۋى قايتتى ما، ازعانا تىنشىدى. ءتىپتى، اۋزىن انتەك اشىپ، كىرپىكتەرى ايقاسىپ، كادىمگىدەي ۇيىقتاپ كەتكەن.
سول كەزدە… مانا ءوڭى قاشىپ، قارا تەر بولعان، ەندى قىزارا تولقىنىپ، مەيىرلەنىپ وتىرعان سىندىبالا ايتتى:
— ومىراۋىم تىتىرەپ بارادى… — دەدى.
كەۋدەسىن كويلەك سىرتىنان ۇستاپ، سودان سوڭ الدىن اشقان. اق ماما… تومپاعى بۇزىلماعان، ءبىراق سوڭعى جىلداردا سالبىراماسا دا، بوساڭسىپ، بولبىر تارتقان قوس ەمشەك تىرسىلداي تولىپ تۇر ەكەن.
— ءسىرا، ءسۇت كەلدى… — دەدى سىندىبالا ابدىراپ.
ءبىر جاعىن ەپتەپ سىعىپ كورىپ ەدى، قارا بارقىت تۇيمەنىڭ ۇشى — تار ۇرپىدەن ءىرى، اقسارى تامشى كورىندى.
— ا، قۇداي!.. — دەدى سىندىبالا كوز جاسى ساۋلاپ.
ەسى شىققان ايبول قالبالاقتاپ ءجۇرىپ، الدەبىر قۋىس ىدىس اكەلدى. سىندىبالا اعىل-تەگىل كوز جاسىمەن بىرگە قوس ەمشەگىن ساۋعان.
— بويىم ءيىپ بارادى… — دەدى. — قىرىق جىل قاتقان قۋ تامىر…
قاقتاپ، اقىرىنا دەيىن تازارتتى.
— ءقازىر قايتا تولادى… — دەگەن.
بيە ساۋىمعا جەتپەدى. تىتىرەپ، قايتا تولعان. بىرەر ساعات تىنشىپ، ۇيىقتاپ كەتكەن ءسابي بۇل كەزدە بەتى تىرجيىپ، اۋزىن اشىپ، قىڭقىلداي باستاپ ەدى. İڭگاعا جەتپەدى. تىرشىلىك بۇلاعى — انانىڭ اق ماماسى اۋزىن تولتىرعان.
جاسى تيىلعان، كوزى جانارلانىپ، ءجۇزى نۇرلانعان سىندىبالا باقىتتان باسى اينالعانداي، تۇلا بويى تۇگەل ءيىپ، جادىراي كۇلىپ ەدى. ال بىردە بوزارىپ، بىردە قىزارعان ايبول وتىرىپ بايىز تاپپادى، تۇرىپ تىنىش كورمەدى.
— شاشالىپ قالماسىن… — دەگەن، جان تورسىعىن قۇنىعا سورىپ جاتقان بالاعا ءبىر، ماۋجىراي، مەيىرلەنە تولعانعان قوساعىنا ءبىر، سۇيسىنە قاراپ. — ءاي، ءوزى دە مىقتى ەكەن!.. — دەدى سودان سوڭ الاقانىن ۋقالاپ.
— اقىلدى! — دەدى سىندىبالا سابيىنە ەمىرەنىپ.
اۋىل — الىس-جاقىن، دوس-جار اعايىندار ۋ-دۋ، ابىر-سابىر. بىرەۋگە تاڭ، بىرەۋگە قۋانىش. شىندىعىندا، تاڭداناتىن ەشتەڭە دە جوق. قىرىقتىڭ جۋان ورتاسىندا بالا كوتەرىپ جۇرگەن ايەل از با. راس، جەتىنشى-سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ونىنشى بالا. سوندا دا. ەرەكشە بەلگىسى بايقالماعان. ەشكىم ەشتەڭە ەستىمەگەن. نەسى بار. ۇلكەندى بوي جاسىرادى. سونشاما جىل زارىققاندا… تىم سەنىمدى بولماعان عوي. ايى-كۇنى تاقاعاندا جۇرت كوزىنەن اۋلاققا، الىس قالاعا بارىپ، ارنايى دارىگەردىڭ قولىندا بوسانعان. «جوق، جەتىمدەر ۇيىنەن اسىراپ السا كەرەك،» — دەيدى كەيبىر وسەكقۇمار قاتىندار. «نارىنعا عانا بارىپ قايتتى، وندا دەگدوم جوق، — دەستى تىلەكتەس ابىسىندار. — بالا وزىنىكى. جاڭا تۋعان قاعازدارىنا دەيىن قولدارىندا. دالادان كەلگەن بالا بولسا، ءسۇت قايدان شىقتى. انە، الديلەپ، ەمىزىپ وتىر…» ەمىزۋى راس. ونى كوردى. قاعاز دا شىن ەكەن. ەندى تىركەتىپ، مەتىركەلەپ الۋ كەرەك. كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە بارماق ەدى. ءبىراق اۋەلدە ازعانا كىلتيپان شىققان. ەكەۋى اپتا بويعى ابىر-دابىردان سوڭ، جاڭا تۋعان بالالارىنا ات تاڭداۋ الەگىمەن تاعى ەكى-ۇش كۇن بوگەلىپ قالىپ ەدى. مۇنداي ەرەكشە بالاعا وزگەشە ەسىم كەرەك قوي. ارىداعى الپامىس، قوبىلاندىدان باستاپ، بۇگىنگى باۋىرجان مەن مالىككە دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق باتىردى تۇگەندەپ، وتكەندەگى اباي مەن شوقاننان كەيىنگى مۇحتار، قانىش، ءسابيت، عابيتكە دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق اقىن-جازۋشى، عالىم-وقىمىستىنى سارالاپ، باعزىداعى اسان، جيرەنشەدەن اسىپ، ورتاداعى قازىبەك، قۇتتىبايدان وزىپ، كەيىنگى، وسى وڭىرگە ماعلۇم بايعارا، جوبالاي، كەڭگىربايلارعا تاعى بايىزداماي، ابدەن داعدارعان. ءبارى دە جاقسى، ءىرى، كەلىستى. الايدا ءبارىن بىردەي اتاي المايسىڭ عوي. بىرەۋىنە عانا توقتاۋ كەرەك. توقتاي المادى.
اقىرى ايبول ايتقان:
— سەنىڭ اتىڭدى قويالىق.
— قالايشا؟ — دەگەن، باقىتتى ايەلى. — بۇل ۇل عوي. ءتىپتى، اكەسىنىڭ اتى بولسا دا جۇرت كۇلمەي مە.
— جوق، — دەگەن ايبول. — ناقتى ءوزىن ەمەس. ماسەلەن، سىندىبەك، سىندىباي دەسەك. نەمەسە، بىردەڭە-بالا. ەربالا، بالبالا، اقبالا. ءيا، تاپتىم. — ساعىمبالا. سىندىبالا — ساعىمبالا. تاماشا ات. ءارى تۋعان اناسىمەن قوساقتاس…
— مەن دە تاپتىم، — دەگەن سىندىبالا كۇلىپ. — ەكەۋىمىزدىڭ اتتارىمىزدى جالعايىق. ورتاق، وسى ەكەۋىمىزگە عانا تيەسىلى بالا عوي…
ءسويتىپ، ءسابيدىڭ ەسىمى — ايسىن بولىپ شىقتى. اكەسى ايبولدان — اي، شەشەسى سىندىبالادان — سىن. ايسىن. عاجاپ ات. جانە ەشكىمدە جوق. جانە ەكەۋىنە عانا ءتان.
وسىدان سوڭ، بار شارۋا بىتكەندەي، ازاماتتىق قۇجاتتار تىركەۋ بولىمىنە بارىپ ەدى. مەڭگەرۋشىسى — وزدەرى بالا كەزدەن بىلەتىن ءسانيا دەگەن ايەل. ەسەبى، ەسەبى ەمەس، تۋمىسىنان قىز. سانيا دەسە دەگەندەي، ادەمى ەدى، كەربەز، پاڭ ەدى. اقىرى، سوعىس بىتكەندە جاپىرلاي كەلگەن قانشاما جىگىتتىڭ بىرەۋى بۇيىرماي، سوقا باس قالدى. اۋەلدە ەشكىمدى مەنسىنبەگەن، ارتىنان ەشكىم قارامادى. سول، ەجەلدەن دوس-جار ءسانيا. اۋىرىپ-سىرقادى ما، شارۋادان بوسامادى ما، ۇيگە دە كەلىپ-شىقپاعان. بۇلار بالالارىن كوتەرە، جادىراپ كىرگەندە قاتۋ قاباقپەن قارسى الدى. ءتىسى اۋىرىپ وتىرعانداي، سىزداپ ارەڭ سويلەسەدى. ءسىرا، الدەنەندەي ءبىر كوڭىلسىز جاعدايعا ۇشىراعان. كەلەر مەزەتتە كوڭىلسىزدىك… ەمەس، قىرسىقتىڭ سەبەبى بەلگىلى بولدى.
— بۇل قايدان كەلگەن قاعاز؟.. — دەدى، پەرزەنتحانا بەرگەن ءبىر جاپىراق كۋالىكتى بەس توڭكەرىپ، ون اينالدىرىپ بارىپ، قايتادان ەكەۋىنىڭ الدىنا تاستاپ.
— قايدانى قالاي… پەرزەنتحانادان. مىنا نارىندا… — دەدى تۇتىعىپ، ارەڭ ءسوز تاپقان ايبول.
— نارىندى دا، پەرزەنتحانانى دا كورىپ تۇرمىن. قالاي، ءقايتىپ الدىڭدار دەيمىن؟
— قالاي؟.. — ايبولدىڭ دەمى ءبىتىپ قالدى.
سىندىبالا عانا سابىردان ايرىلماپتى.
— قاعاز دۇرىس پا؟ — دەدى سالماقتى، بايىپتى اۋەزبەن. — دۇرىس. بالا بار ما — بار. مىنە، ەمشەگىم…
وسى كەزدە الدەنە سۇمدىقتى سەزگەندەي، قىڭقىلداي باستاعان ءسابيىنىڭ اۋزىنا سالدى، ومىراۋىن ايقارا اشىپ. بالا بورپىلداتىپ ەمە باستاعان.
— مىنە، — دەدى سىندىبالا ەندى داۋسى دىرىلدەپ، ىزا مەن قورلىقتان جارىلا جازداپ. — الدە قالعان كيىمىمدى اشىپ، دومبىققان پۇشپاعىمدى كورسەتۋىم كەرەك پە؟
ءسانيا وتىرعان كرەسلوسىندا شالقايا كەرىلدى.
— مەنىمەن سالعىلاسىپ قايتەسىڭ، — دەدى كەكەتە كۇلىپ. — كەرەك دەسەڭ… مەن تيەسىلى ورىندارعا حابارلاپ، زاڭسىز قاعازدىڭ قايدان، قالاي شىققانىن وپ-وڭاي انىقتاتا الام. قىلمىس…
ەندى ەكەۋى بىردەي جەر بولىپ ەدى. شوشىنا ءارى تاڭىرقاي قاراعان. ءسانيا داۋسىن شىعارا، تاماعىنان كۇلدى. سوندا عانا اڭدادى. بىرگە وسكەن، باياعىداي كورەتىن كارى قىزدارى، ءبىر كەزدەگى كەربەز سۇلۋ ءسانيا توزعان، بار ءنارى قايتىپ، بەت-اۋزى قاتىپ-سەمىپ، كونگە اينالعان، قىرىقتىڭ جۋان ورتاسىنا جاڭا كەلگەن كەكسە ايەل ەمەس، جەتپىستەن اسقان كارى مىستان بولىپ شىعىپتى.
— قورىقپاڭدار، — دەدى سودان سوڭ ءمۇلايىمسي جىميىپ، ستول باسىنا قايتادان ەمىنە ءتۇسىپ. — تەك ءبىلىپ قويىڭدار…
— ەندى… قايتتىك؟ بىرگە وسكەن زامانداس ەدىڭ… — دەدى ايبول قالتىراپ، جالبارۋعا جاقىن داۋىسپەن.
— ايتتىم، مەن سەندەردى… كورسەتپەيمىن، — دەدى ءسانيا مەرەيى ۇستەم قالىپتا. — جانە اۋىلداس ەكەن، كوزكورگەن ەكەن دەپ، قىلمىستى، زاڭسىز ىسكە تاعى بارا المايمىن!..
— قانداي زاڭسىزدىق، قانداي قىلمىس؟ — دەدى ءالى دە مويىماعان ءارى ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەن سىندىبالا.
— قىلمىستىڭ جايى وزدەرىڭە ماعلۇم، — دەدى ءسانيا. — ال زاڭسىزدىق… مەتىركەنى بالا تۋعان جەردەن الۋ كەرەك. نارىننان. بۇلعىرتاۋدا تۋعان جوق قوي بۇل بالا، كىمنەن تۋسا دا، قالاي تۋىپ، كىمگە جازىلسا دا. نارىنعا بارىڭىزدار. مەنىڭ ايتار اقىلىم وسى سەندەرگە. جانىم اشىعاننان…
ءبۇيتىپ جانى اشىعانى قۇرىسىن. ەكەۋى تاياق جەگەن يتتەي بولىپ ۇيگە قايتتى. جۇرەكتەرىنىڭ باسىنا تاس بايلانعان. وسىنداي دا مەيىرىمسىز ادامدار بولادى ەكەن. جارار، بەرە المايدى. سونشاما شۇبىرتپاي-اق بىردەن ايتۋعا بولمادى ما. ورىنسىز قورلىق، شاراسىز ىزا كوڭىلگە قاۋىپ-قاتەر ۇيالاتقان. ءبىراق باياعىداي قامىققان جوق، قاتۋلانىپ الىپ ەدى.
تاڭدى ۇيقىسىز اتىردى. ايبول قاجەتتى بار قۇجاتىن دايىنداپ، سول كۇنى ەرتەمەن، اللاعا سىيىنىپ، نارىنعا اتتاندى. زاگس بولىمىندەگى ادەمى جاس كەلىنشەك جالعىز-اق ەسكەرتپە ايتقان. ەسكەرتپە دە ەمەس، ۇلكەن اعاعا ناز. ونشاقتى كۇن ءوتىپ كەتىپتى، شىلدەقانا، توي-تومالاقتان قول بوساماعان عوي دەدى. ارعى جاعى بەلگىلى. ايبول جاڭا عانا، ۋنيۆەرماگتان ۇلكەن قوراپتى، قىمبات شوكولاد العان. مىنە، تويدىڭ سارقىتى دەپ الدىنا قويدى.
— قالجىڭدايمىن، اعا، — دەدى كەلىنشەك. — نەشىنشى بالاڭىز ەدى؟..
— ە، قۇدايدىڭ بەرگەنى دە. قازاق بالا سانامايدى عوي، — دەدى بۇل دا ازىلگە سۇيەپ.
سونىمەن بار شارۋا ءبىتتى. ايبول بالانىڭ مەتىركەسىن الا سالا، زاڭدى كۋالىككە وراي زاڭدى قۇجاتىن تولتىرىپ بەرگەن مەيىربان ايەلگە راقمەتىن ايتىپ، تەزىنەن جىلىسا شىعىپ، بويتەڭدەي جونەلدى. ەكى-ۇش ورام ءوتىپ، وڭدى-سولدى ءجۇرىپ، اجەپتاۋىر ۇزاعانشا، قوينىنان اقتارىلعان قۋانىشقا ارەڭ يە بولدى. الاقانداي قاعازدان كەۋدەسىنە شىم-شىم تاراعان جىلۋدى انىق سەزىنىپ كەلەدى. اقىرى، وڭاشا ءبىر اينالمادا توقتادى. ادەمى، كوكجاسىل قاتىرما قاعاز. سىرتىندا «تۋۋ تۋرالى كۋالىك» دەپ جازىلعان. İءشى… İشىندە، مىنە — ەكەۋىنىڭ، سىندىبالا ەكەۋىنىڭ بار باقىت، بار بايلىعى تۇر. كىشكەنتاي ايسىن! اكەسى — ايبول. شەشەسى — سىندىبالا. ءوزى… ءيا، وسى ەكەۋىنىڭ اتىندا! ايسىن ايبول ۇلى! ەندى كىمنىڭ تالاسى بار؟ كىمنىڭ كۇمانى بار! وزدەرىنە عانا تيەسىلى. سىندىبالا قانداي كۇيدە وتىر ەكەن… جولدا تاعى ءبىر قونىپ، جەتتى اقىرى ۇيىنە. مىنە، شىن باقىت!
بالالى، بازارلى، دارقان ءومىر باستالدى. ايتسە دە، كوڭىل تۇكپىرىندەگى تۇيتكىل، كەزدەيسوق قاتەر كۇتكەن بەلگىسىز دىرىلدەن ارىلا الماپ ەدى. ايتەۋىر ايسىننىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق. بۇلار دا جاقسىلىقتان، يگىلىكتەن بوتەن ەشتەڭە ويلاماۋعا تىرىستى.
كەلەسى كوكتەمدە ون ايلىق ايسىن قالتاقتاپ قاز باستى. جاز شىعا ءتاي-تايلاپ جۇرە باستادى. بالپاناقتاي اپپاق ۇل. سىندىبالانىڭ وزىنەن اۋمايدى. ارينە، اكەسىنە دە تارتقان. قاباعى. ماڭدايى مەن يەگى. ءوزى قوربيعان دەنەسىنە قاراماي، تىم قاعىلەز. ەركەلىگى باسىنان اسادى. قۇرتاقانداي بولا تۇرىپ، سونشاما اقىلدى. مۇرنىڭ قايدا دەسە، تاناۋىن تىرجيتادى، قۇلاعىڭ قايدا دەسە، قولىمەن قاعادى.
اكەسى مەن شەشەسى مەكتەپتەگى وقۋ جىلى بىتىسىمەن، وزدەرى دە اياق باسپاعان الماتىنى بالامىزعا كورسەتەمىز، قىدىرىپ، بوي جازىپ قايتامىز دەپ، كاسىپوداق جولداماسىمەن، استانا توڭىرەگىندەگى الدەبىر دەمالىس جايىنا اتتاندى. نەگىزگى ماقسات — جاڭا قونىس قاراستىرۋ ەدى. وزدەرىنە عانا ءتان، ەشكىممەن تالاسسىز بالانى… قايتكەندە دە بار عۇمىرلارى كوز الدارىندا تۇرعان اۋىلدان الىسىراق اكەتۋ قاجەت دەپ تاپقان. ءيا، ءسات. قۇداي ءبىر بەرسە قۇلاي بەرەدى دەگەن عوي. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى ءتىپتى وڭاي شەشىلدى. تاۋ اڭعارىنداعى جۇپىنى دەمالىس جايىندا وسى الماتىعا جاقىن توڭىرەكتەگى ءبىر مەكتەپتىڭ ديرەكتورىمەن كورشىلەس قانا ەمەس، داستارقانداس شىعىپ ەدى. بيىل دۇنيەدەن وتكەن ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ ورنىنا فيزيكا-ماتەماتيكا ءمۇعالىمى كەرەك ەكەن. تەك… قالادان تىم جىراق ەمەس، ال اۋدان ورتالىعىنا ءتىپتى تاقاۋ بولعانىمەن، تاۋ قويناۋىنداعى، جازدا جاقسى، ءبىراق قىستا قاتىناسى قيىن، ءارى شاعىن اۋىل، سەگىز جىلدىق مەكتەپ.
ءتىپتى تاماشا. كەلىستى. دەمالىستان سوڭ بىرگە باردى. قۇرالپاس قامقورشىسىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدى. ءقازىر جۇرت اۋىلدان بەزىپ، جاپپاي قالاعا بەتتەگەن زامان. سوۆحوز ەسەبىندەگى، وسى تاقاۋدا عانا بوساعان، قورا-جايى بار، ءتورت بولمەلى ءبىر ءۇيدى ەنشىلەدى، ءتىپتى، كوشىپ كەلگەندە قاڭىراپ تۇرماسىن دەپ، بىرەر جەتى بوگەلىپ، از-ماز قارجى شىعارىپ، ەسىك تەرەزەسىن بۇتىندەپ، مۇنتازداي قىلىپ سىلاپ، ادام تۇرارلىق كەيىپكە كەلتىردى.
تۋعان اۋىلعا شۇعىل بارىپ، جەدەل كوشكەن. دۇنيە-مۇلىك دەگەن نە. اعاش-اياق، تەمىر-تەرسەك دەگەندەي، الىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى بەينەت مۇكامال اتاۋلىنى اعايىن-تۋعانعا ۇلەستىرىپ بەردى. قولعا ىلىنگەنى شامالى: وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن عانا، ەل ارالاعان قاپقازدىق ساۋداگەرلەردەن ءۇش باعاسىنا العان، قابىرعادان ءتۇسىپ، ايسىن ەڭبەكتەيتىن توسەنىشكە اينالعان شاعىن قالى كىلەم، ءبىر كورپە، ەكى جاستىق، كۇندەلىكتى كيىم-كەشەك جانە قانشاما ويىنشىق. شىلدىرماعى بار، ماشيناسى، تاپانشا، مىلتىعى بار، تاعى باسقاسى — تۋرا ءبىر شابادان بولدى. سودان سوڭ، بانكتەگى، ەكەۋى دە تابىس تاپقان، تىم قۇرسا سەيىل-سەرۋەنگە جۇمساماعان، شىعىنى كەم سوڭعى ون بەس جىلدا جيناقتالعان مول اقشانى ءتۇپ قوپارىپ، تۇگەلىمەن الدى. ءبىرجولا كەتكەنى. اڭ-تاڭ بولعان اعايىندارعا، الماتىنىڭ وزىندە تۇرامىز، ءقازىر بار تەتىك ورىسقا قاراعان زامان، مىنا بالامىز سونىڭ تىلىنە جەتىگىپ، ەرەكشە وقۋعا ءتۇسىپ، ەشقانداي كەمشىلىك كورمەي قاتارعا قوسىلۋى ءۇشىن كەتىپ بارامىز دەسكەن. ءبىر جاسقا ەندى عانا تولعان بالا. نەگىزگى سەبەپ — ىشتە تۇنعان. ايتىپ، ايعاقتاماي-اق. ءتۇسىنىستى جۇرت، ءقايتسىن ەندى بايعۇستار دەسكەن. اعايىننىڭ بالاسىن باۋىرىنا سالماعان كىم بار. ءتىپتى، باياعىدا اتالارى شابىندىدا قالماقتان دا اكەلىپتى. ءبىراق كىم اتتانداپ كوزگە شۇقۋشى ەدى. اڭداۋسىزدا، نەمەسە قاساقانا ايتىپ قالعان كىسىنىڭ ءوزى ۇياتتى بولاتىن. ءقازىر زامان باسقا. ادام بۇزىلعان. ۇلكەندەر ۇندەمەسە دە، ەندىگى ويىن بالاسى كۇندەردىڭ كۇنىندە بەتكە باسۋى مۇمكىن، سەن سوندايسىڭ دەپ. تىلەكتەس ابىسىندار كوزدەرىنە جاس العان. ال پالەدەن تىس بەيساۋات اعايىن: “ە، ءجون، مۇندا تازا قازاق ورتاسى، بىزدەن جاقسى بىتىرگەن بالالاردىڭ ءوزى ورىس تىلىنە كەمدىگىنەن زووتەحنيك پەن مۇعالىمنەن باسقا وقۋعا جاراماي ءجۇر، بالالارىن قالادا وقىتسا، وزدەرى دە وت جاققان، سۋ تاسىعان بەينەتتەن قۇتىلادى،” — دەسكەن.
ەكەۋى جاڭا قونىسىندا دا وتىن جاعىپ، سۋىن تاسي بەردى. ءبىراق تۇرمىستارى عانا ەمەس، كوڭىل-كۇيلەرى دە تىم جاقسى. ايبول — بەدەلدى ءمۇعالىم. ال سىندىبالا، مۇندا دا جەڭىل جۇمىس تابىلاتىن ەدى، ۇلعايعاندا كورگەن جالعىز ۇلىمەن وتىر. بوتەندىگىن ەشكىم بىلگەن دە، اڭداعان دا جوق. ەركە بولعاندا وزگەشە. شەشەسىنەن اينالىپ شىقپايدى. اردا قۇلىنداي، ماماسىن التى جاسقا دەيىن ەمدى. ءتىپتى، ەس بىلگەننىڭ وزىندە، ەسىك الدىندا باسقا بالالارمەن ويناپ جۇرەدى دە، كەنەت ەسىنە ءتۇسىپ، ۇيگە جۇگىرەدى. كەلە سالا اناسىنىڭ ومىراۋىنا جارماسادى. بورپىلداتا سورىپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، ءشولىن قاندىرعان سوڭ، قايتادان ويىنعا كىرىسەدى. İس ءمانىسىن اڭداعان ەرەسەكتەۋ بالالاردىڭ مازاعىن دا ەلەمەيدى. اقىرى، مەكتەپكە، دايىندىق كلاسىنا باراردا ەندى ۇلكەن بولدىم دەپ ءوزى قويدى.
اكەسى كۇتكەندەي ەمەس، وقۋعا ونشا بولماي شىقتى. ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشپەن ءارقيلى سۋرەت سالعاندى جاقسى كورۋشى ەدى، ونىسى ەرمەك ەكەن، وقۋعا مۇلدە قۇلقى جوق. ۇعىمسىز دەۋگە اۋىز بارمايدى، مۇلدە ىنتاسىز. العاشقى كۇننەن باستاپ، اكەسى عانا ەمەس، شەشەسى دە ارنايى ساباق وتكىزەدى، ءبارىبىر قونبايدى. دايىندىق كەزەڭىندە ونعا دەيىنگى ساندى ارەڭ جاتتاپ، نەبارى بەس-التى-اق ءارىپ تانىپ، سول قالپى شىقتى. ءبىرىنشى كلاستىڭ جىل ورتاسىندا قارىپتەردىڭ كوبىن تانىعانداي ەدى، بۋىنعا ءبولىپ، ءسوز قۇراپ ۇيرەنە الماي-اق قويدى. نە كەرەك، ءمۇعالىم اكەسى دە، ساۋاتتى شەشەسى دە قينالدى، ۋايىمدادى، ءتىپتى، سونشاما توپاس پا، اقىل-زەردەسىندە كەمشىلىك بار ما دەپ قايعىعا باتتى، ءبىراق قايران تاپپاعان. نە ۇعىندىرا المايدى، نە ۇرسا المايدى. اقىرى، ءتۇڭىلىپ، قامىعىپ، وقۋدىڭ ءبىر ءجونى تابىلار، وقىماسا دا امان بولسىن دەپ، شارشاپ-شالدىعىپ توقتاعان. مىنە، ءدال وسى كەزدە جاقىن كورشى، ءۇش ۇيدەن كەيىن تۇراتىن، ەكى جاس ۇلكەن اسقان دەگەن بالا ويىن اراسىندا قىزىق سۋرەتتەر كورۋگە كەلىپ ەدى. بۇلار بالاسىنا ارناپ ساتىپ الىپ، قابىرعاعا بەكىتىلگەن تورت-بەس سورەنى تۇگەل تولتىرىپ قويعان، كىشكەنتايلارعا ارنالعان، ەرتەگىسى، اڭگىمەسى، ولەڭ-تاقپاعى بار، ءارقيلى بوياۋ سۋرەتتى قانشاما كىتاپ. ايۋ مەن قاسقىر، تۇلكى مەن جولبارىس، قاز پەن تىرنا — اڭ مەن قۇستىڭ نەشە اتاسى. اقتارىستاپ وتىرعان. اقىرى ءوزى وقىدى. اسقان. سۋرەتتەردى كورسەتىپ، مىسالىن ايتىپ. سودان سوڭ، قىزىق كورىپ، ايسىنعا ەجىكتەتكەن. كەنەت… الدە اكە-شەشەسىنىڭ جىل بويعى رەنىشى كوڭىلدە تۇر ما، الدە تەتەلەس بالانىڭ ساباق ۇيرەتۋ ءتاسىلى ۇتىمدى ما، كەنەت ءتىل ءبىتىپ، وقىپ كەتكەن. ارىپكە ءارىپ قوسىپ، بۋىننان ءسوز قۇراپ، كادىمگىدەي. زۋىلداپ كەتكەنى شامالى، ءبىراق جازۋدان جاڭىلمايدى. ۋھ. ەندى تىعىرىقتان شىعىپ، العا جىلجىدى. اقىرى، قار كەتىپ، جاز جاقىنداعان، كوكتەمگى تىنىس قارساڭىندا، باسقا بالالار جىل ورتاسىندا بىتىرگەن الىپپەنى تۇگەستى. سوعان كەرىسىنشە، بۇلار ءمان بەرمەپتى، ەسەپكە ءتاۋىر ەكەن. قوسۋ، الۋ — تاق-تاق. ەكىنشى كلاستا قاتارعا ءىلىندى. ەڭ سوڭىندا بولسا دا، ۇلگەرىمى انىق. راس، قىزمەتتەس ءارى سىيلى اعانىڭ بالاسى دەپ، مۇعالىمدەرى كوتەرمەلەپ قويادى. ايتەۋىر العاشقى جىلعى كەيىس جوق. سول قالپىندا باستاۋىشتى ءتامامداپ، تورتىنشىگە وتكەن.
بۇل كەزدە اكە-شەشەسىنىڭ دە قولى ۇزارىپ ەدى. جۇدىرىقتاي ايسىن شارۋاعا سونداي ىڭعايلى. ايتقانعا قاراماي، وتىن جارادى، سۋ اكەلەدى. قورا-قوپسىنى تۇگەندەيدى. اۋىلدا تۇرعان سوڭ، ارينە، ازعانا مال بار. جازعى ساۋىنعا، قىسقى سوعىمعا دەگەندەي. ءبارىنىڭ ءشوبىن سالاتىن، استىن تازارتاتىن ايسىن. شارۋاقور عانا ەمەس، اكە-شەشەسىنە قامقورلىعى دا وزگەشە بولىپ شىقتى. ال وقۋ باياعى ءبىر قالىپتا. ياعني، ۇلگەرمەلى جاعدايدا عانا. كەيدە، ءتىپتى، اكەسىنىڭ سىرتتاي بولسا دا جەبەۋىمەن، كلاستان ارەڭ كوشىرەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ سەگىزىنشىنى ءبىتىردى. ايبول مەن سىندىبالا ون جىلدىق جايىن ويلاپ، ەندى تومەنگى، ۇلكەن اۋىلعا كوشەمىز بە، الدە ول تاراپتاعى، قانشاما جىل بويعى تانىس، ءبىلىس بولىپ قالعان اعايىنداردىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە تۇرعىزامىز با، ەركىن، ەركە وسكەن بالامىزدىڭ جاعدايى نەشىك بولادى دەپ قام ويلاپ، كادىمگىدەي ۋايىمداي باستاعان.
— ەندى وقىمايمىن، — دەدى ايسىن.
توبەدەن ۇرعانداي، ەكەۋى بىردەي وتىرىپ قالعان.
— نەگە؟.. — دەدى اكەسى، داۋسى ارەڭ شىعىپ. — ونىنشىنى بىتىرەسىڭ، سودان سوڭ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەسىڭ.
— بىتىرمەيمىن، تۇسپەيمىن، — دەدى ايسىن. — مەنىڭ مىيىم ساباق المايدى. ودان دا… جۇمىس ىستەپ، سەندەردى اسىرايمىن.
بۇل سوڭعى ءسوز — ۇلكەن قۋانىش ەدى. الايدا اۋەلگى ءسوز — اجەپتاۋىر قايعى. قۇدايدان تىلەپ العان جالعىز بالا، اكە-شەشەگە قامقورلىعى ءجون، ءبىراق وقۋسىز، ماماندىقسىز قالاي ادام بولماق…
— ۇزىن-اعاشتا كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششە بار، — دەدى. — اناۋ اسقان مەكتەپتە جاقسى وقىسا دا، بىتىرۋگە جاعدايى كەلمەي، سوندا تۇسكەن. ءقازىر اۋىلدا، تراكتور ايداپ ءجۇر، جالعىز شەشەسىن باعىپ. ءارى مەحانيك. شوپىرلىقتى دا ۇيرەنىپ الىپتى. سول ۋچيليششەدە وقيمىن، ناقتى، قاجەتتى ماماندىق الام… سودان سوڭ ماعان ماشينا اپەرىڭدەر. ون سەگىز جاسقا تولعاندا. ءوز ماشيناما ۇيرەنىپ العان سوڭ، شوپىر بولام. ۇزاق جولدا جۇك تاسيتىن، قالا-ارالىق اۆتوبۋس ايدايتىن… الماتىدان باسقا دا قالالاردى كورگىم كەلەدى. فرۋنزە، تاشكەنت. سودان سوڭ موسكۆا، لەنينگراد. مۇمكىن، شەت ەلگە دە شىعارمىن. سونداي دا شوپىرلار بار دەيدى. ءبىراق اۋەلى تراكتورشى-مەحانيك…
ايتقانىن جاسادى. جاتاقحانادا تۇرعان. ەكى جىل ەمەس. ءبىر جىل دا ەمەس. ءبىر عانا قىس. تورت-بەس اي. سونىڭ ءوزى تورت-بەس جىلداي كورىنگەن. ەكەۋى جيىرما شاقىرىم جەردەگى ۇلكەن اۋىلعا جەكسەنبى سايىن بارادى. كەيدە اپتا ورتاسىندا سىندىبالانىڭ ءوزى، ايبول مەكتەبىنەن شىعا الماسا، جالعىز كەتىپ قالادى. ساقتاعان ءتاتتى تاماعىن، قاجەتتى دەگەن كەرەك-جاراعىن الىپ. ەڭ باستىسى — بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ، ماۋقىن باسىپ قايتادى. اقىرى، قار سوگىلە ۋچيليششەدەن دە جەرىدى. تراكتور جۇرگىزۋدى ۇيرەندىم، ءتىپتى، ۇساق-تۇيەك كىناراتىن دا جوندەي الام، مىندەتتى وقۋدىڭ كەرەگى جوق دەگەن. ونسىز دا جۇمىس تابادى ەكەن. كوكتەمدە سوۆحوزدا جەر جىرتتى، ەگىن سالۋ ناۋقانىنا جەگىلدى. اۋىلدا جۇمىس كۇشى قاشان دا جەتكىلىكسىز. ال مەكتەپ، مىندەتتى وقۋ… جىل باسىندا كاسىپتىك ۋچيليششەگە كەتتى دەگەن ەسەپ بار. ەندى ەشكىم قۋزامايدى. ءسويتىپ، قارشاداي ايسىن ون التى جاسىنان باستاپ، سول كەزدەگى باسپا ءسوز، اقپارات تىلىمەن ايتقاندا، ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك مولشىلىعىن جاساۋ، كەمەلدەنگەن ءسوسياليزمنىڭ بەرىك قابىرعاسىن كوتەرۋ جولىنداعى قىزۋ ەڭبەككە ارالاستى. زەينەتى، ياعني تابىسى دا مول. اكە-شەشەگە كەرەگى — تابىس ەمەس، باسىنىڭ ساۋلىعى. بالا، بۇلار ويلاعانداي، ءتىپتى دە قينالىپ جۇرگەن جوق. قايتا، بالتىر سىزداسا دا، باس اۋىرتپايتىن قاراپايىم قول جۇمىسىنان سونشاما قاناعات تاباتىنداي.
ون سەگىزگە تولعاندا ءۇش اي وقىپ، شوپىرلىق كۋالىك العان. اكە-شەشەسى تىرنەكتەپ جيناپ، ءوزى العاش ايتقاننان بەرگى ءتورت جىل بويى كەزەكتە تۇرىپ، ەڭبەگى سىڭگەن قارت ءمۇعالىم رەتىندە تيەسىلى جەرلەرگە بارىپ، ءايتىپ-بۇيتىپ، ارەڭ دەگەندە الىپ بەرگەن ءوز ماشيناسى بار. قىپ-قىزىل “جيگۋلي”. كۇندەلىكتى شارۋاعا سالمادى. ارا-تۇرا اكە-شەشەسىن سەرۋەندەتىپ ۇزىن-اعاشقا، ودان دا ءارى الماتىعا اپارىپ قايتادى. ءرۋلىن ۇستاعان، نەگىزگى جانە كۇندەلىكتى جۇمىس ماشيناسى — ءداۋ ساموسۆال. سوۆحوزدىڭ قۇرىلىس شارۋاشىلىعى. تاس، توپىراق تاسيدى. اراسىندا ۇيگە كومىر، اعاش اكەپ تاستايدى.
نە كەرەك، ايبول مەن سىندىبالانىڭ ەڭ باقىتتى كۇندەرى ەكەن. قىزىعى بار، قورعانى بار. قامقور عانا ەمەس، اسىراۋشى. راس، وزدەرى دە قۇرالاقان ەمەس. بۇل كەزدە ايبول قىرىق بىردەڭە جىل قىزمەتتەن سوڭ جاسى تولىپ، زاڭدى ەڭبەك دەمالىسىنا شىققان. بۇرىنعى ەڭبەك ستاجى وتىز جىلعا تاقاۋ، ەندى اقىرىندا مەكتەپكە تۇنگى كۇزەتشى بولىپ تىركەلگەن بىرەر جىلدان سوڭ سىندىبالا دا، ازعانا زەينەتاقىعا ءىلىنىپ ەدى. ەكەۋىنىڭ ايلىق قارجىسى ادەپكى تىرشىلىككە جەتىپ جاتىر، ەندى ايسىننىڭ مول تابىسىنان سوڭ باي بولماسا دا، بۇرىنعىداي بارشىلىقتا تۇرىپ جاتتى.
مىنە، ءدال وسى كەزدە دۇنيە تەرىس توڭكەرىلگەن. باسى — قىزىق ەدى. كوڭىلگە، ءسوز جۇزىندە. اياعى — كەيىسكە ۇلاستى. تۇرمىستاعى، ءىس جۇزىندەگى. استانانىڭ ءدال ىرگەسى بولسا دا، تۇيىق قويناۋداعى بەيبىت اۋىلعا اۋەلگى جەل ءسوزدىڭ جاڭعىرىعى عانا جەتكەن. كەيىنگى ناقتى ءىس — قاق توبەدەن قارا بۇلتتاي باستى. مىڭ باتپان سالماعى، كوز الدىڭ كورىنبەس تۇنەگىمەن. اۋەلى قولداعى اقشا قۇنسىزدانعان. ايبول مەن سىندىبالانىڭ ايلىق زەينەتاقىسى ەندى اپتالىق تا ەمەس، ءۇش-تورت كۇندىك شاي-سۋانعا جەتپەيتىن بولدى. ودان سوڭ بار اقشانىڭ وزىنە الا المايتىن تاۋار اتاۋلى تۇگەل قۇرىعان. شاي جوق، قانت جوق، ۇن جوق، تۇك جوق. ەڭ اياعى كىر جۋاتىن قارا سابىنعا شەيىن ساپ بولدى. ءبارى قوسىلىپ، ءبىر پالەكەت بولىپ جابىستى. جوقشىلىق، تارشىلىق دەپ اتالاتىن. ۋاقىتشا، وتپەلى قيىندىق دەپ جاتقان جوعارىدان شىققان لەبىز. جالپى جۇرت، قاراپايىم بۇقارا ءۇشىن. ال بيلەۋشىلەر… ارعىنى بىلمەيدى، تاقاۋ توڭىرەك، وسى شاعىن اۋىلدىڭ ءوزىن ۇستاپ وتىرعان اكىم، باسشى اتاۋلى قارىق بولدى. بۇرىن مەملەكەتكە تيەسىلى، سونىمەن قاتار جالپىجۇرتقا ورتاق سانالعان، قايتكەندە دە حالىق تىرشىلىك تالعاجاۋىن تاۋىپ وتىرعان بارلىق بايلىق — سولاردىڭ جەكە-دارا يەلىگىنە كوشتى. مەيلى، اۋەلدەن قىزىعىن كورىپ كەلە جاتقان قاۋىم. ءبىراق بۇرىن قالعان جۇرتقا دا بىردەڭە ءتيۋشى ەدى عوي. تەگىن ەمەس، اتاۋلى ەڭبەگى، جاساعان جۇمىسىنا وراي. ەندى ەڭبەك — زايا، جۇمىس — تولەمسىز. مۇلدە كەرەكسىز. ەڭ اياعى — تاس تاسىعان شوپىرعا دەيىن. ماشيناسى سوۆحوز باسشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇلەسىنە قوسىلدى. ال شوپىردىڭ ءوزى دالادا قالعان. ەندى قۇرقول… قارا جۇمىستىڭ ءوزى تابىلمايدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ايسىننىڭ اكەسى اپەرگەن مەنشىك ماشيناسى بار ەدى عوي. جاپ-جاڭا، جۇيرىك “جيگۋلي”. سول، ءوز ماشيناسىنىڭ قۇلاعىنا وتىردى. وتىرعاندا، بۇرىنعىداي سەيىل-سەرۋەن ەمەس، جۇمىس، تابىس ءۇشىن. قايىڭدى-تۇبەك پەن ۇزىن-اعاش ارالىعىندا قاتىناي باستادى. بۇل ەكى ورتاعا، اناۋ ءبىر، زامان وڭدالعان جىلداردا ەنسىز، بۇرما-يرەكتى، ءبىراق ورنىقتى تاس جول تارتىلعان. ءتىپتى، تاۋلىگىنە ەكى رەت رەيىستى اۆتوبۋس جۇرەتىن. ءقازىر اۆتوبۋس توقتالدى، كەيىنگى، توپالاڭ الدى جانە تالاپاي بولىستەن سوڭعى ءۇش-تورت جىلدا قاراۋسىز قالعان جول دا شۇرىق-شۇرىق، وپپا-تەسىك. ءبىراق اڭداپ، اينالىپ، ەپتەپ جۇرۋگە جاراپ جاتىر. سول جولدا كىسى الادى. تانيتىن، بىلەتىن، ءتىپتى، كورشى-قولاڭ جۇرت. بۇرىن، قاتىناس بار كەزدىڭ وزىندە، جونەكەي كەزدەسسە، مىنگەستىرە كەتەتىن. ارينە، تەگىن. ەندى تەك قانا اقشاعا. بەس-ون تيىن بولسا دا. جاڭا زامان ەجەلدەن اعايىنشىلىعى مول جۇرتتىڭ اراسىنا سىلدىر تەڭگە سالىپتى. ۇزىن-اعاشتان ارى الماتى. بۇل ەكى ورتانىڭ قاتىناسى دا، قارىمتاسى دا ءتاۋىر. باراردا اۋىلداعى ايالدامادان، قايتاردا — قالاداعى اۆتوۆوكزالدان كىسى جينايسىڭ. ايتەۋىر ماشينانىڭ مايىن ايىرىپ، تىم قۇرسا ەكى-ۇش كۇندىك ناننىڭ پۇلىن تاباسىڭ. ايسىن تاڭ اتقاننان كەش باتقانشا ءوستىپ، تيىن ساۋىپ، اكە-شەشەسىن تارىقتىرماي، ءوزى دە، شارشاعانمەن ەڭسەسى تۇسپەي، كۇندەلىكتى تىرشىلىك امالىنا ماشىعا باستادى. كەرەك دەسەڭىز، ۇيرەنىپ، قالىپتاسىپ الدى.
تەك… شاراسىز اكە-شەشەدە عانا مازا جوق. كەتكەندە اللاعا امانات ايتىپ شىعارىپ سالادى، كەلەردە ءۇي الدىنان، ءتىپتى، اۋىل سىرتىنان توسىپ الادى. بىردە كەشىنە كەرى ورالمادى. ءتۇن ءتۇستى. تاڭعا اۋدى. كۇن شىقتى. ەكەۋى كوز ىلگەن جوق. ايتەۋىر قۇر سۇلدەرى عانا قالعان، شىقپاعان جان. سول كەمتىك جاننىڭ ءوزى تاباننان ءوتىپ، باقايدىڭ ۇشىنا جەتكەندەي. كۇدەر ۇزبەيدى، پالەگە سەنبەيدى، ايتسە دە، ساعات، مينۋت وتكەن سايىن جارىق دۇنيە قاراڭعى تۇمانعا بەيىمدەلە بەرگەن. اقىرى… ساسكە تۇستە… جارق ەتىپ جەتىپ كەلگەندە… ەكەۋى بىردەي ەڭىرەپ قويا بەرگەن.
— نەمەنە سونشاما… — دەدى ايسىن ءبىر كۇلىپ، ءبىر قىزارىپ. — ءبىلىپ ەم سەندەردى. ءوزىمنىڭ دە جايىم بولمادى، سەندەردى ويلاپ. بىشكەككە جول اشتىم. كەشكە شىعىپ، تۇندە جەتىپ، تاڭ اتا تاعى كىسى الىپ. بۇرىن كىرىگە الماي ءجۇر ەدىم. قولىندا ۇستاپ وتىرعان جىگىتتەرمەن ءتىل تابىستىق. ەندى ۇنەمى تۇندەلەتىپ جۇرەم. ۇيرەنىڭدەر…
شالبارىنىڭ ارتقى قالتاسىنان بۇكتەمەلى ءاميانىن الدى دا، ءبىر ۋىس اقشا شىعارىپ، شەشەسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— İركىلمەي جاراتا بەر، ەندىگى اقشا تاۋىرىرەك بولادى، — دەگەن.
اقشاسى ءتاۋىر، ءبىراق جۇمىسى دا تىم اۋىرلاپ كەتكەندەي. تابىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن جول ۇستاعان، ياعني مۇنداعى، سونداعى، جۇلىك دەۋگە، قاراقشى دەۋگە اۋىز بارمايدى، ولاردان دا مىقتى، جاسىرىن، جابىق ەمەس، اشىق جۇرەتىن، قاجەتىن الىم-سالىق رەتىندە الاتىن رەكەتير دەگەن شىعىپتى، سونداي، وزدىگىنەن بيلىك ورناتقان بۇزىقتارعا بەرەدى ەكەن، ول دا ەشتەڭە ەمەس، بار ءجۇرىسى، جۇمىستىڭ كەزەگى مەن رەتى، ياعني تابىستىڭ عانا ەمەس، تىرشىلىكتىڭ بار تىزگىنى دە سولاردىڭ قولىندا سياقتى. ايتكەنمەن، ايسىن بىرەر جىلداي وسى ورتادا جاقسى جۇمىس جاسادى. اقىرى سىڭىسە المادى. ءسىرا، بەرمەگى كوپ ءارى تىم مازاسىز. ءوزى كەتكەن. كەتكەندە، باسقا ءبىر كاسىپ تاۋىپ.
— كوكە، اپا، سەندەر قارسى بولماساڭدار، مەن ماشينانى ساتام، — دەدى ءبىر كۇنى. — ءبىرازدان بەرى ويلانىپ، شەشىنە الماي ءجۇر ەدىم. ەندى اسقاننىڭ توبىنا قوسىلام.
ءسوز ءمانىسىن باجايلاپ تۇسىندىرگەن. اسقان، — بۇلاردىڭ وزدەرى دە بىلەدى، وسى اۋىلدىڭ بالاسى. ءوزىن ءوزى جەتكىزگەن، ەر كوڭىلدى، پىسىق جىگىت. ايسىننان ەكى-ۇش-اق جاس ۇلكەن. وسى اسقان، ءار تاراپتان قوسىلعان تاعى بەس-التى جىگىت گەرمانياعا جول اشىپتى. ول جاقتا ارزان، ازدى-كوپتى ۇستالعان، ءبىراق ابدەن جارامدى، بۇل جاقتا تاڭسىق ءارى قىمبات ينوماركا ماشينالار اكەلەدى. ايتارلىقتاي كىلتيپانى جوق. سوڭعى جىلدارداعى ساياسي كەڭشىلىك ناتيجەسىندە وسى توڭىرەكتەن الىستاعى تاريحي وتانىنا ورالعان، بۇرىننان تانىس نەمىس اعايىندار بار. وسىلار ارقىلى جالعاسقان تاعى ءبىر كىسىلەر. ارنايى شاقىرتۋ جىبەرەدى. ۇشاقپەن بارامىز. قاجەتتى ماشينالاردى تاڭداپ، ساتىپ اپەرەدى، ازعانا ۇستەمەسىمەن. ەندى سول، ءوزىمىز يەلەنگەن كولىككە ءمىنىپ، جەر بەتىمەن قايتامىز. پولشا — بەلورۋسسيا — روسسيا — قازاقستان. جەتەكشىمىز — اسقاننىڭ ءوزى. بىلتىر كۇزدە باستاعان ەكەن. كوكتەمنەن بەرى ءۇش رەت بارىپ قايتىپتى. اكەلگەن اۆتوموبيلدەرىن الدەنەشە باعاسىنا ساتقان. ءارقايسىسى ءۇش، ءتورت مىڭ دوللاردان. جولىن، ونداعى تولەم، مۇنداعى كەدەن، ارالىقتاعى باسقا دا قاجەتىن شىعارعاندا، ءار ساپاردا كەمىندە مىڭ دوللار تابىس تاباسىڭ. ول دەگەن — قىرۋار اقشا.
ەكەۋى شىر-پىر بولدى. بىزگە سورپا-سۋلىق جەتەدى. تورىمىزدەن كورىمىز جاقىن. ءوزىڭ امال بول، شارشاما، قاجىما، دەستى.
— مۇنداعى جۇمىس ەكى ەسە اۋىر، — دەگەن ايسىن. — ءارى قاۋىپ-قاتەرى دە اجەپتاۋىر. ونىڭ ۇستىنە… ارىستاي ۇلدارىڭ بار، تيىن ساناپ، اش-ارىق وتىراسىڭدار ما؟ جوق، بۇرىنعىداي، مولشىلىقتا ءومىر سۇرەسىڭدەر، ەندى، قارتايعاندا تارشىلىقتا قالۋعا ءتيىس ەمەسسىڭدەر. جانە… — ايسىن كۇلدى. — مەن ءومىر بويى اربا سۇيرەپ وتپەيمىن عوي. مىنە، اتتاي جيىرمادان استىم. جيىرما ءبىر… اۋەلى تۇرمىسىمىزدى وڭداپ الايىق. سودان سوڭ سەندەرگە كەلىن ءتۇسىرىپ بەرۋىم كەرەك…
ەكەۋى ايتار ءسوز تاپپاي، اڭىرىپ قالعان. ۇلدارى تاعى دا كۇلدى.
— جوق، ازىرشە ەن سالعان، سىرعا تاققان ەشكىمىم جوق. اقىر ءتۇبى دەگەنىم عوي… بۇل جاڭا شارۋانىڭ سوڭىندا دا كوپ جۇرمەسپىز. اسقان ايتىپ وتىر، ءارى كەتسە ءۇش-تورت جىلدا بۇل كاسىپتىڭ دە ءمانىسى قاشادى دەپ. ارزان ماشينا تاسۋمەن ءبىز سياقتى جەكەشەلەر ەمەس، ۇلكەن فيرما، كادىمگى الپاۋىتتار اينالىسادى، بىزگە ورىن قالمايدى دەپ. نەسى بار، تاعى ءبىر شارۋا تابىلار. ال ازىرشە… باسقا امال جوق.
كوندى. كونبەگەندە قايتپەك. قاۋقارسىز ەكى كارىنىڭ قولىنان نە كەلەدى.
ايسىن جاپ-جاڭا ماشيناسىن ءتاۋىر باعاعا وتكىزدى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىلداس اعاسى اسقان دا كومەكتەسكەن سياقتى. كوپ ۇزاماي، بار قاعازىن تۇگەندەپ، اتتانىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، سايدىڭ تاسىنداي سەگىز جىگىت. اكە-شەشەسى اللاعا جالبارىنىپ، ەلبىرەپ قالا بەرگەن.
ايتقانىنداي، ارادا جيىرما كۇن وتكەندە امان-ەسەن ورالدى. سۇيرىكتەي سۇلۋ، جارقىراپ تۇرعان، شەت ەلدىك، پالەنباي دەگەن كوكجاسىل اۆتوموبيلىمەن. ارادا اپتا وتپەي ساتتى. كۇنبۇرىن كەلىسىپ قويعان كىسىلەرى بولادى ەكەن. ايىرىم، تازا تابىس — اقشالاي توعىز ءجۇز دوللارعا شىعىپتى. سول قالپىندا اكە-شەشەسىنىڭ قولىنا ۇستاتتى. قالعانى — ەڭ قوماقتى قاراجات — قايىرا جولعا جانە كەزەكتى ماشيناعا.
ونشاقتى كۇن اندا-مۇندا ءجۇرىپ، ۋاقىت وزدىرماي، بۇل جولى دا اسقان باستاعان، ءبىراق قاراسىنى كوبەيگەن توعىز جىگىت ىشىندە تاعى دا كەتتى. تاعى دا ولجالى ورالعان. نەمىس اعايىنداردىڭ شاقىرۋىمەن العان ۆيزا — توقسان كۇندىك ەكەن. ەندى ءبىر رەت بارىپ كەلۋگە مولىنان جەتەدى. ودان ارى تاعى ءبىر تولىق اينالىم. سودان سوڭ قىس تۇسەدى، ءجۇرىس قيىن، امالسىز بوگەلىس، تورت-بەس ايعا. مۇمكىن، ەندىگى جىلعى باعدار — قيىر شىعىس. جاپونيادا جاسالعان اۆتوكولىكتەر ەكى ەسە ارزان، ءارى ساپاسى دا ارتىق. ءبىراق تىم شالعاي ەلگە قول جەتپەيدى، ارىسى ۆلاديۆوستوك، بەرىسى حاباروۆسكىدەگى ورىستارعا جالعاسۋ كەرەك. ولار، ارينە، وزدەرى اكەلگەن ماشينالارىن ەكى باعاسىنا ساتادى، ءبارىبىر مۇندا ارتىعىمەن، جاقسى وتۋگە ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، باتىستان اكەلۋ كۇن وزعان سايىن قيىنداي تۇسكەن. ارا-تۇرا ءىس جونىمەن ۇيگە كەلىپ، بۇلارمەن دە سالەمدەسىپ كەتەتىن اسقان مەن ءوز ۇلدارىنىڭ اراسىنداعى ۇزىك اڭگىمەلەردەن، ارالاس، ساپارلاس تاعى ءبىر جىگىتتەردىڭ بەيساۋات سوزىنەن اڭدالعان جاعداي — جولدىڭ ۇزىنا-بويى تولعان قاتەر. ءجۇرىس قيىندىعى ەمەس، كادىمگى، كوپە-كورنەۋ زورلىققا نەگىزدەلگەن قاراقشىلىق. رەكەت دەپ ەدى عوي. مۇنداعىداي ۇساق-تۇيەك ەمەس، ناعىز ۇلكەنى. تۇگەل قارۋلى. بالتا، پىشاق ەمەس، وت قارۋ. ەشتەڭەدەن تايىنبايدى، ەشكىمنەن قورىقپايدى. ەڭ سىپايىسى سالىق سالادى. ونىڭ ءوزى ءار تۇستا ءارقيلى دەڭگەيدە. كەيدە… ءيا، تىم كوپ سۇرايدى، كوپتىگىنەن بۇرىن، ازىرشە قولدا جوق اقشا. ءتىپتى، كوڭىلدەرىنە ۇناعان ماشينانى تاستاپ كەتۋدى تالاپ ەتەدى. سوڭعى جولى، ءدال وسىنداي جاعدايدا، مول تولەم بەرىپ، ارەڭ قۇتىلىپتى. قالتالارى قاعىلعان جىگىتتەردىڭ، تىم قۇرسا بەنزيندىك تيىن-تەبەنى قالماعان. ايتەۋىر بولىسە، اۋىسا قۇيىسىپ، بىرىنە ءبىرى تىركەسىپ، ەدىلگە ارەڭ جەتكەن. سوندا، داريادان وتكەن سوڭ، ساراتوۆ وبلىسىنىڭ ءبىر اۋىلىندا جونەكەي تانىسقان قازاقتار بار ەكەن. قازاقتىعى دا شامالى. ايتەۋىر قانداس. جانشىلعان، جانىشتالعان. ءبىر جاقسىسى — ەشكىمگە زورلىعى جوق. سولارعا انانى-مىنانى ساۋدالاپ، مايدى سۋعا جالعاپ دەگەندەي، قازاقستان شەگىنە ىلىنەدى عوي. ەندى، جۇرەگى شايلىققان جىگىتتەردىڭ ءبىرازى قايىرا ساپاردان باس تارىپ وتىر. وسى كەزەكتە — سوڭعى ءبىر جىل بويى ءارقيلى جاعدايدا، رەت، ىڭعايىمەن بارىپ تۇرعان وننان استام بالانىڭ تورتەۋى عانا شىعىپتى. اسقان، ايسىنمەن — التاۋ. شەشەسى اۋەلدەن-اق قاتەرلى جۇمىستى حوش كورمەگەن. ال ءمان-جايدان از-ماز حاباردار اكەسى ارتىعىمەن كۇپتى.
— مەن بارماسام، اسقانعا قيىن، — دەگەن ايسىن. — كەيبىر جىگىتتەردىڭ جاناشىرلىعى جوق. ءوز باستارىن ساۋعالاپ، دالاعا تاستاپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. بايقاپ جۇرەمىز…
— ايتەۋىر شەكارادان ءبىر وتسەڭدەر… — دەدى اكەسى.
— قاي شەكارا، — دەپ كۇلگەن ايسىن. — سىرتقى، بۇرىنعى سوۆەت شەكاراسىنا دەيىن ءتىپتى وڭاي. نەمىستەر تىپا-تىنىش، ءوز اۋىلىڭنان بەيبىت. پولياكتار… ورىس اعايىندارعا عانا قاتقىلداۋ، ءبىراق بىزبەن ماملەگە وڭاي كەلەدى، ازعانا الىم. بەلورۋستار دا تەرىس ەمەس. مۇندا جالپى جۇرتقا كەڭشىلىك جانە قازىرگى باسشىلارى اجەپتاۋىر ءتارتىپ ورناتقان. ءبىرلى-جارىم رەكەتيرلەر ۇشىراسىپ قالسا، وزدەرىمىزدەن كوپ ەمەس، ءارى قارۋسىز، قىسقا قول. قىزىقتىڭ، ياعني كولدەنەڭ قيىندىقتىڭ ۇلكەنى — رەسەي شەگىنەن باستالادى…
ارى قاراي تاراتىپ ايتپاعان.
— ايتەۋىر ءتىلىن بىلەمىز عوي، — دەدى. — كادىمگى، ءوزىمىزدىڭ ورىستار. تەك تويىمسىزداۋ…
وسى جولى ادەتتەگىدەن كوبىرەك اقشا اكەتۋ كەرەك ەكەن. شەشەسى ەكى رەتكى ءتۇسىمدى تۇگەل بەرمەك ەدى، ايسىن جول شىعىنىنىڭ ۇستىنە بەس ءجۇز دوللار عانا الدى. سونىڭ ءوزى كوپ، ساقتىققا عانا… دەگەن. ارتىعى ونسىز دا قالتادا قايتادى عوي دەپ، ءوزىن ءوزى جۇباتقانداي ەدى.
سوڭعى كۇنى تاعى ءبىر جىگىت اينىپ قالىپتى. ەندى التاۋ دا ەمەس، بەس بالا كەتكەن.
— ءتىپتى جاقسى، — دەدى اسقان كۇلىپ. — ەتەك-جەڭىمىز جيناقى. شۇباتىلماي، تەز جۇرەمىز. ال، اماندىقتا، ساۋلىقتا بولىڭىزدار. ءۇشىنشى اپتادا ورالىپ قالارمىز! — دەگەن.
ءبىر اپتا ءوتتى. الاڭ استىندا. ەكى اپتا ءوتتى. بۇلىڭ ءۇمىت، بۇدان بۇرىنعى جاعدايدا. ادام توزاققا دا ۇيرەنەدى دەگەن عوي، توزاق ەمەس، ەر جىگىتكە سەيىل دە سەرۋەن، سەرگەلدەڭ دە سەرۋەن دەگەندەي… كوڭىل كۇپتى بولسا دا، سەنىمنەن ايرىلماعان. ايتكەنمەن، وسىدان سوڭعى ساپارعا، باتىس بولار، شىعىس بولار، مۇلدە توقتاۋ سالماق. ەڭىرەپ، اياعىن قۇشىپ جاتىپ السا دا، شىعارمايدى. قاتەر كۇتكەن قۇسادان اجالىمىزدان بۇرىن ولەمىز، توپىراق تا سالا الماي قالاسىڭ دەيدى. قايتكەندە كوندىرەدى. سوعان بەكىندى.
مىنە، ەكىنشى اپتادان سوڭعى جەكسەنبى. ون جەتى كۇن ءوتىپتى. ءالى كەلەر ۋاقىت بولا قويعان جوق. ءبىراق بۇگىن-ەرتەڭ ەل شەتىنە — قازاق جەرىنە ىلىنۋگە ءتيىس. الدە ءىلىندى. نەمەسە، يەك استىندا. ەكەۋى ءتۇن ۇزاق، قايتا-قايتا ويانىپ، ۇيىقتاي الماي شام جاعىپ، ءتىپتى، نە ىستەرىن بىلمەي، وت كوسەپ، شاي قويىپ، داستارقان باسىندا شوقيىپ، اللاعا ءمۇناجات ەتىپ، تاڭدى ارەڭ اتتىرعان. ءسىرا، جەتتى. ءوزىمىزدىڭ شەكاراعا. ەندىگىسى جەڭىل.
جاڭا اپتا باستالدى. ءبىر كۇن. ءتۇن جارىم… ەكى كۇن. ەرتەڭ — سارسەنبى. ءيا، ءپىرىم، ءيا ءسات… بەيسەنبىگە وزدى. ول دا ءوتتى، تولقىعان كوڭىل، تۇيتكىل جۇرەك، مازاسىز، ەندى ساعاتتاپ ەمەس، مينۋتتاپ ساناعان اۋىر ازاپ استىندا. ەكەۋى كەزەكتەسە دالاعا شىعادى. ءتىپتى، اۋىل سىرتىنا، ابدەن توزعان، ويقى-شويقى، تاسى مەن قۇمى ارالاسىپ، وپپا-ويىعى ۇڭىرەيىپ، ءبۇتىن تۇستارى قاراۋىتا تۇنەرگەن تاس جولدى بويلاپ، ۇزاپ بارىپ قايتادى. اقىرى كەش باتتى. ۇيقى… وتكەن جەكسەنبى كۇنگىدەي، ۇزىك-ۇزىك، مازاسىز، بەرەكەسىز.
جۇما كۇنىنىڭ اۋىر تاڭى اتتى. ەكەۋى قايتادان سەرپىلىپ، بالالارىنىڭ ءدال بۇگىن كەلەرىنە نىق سەنىممەن، ەرتەڭگىلىك شايعا وتىرعان. كەنەت… سىرتقى ەسىك اشىلعانداي. ءۇنسىز، باياۋ بولسا دا، تىپىرلاعان كوپ اياق. ءيا، ءتاڭىرىم… ايسىن كەلە جاتىر، بار جولداسىمەن. اپىل-قۇپىل، ورىندارىنان تۇرا بەرگەن.
ەسىكتەن… سىعىلىسا كىرىپ، تۇنجىراي تۇنەرىپ، قالت بوگەلگەن ءبىر توپ جىگىتكە… تاڭىرقاي قاراپ ەدى. ەڭ الدا — اسقان. ودان سوڭ — الدەبىر ۇلكەندەر، تانىس، بەيتانىس تاعى بەس-التى بالا. ايبول تۇگەل تۇستەپ شىقتى. ايسىن جوق. ال كەشەگى قاجىرلى، قايراتتى، تاس-تەمىر اسقان بۇكشيىپ، سالبىراي تۇقىرعان ەڭسەسىن جازىپ، ەڭىرەي جىلاپ، العا قاراي ۇمتىلا بەرگەندە… بۇدان ءارى نە بولعانىن بىلمەيدى. ەكەۋى بىردەي — باقىتسىز اكە مەن سورماڭداي شەشە قاتارىنان، شالعىن قىرىققان قۋرايداي، قابىتىمەن قۇلاپ ءتۇسىپتى.
سودان… ۇيگە تاعى قانشاما جۇرت كىرىپ-شىققانى، ءبارىنىڭ دە كادىمگىدەي كورىسكەنى، الدەكىمدەردىڭ قوسىلا جىلاعانى ەمىس-ەمىس. ىزعار سوققان سۋىق-توبەنىڭ ەتەگىندە، ۇلكەن زيراتتىڭ ءبىر شەتى، جاڭادان قازىلعان كور باسىندا تۇرعاندارىن بىلەدى. ودان ءارى تاعى دا كۇڭگىرت.
سول كۇنى كەشكە، الدە ەرتەڭىنە ەس جيدى. ەس جيعان بەتتە، ەندى ەكەۋى ءوزارا كورىسىپ، داۋىس سالىپ جىلاعان. جىلاعانداي بولعان. زار ەمەس، قىستىققان، ىقىلىق اتقان وكسىك. كوزدە جاس جوق ەكەن. داۋىس تا قۇرىپ بىتكەن. ال كوڭىل… كون بولىپ قاتىپتى.
تاعى ءبىر مەزەتتە، ءسىرا، كەش باتقان، نەمەسە ءالى تاڭ اتپاعان… كادىمگىدەي باستارىن كوتەردى. قارالى توپ تارقاپتى. اسقاننىڭ شەشەسى جانە جاۋلىقتى، بايسالدى تاعى ەكى-ۇش جاسامىس ايەل عانا ءجۇر. جامىراي قۋانىسقان. بەينە ءبىر… كەتكەن بالا ءتىرىلىپ كەلگەندەي.
كەلمەگەن. كەتكەن. كەتكەن بالاعا ەمەس، وتىرعان ەكەۋىنىڭ ءتىرى كەبىنە قۋانىپتى. نە تىرلىك…
ارتىنان تۇگەل، نەمەسە تۇگەلگە جۋىق ەستىدى. بۇل جولى ءتىپتى جەڭىل كەلە جاتىر ەكەن. ەشقانداي بوگەلىسسوز. نەمىس جاعىنداعى جول — ساياحات، مەرەكە سياقتى. پولياكتار — بايىپتى. بەلورۋس شەگى — ول دا تىنىش. رەسەي… اۋەلدە ايتارلىقتاي قيىندىق تۋماپتى. ءبىر جەردە جول توسىپ توقتاتقان ەكەن، رەكەتير، ياعني قاراقشى جىگىتتەر وتكەننەن تانىس، گەرمانيادان ارنايى الىپ شىققان اراقتارىن ۇسىنىپ، ازعانا سالىقپەن امان وتەدى. تاعى بىردە، ورىس ەلىنە بويلاپ ەنگەندە، كولدەنەڭنەن قاراسىن شالىپتى. İركەس-تىركەس ءۇش-تورت ماشينا، جولاۋشى ەمەس، قاراقشى ەكەنىن بىردەن تانىدىق دەيدى. جۇيرىكتەرىنە سەنگەن جىگىتتەر ۇدەرە قاشادى. سوڭدارىنان قۋىپتى، ءبىراق جەتە الماي قالدى دەدى اسقان. مۇنداي جاعدايلار بۇرىن دا بولعان. ەندى، كەلەسى ءبىر كۇنى امان-ەسەن ەدىلدەن وتتىك. ورىنبور ايماعىنا تاقاپ قالدىق. ەندىگى جول — وڭاي ءارى جاقىن ەدى. پالەگە وسى كەزدە ۇشىرادىق، دەيدى. ءسىرا، ءسىرا ەمەس، انىق، قاراقشىلىق كاسىبىن جاڭا عانا باستاعان توپ. جەكسەنبى كۇنگى كەش ەدى. جايداق جول، اي دالادا توسىپ تۇر ەكەن. كوپ تە ەمەس، كولدەنەڭدەگەن ەكى ماشينا. بايقالىپ قالدى، ارىدان شىققاندار ەركىن وتەدى، بەرىدەگىلەر تەكسەرىسپەن كەتەتىن سياقتى. بىلدىك. بۇرىلار جەر جوق. ءايتىپ-بۇيتىپ كەلىسەرمىز دەپ، امالسىز توقتادىق. بىردەن-اق قاتتى كەتتى دەيدى. قولدارىندا تاپانشا، وبرەز، تۇگەل قارۋلى بەس كىسى ەكەن. الدىمەن كەكەتە كۇلىپ، قول بەرىپ امانداسىپ شىقتى. «بۇل نەتكەن ادىلەتسىزدىك، — دەدى سودان سوڭ، شاقپاعىن شاعىپ، تەمەكىسىن تۇتاتقان تىرتىق بەت اتامانى. — سەندەر دە بەسەۋ، ءبىز دە بەسەۋ. ءبىراق سەندەردىڭ ءارقايسىڭدا ءبىر ماشينا. جانە تۇگەل ينوماركا. ءبىزدىڭ بەسەۋىمىزدە ەكى-اق اۆتوموبيل. سالدىرلاعان «ۆولگا»، توزعان «جيگۋلي». وسى دا ءجون بە؟ بولمايدى بۇلاي. تەڭدەي ءبولىسۋ كەرەك.» مەن ۇيرەنشىكتى ادەت، قالىپتى سوزبەن ماملەگە شاقىردىم، دەيدى اسقان. ءبىز دە كەدەي-كەپشىكپىز، ەزىلگەن تاپپىز، وسى، سوناۋ قيىردان تاسىمال جاساپ، اتا-انا، بالا-شاعامىزدى ارەڭ اسىراپ ءجۇرمىز، كەلىسىمگە كەلەيىك دەپ. «جارايدى، — دەدى باس قاراقشى. — تەڭدەي بولمەي-اق قويايىق. ءتىپتى، سەندەردىڭ پايداعا. بەسەۋىڭە — تورتەۋ. ال ءبىزدىڭ بەسەۋىمىزگە — ۇشەۋ. ءبىر ماشينالارىڭدى تاستاپ كەتەسىڭدەر.» بىرەۋ، ەندى، تىم اۋىر. جارتى ماشينانىڭ اقشاسىن بەرەيىك، دەدىك. سول كەزدە… ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ءبىرى، شەتكەرىرەك تۇرعان، اقشا اكەلەم دەپ ماشيناسىنا بارا بەردى دە، كەنەت رۋلگە وتىرا قالىپ، تۇرا قاشتى. «بارسىن، — دەدى جاڭاعى قاراقشى كەڭكىلدەي كۇلىپ. — ءالى دە ءتورت ماشينا قالدى. ءبىراق ايتقان سوزىمنەن قايتپايمىن. ەكەۋ ەمەس. بىرەۋىن عانا الامىز. ال قاشىپ كەتكەن جولداستارىڭنىڭ تولەمى رەتىندە… مىنە…» — دەپ، سوزگە كەلمەي اتىپ سالدى، شوشقانىڭ بالاسى. ونىمەن دە توقتامادى، تاپانشاسىن ويناتىپ تۇر. «قالعاندارىڭ… — دەدى ەزۋى ۇرتىنا جەتە ىرجيىپ، — ءبارىڭدى دە وسى ارادا يتتەي قىلىپ اتىپ تاستاعان ءجون بولار ەدى، وندا ءۇش اۆتو قاتارىنان دالادا قالادى. ايتتىم، اينىمايمىن، ءبىر-اق ماشينا الامىز. مىنا جۇرەكتى جىگىتتىڭ مىنگەنى قايسىسى ەدى؟» كورىپ تۇر، باردى دا، وت الدىرىپ، جۇرە بەردى. ءبىراق، اعا، ءسىزدىڭ قولدى بولعان ماشينانىڭ تولىق اقشاسىن بەرەمىز، — دەگەن.
بالا جوق، ەندى اقشاسى نەسىنە كەرەك. تەك كوڭىلدەگى ريزاشىلىق قانا. قاراجات ءۇشىن ەمەس. كولدەنەڭ قازاعا ۇشىراعان ءشايىتتىڭ دەنەسىن الىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى ەرلىك ەدى. قايعىعا باتقان ءۇش جىگىت كەلەسى كۇنى ءتۇس اۋا ورىنبور ايماعىن جايلاعان قازاق اۋىلدارىنىڭ بىرىنە جەتىپ، ەس جيادى. ءمايىتتى ارۋلاپ، سونداعى ءجون بىلەتىن ۇلكەندەرگە كەبىندەتىپ، سىرتىنان قاپتاي تىگىپ، تاعى ءبىر، الدە كىلەمشە، الدە كورپەمەن جاۋىپ، بويىن تاسالاپ، كۇنى-تۇنى سۋىت ءجۇرىپ، امان-ەسەن جەتكەن. ايتپاقشى، الگى، بار پالەگە سەبەپ بولماسا دا سىلتاۋ بولعان قاشقىن جىگىت الدەبىر شۇعىل بۇرىلىستا اۋدارىلىپ، قولى سىنسا دا باسى ءبۇتىن، ال ماشيناسى مۇلدە ىسكە جارامسىز، ۇزىن جول ۇستىندە، جاراسى جانىنا باتىپ، تارىعىپ وتىرعان جەرىنەن كورىپ، رەنىشتەن، ۇرىسقاننان پايدا جوق، تيەسىلى سىباعاسىن تاپتى، دالاعا تاستاپ كەتۋ وبال، ونى دا مىنگەستىرىپ الىپتى.
اسقان ءوز ەسەبىنەن جانە الگى ەكى جىگىتتىڭ، تاعى دا، سول جولى بارماي قالعان بالالاردىڭ ۇلەسى بار، تولىق ءبىر ماشينانىڭ قۇنىن اكەلىپ بەردى. اقشا كەرەك ەكەن. ەكەۋى قالتىراپ، جىلاي ەڭىرەپ جۇرسە دە. جالعىز ۇلدىڭ باسىن وڭداۋعا. وعان دەيىن… قىرقى. ودان كەيىن — جىلى. باسىن كوتەرۋ دە، ارتىن اتقارۋ دا مىندەت ەدى. ەڭ سوڭعى الدانىش. الاتاۋدىڭ اقباس جۇلگەسىنەن بولەكتەنىپ، ويعا قاراي ەمىنە كوتەرىلگەن، كەيدە بۇلت ورانىپ، تۇكسيىپ، كەيدە تۇمانىتا تۇلدانىپ تۇراتىن، اۋەلدە راقىمسىز كورىنگەن دومپەش سۋىق-توبە، بارعان سايىن راي، كەلبەتى جۇمسارا تۇسكەندەي، اقىرى ساۋىرىن كۇنگە توسىپ، باسىنان قار كەتىپ، جاز شىققاندا قاراسا، راس، اعاش اتاۋلىدان ادا، ءبىراق سول جالاڭاشتىعىنىڭ ءوزى ايرىقشا كورىك بەرگەندەي، تۇيەتايلانا بارىپ، تىگىنەن شانشىلعان بەتكەيىنەن، كۇرگەي، دومباق توبەسىنە دەيىن كوك مايسا، سونشاما ەتەنە، سونشاما جاقىن، ءتىپتى، باۋىرى مەيىرلى، جايساڭ ەكەن. الىس ءبىر قيىردا دەمى ۇزىلگەن جالعىزدى جەتىمسىرەتپەي قۇشاعىنا الىپ، جىلۋلى قوينىنا باسىپتى. جازىقسىز ەكەن، جازمىش ەكەن. قايران قارا جەر. كوپ ۇزاماي، كەشەگى باقىتسىز بالانىڭ بەيباق اتا-اناسى دا سەنىڭ باۋرىڭنان تىنىس تابار. ەندى ولىمنەن باسقا تىلەۋ جوق ەدى.
ءبىراق زار تۇتىپ قانشا سۇرانسا دا كەلمەي قويعان اجال بۇل ەكەۋىن ءبىرجولا تۇرالاتىپ بارىپ الۋعا بەكىنگەندەي. قاپالى كوڭىلگە كۇنكورىس قيىندىعى قوسىلعان. كۇنكورىس بولعاندا، ءتاۋىر تۇرمىس ەمەس، ادەپكى تىرشىلىك، كادىمگى ازىق-تۇلىك تارشىلىعى. باياعى، 1932 جىلعى عالامات اشارشىلىق ەلەسى. بۇل اۋىلدا، بۇل عانا ەمەس، بارلىق قازاق اۋىلىندا بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن سىز بەرىپتى. ءالى دە قوڭىر كولەڭكەسى سەيىلگەن جوق. كەرىسىنشە، ازعانا قورى سارقىلعان جاداۋ شاڭىراقتاردىڭ ۇستىندە بۇرىنعىدان قويۋلانا تۇسكەن سياقتى. راس، سوۆەتتەندىرۋ، كولحوزداسۋ كەزەڭىندەگى جاپپاي تارشىلىق ەمەس. سوعان كەرىسىنشە، سوۆەتسىزدەندىرۋ تۇرعىسىنداعى، وزىق بولار، توزىق بولار، قايتكەندە دە ءبىرشاما قالىپتاسقان، ءوز ورنىندا تۇرعان كولحوز، سوۆحوزداردى تاراتۋ، جاي عانا تاراتپاي، الدىمەن بار بايلىعىن تالاپاي قۇردىمعا جىبەرىپ، قالعان جۇقاناسىن باسشىلىق اراسىندا بولىسكە ءتۇسىرىپ، ادەپكى قارا بۇقارانى كاسىپسىز، قورەكسىز قالدىرۋ ناتيجەسىندە تۋىنداعان، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل دا قولدان جاسالعان قۇبىلىس. البەتتە، بارلىق جۇرت بىردەي جانە بىردەن اشىققان جوق. از دا بولسا مال بار، قايتكەندە دە باسى بوس. قيىندىق جالپىعا ورتاق دەسەك، قاۋقارى كەم، ءارى اسىراۋشىسى جوق كارىپ-قاسەر، جەتىم-جەسىر تىعىرىققا تىرەلگەن. ايتكەنمەن، ەل ورتاسى. كوپە-كورنەۋ، اش-اشالاڭ ولتىرمەس. ءبىراق قاشانعى كورشى-قولاڭعا تەلمىرەسىڭ. جەتىمسىزدىك — اۋرۋ-سىرقاۋعا جەل بەرگەن. ازعانا دەرت — ۇلكەن كەسەلگە اينالدى. دەنى ساۋ — جاڭا ءبىر سىرقات تاپتى. ءتورت مۇشەسى تۇگەل كىسىنىڭ ءوزى جۇمىسسىز. ال بالا-شاعالى جەسىرلەر… كەمتار، مۇگەدەك جاندار… جاسى جەتكەن كارىلەر… ءتۇيىر ءتۇسىم جوق. جاردەماقىڭ — جارتى كۇندىك قانا… سوندا توپىراق جەي مە؟
ءبىزدىڭ ەكى مۇڭلىق — ايبول مەن سىندىبالانىڭ باسىنداعى جۇت ەكى ەسە. قايعىدان كوتەرەم بولعان ۇستىنە تاقىر قازان. قىستا سوعىمعا ارىق تايىنشالارىن جىققان. جازدا ساۋىن بار ەدى. ەندى كەلەر كۇزدە… الگى، تاماقتارىنان تۇيىرتپەكتەپ ارەڭ وتكەن، ابدەن سۇرلەنىپ، شاندىرعا اينالعان ازعانا ەت تە ءبىتتى. بىلتىردان سارقىنشاق جارتى قاپ ۇن تۇر. قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلگەندە كوجە قاتىققا جالعىز سيىردىڭ تورپاعىن سويدى. سونىمەن ەكىنشى قىستان شىققان. قىرسىققاندا، كىم قاراسىن، سەنگەن سيىرى قىسىر قالىپتى. ساتسا، سويسا، سونىمەن بار شارۋا بىتەدى. امالسىز ورىسكە قوستى. وزدەرى جارتى توقاشتى ءبولىپ جەيدى. ءسۇتسىز قارا شاي ىشەدى. وسىنىڭ ءوزى كوپ ءتارىزدى. ەكەۋى دە ارسا-ارسا. ءيا. بار سۇيەگى سىرتىنا شىعىپ، ومىرايىپ، سورايىپ قالعان. سىندىبالا. ال ايبول شۇيكەدەي شال بولدى. ۇرتى سۋالعان، كوزى شۇڭىرەيگەن. كويلەگىن شەشسە، قابىرعاسىن ساناپ الۋعا بولار ەدى. تارشىلىقتان ەمەس، دەسەدى بىرىنە ءبىرى، قاباق استىنان، ءسوز قايىرماي-اق. قام كوڭىلگە تيتتەي قورەكتىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ءتىپتى، داستارقان استا-توك بولىپ كەتسە دە، وسىدان ارتىق ءنار سىڭبەس ەدى. كۇن ارالاتىپ، مۇباراك جۇما مەن مۇسكىن ۇل دۇنيەدەن كوشكەن جەكسەنبىدە مىندەتتى تۇردە زيرات باسىنا بارادى. اۋەلدە زار ەدى. ەندى الدانىش، الدانىش قانا ەمەس، قۋانىشقا اينالدى. ءقابىردى توبەسىنەن جانىشتاماي، باسىنا قىزىل-كۇرەڭ قۇلپىتاس قانا ورناتقان-دى. تۇيەتايلى توپىراق ۇستىنە كوك ءشوپ شىعىپ كەتكەن. ءار تالشىعىن سيپالاپ كورەدى. ءقابىر ءۇستى عانا ەمەس، قورشاۋلى تەمىر شارباقتىڭ ءىشى، ىرگەسى، توڭىرەگى تۇگەل تۇكتى كىلەمدەي. اياقتارىمەن ارەڭ باسادى. سودان سوڭ ءۇنسىز، ءتىلسىز، ءقابىردىڭ ەكى جاعىندا، تىزە بۇگىپ، جايلانىپ وتىرادى. شىم-شىمداپ بويعا قۋات قۇيىلعانداي. كەنەت سىندىبالا جىميىپ كۇلەدى. «ەسىڭدە مە، مەنىڭ العاش ەمىزگەنىم…» ەندى ايبول جادىرايدى. «العاش قاز تۇرعان كۇنى… «اپا…» — دەدى.» «جوق، كەيىنىرەك، اۋەلى «كوكە» دەدى.» «ەندى، الدىمەن «اپا» دەدى عوي، ءتىلى كەلمەيدى، «ا-ا…» «ءيا، قاز تۇرعان كۇنى. سەن ۇيرەتكەنسىڭ عوي…» «ءوزى ايتتى. ال «كوكە» دەپ ۇيرەتكەن — سەنسىڭ.» «كو-كو-كو…» دەپ، قويماي قويدى عوي ءبىر كۇنى. تۇساۋىن كەسكەننەن سوڭ…» «ءيا. «كو-كو-كو…» دەيدى دە كۇلەدى. ءتىلى سونداي ءتاتتى…» «سودان، مەكتەپكە بارعاندا، «ا»-عا «پى»-نى قوسا الماي…» ول دا قىزىق ەكەن.
ءبارى قىزىق. ءبارى ەستە. جالعىز ايسىن… تۋرا جيىرما ءبىر جىل، ءۇش اي جانە جەتى كۇن… ۇنەمى كوز الدارىندا بولىپتى. قادام اتتاپ شىقپاعان. ءيا. كەيىنگى، اجالعا تۋرا باستاعان ءۇش مارتە ساپار. سوڭعىسى. جيىنى نەشە كۇن؟ ءبارىبىر جەر بەتىندە عوي. ەسەبى، قاستارىندا، بىرگە. ياعني، جيناقتاپ كەلگەندە… ۇيدە، داستارقان باسىندا وتىرىپ ەسەپتەگەندە، جيىنى، كىبىسە جالدارداعى ارتىق ءبىر كۇندى قوسىپ ەسەپتەگەندە — تۋرا جەتى مىڭ جەتى ءجۇز الپىس توعىز كۇن… عۇمىر كەشىپتى، سونشاما كۇن، سونشاما زامان كوز الدارىندا ءجۇرىپتى، قيساپسىز قىزىق كورسەتىپتى. ءاربىر ساعات، ءاربىر ءسات قايتا اينالىپ كەلگەندەي. باي ەكەن، باراقات ەكەن. ەكەۋى دە شەكسىز باقىتتى بولىپتى. ايسىن دا… باقىتتى، كەڭشىلىكتى عۇمىر كەشكەن. ەركە بولدى، جوقشىلىق كورمەدى، بۇلا، بالپاڭ ءوستى. تەك سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا… ويلاپ تۇرسا، ول دا تىرشىلىك تارازىسى. كەيىگەن جوق، شارشاپ جۇرسە دە قاباق شىتپادى، اۋىر جۇمىستى — اكە-شەشەسىنە سەپتەسكەن، ءوزى دە قاناعات تاپقان جۇمىستى بەينەت ەمەس، مىندەت، قۋانىش سانادى. سوڭعى ساتىندە… سوڭعى ساتىندە دە قينالماي كەتىپتى. زۇلىمنىڭ مەيىرىمسىز وعى قاق جۇرەكتەن قادالعان ەكەن… ازعانا جىلاپ الىسادى. سودان كەيىن تاعى دا مەيىرلى ەستەلىك. تاعى دا… بەسىكتە تىرباڭداپ جاتقانى، ءتاي-تاي باسقانى، مەكتەپكە بارعانى. ءتىپتى، ساباققا ىقىلاسسىز، كەزىندە بۇلاردى قانشاما قامىقتىرعان، ۇعىمسىز… ەمەس، سەلقوس، كەجىر مىنەزىنىڭ ءوزى قىزىق ەدى. ال تراكتورىمەن — ماي-ماي، ساموسۆالىمەن شاڭ-شاڭ بولىپ جۇمىس جاساعانى… تاۋسىلماس حيكايا. تاعى قانشاما، قيماس، قۋانىشتى، مەيىرگە تولى اڭگىمە. زيرات باسىنا باعانا، تاڭەرتەڭگى، اسىعىس، تاتىمسىز شايدان سوڭ كەلگەن. ەندى مىنە، كۇن ەڭكەيىپ، سۋىق-توبەنىڭ باسىنا ءتونىپتى. كوكىرەك سىزداي قوشتاسىپ، بىرەر شاقىرىمداي جەر، جازاڭ سايلاۋىتتا جاتقان اۋىلعا قاراي اياڭدايدى.
ەكىنشى قىس تا وتكەرىلدى. ەكەۋى… ەكەۋى دە ولمەدى. قابارعان قايعى قاتىپ-سەمىپ، ىشكە تۇسكەن. ەڭكەيسە دە ۇزىلمەپتى. ءبىراق اجال ەلەسى بوساعادا تۇرعان. بۇگىن… ەرتەڭ… كۇمانسىز.
ەندىگى جەردە وتكەن ۇلدى عانا ەمەس، الدارىندا كەتكەن وزدەرىنىڭ اتا-انالارىن دا ەسكە تۇسىرە باستاپ ەدى. جيىرما جىل بولىپتى ەلدەن شىققالى. كىم بار، كىم جوق. سونشاما زامان بويى ەشكىمدى كورمەپتى، ەشكىممەن حابارلاسپاپتى. كورگىسى دە كەلمەگەن. قاشقان. ءيا. اۋىل عانا ەمەس، اۋىلداس اتاۋلىدان تۇگەل. بىردە الگى… قايدا جۇرسە جولى بولعىر، بۇلاردىڭ وسى باقىتىنا دانەكەر، بارلىق قىزىعىنا ۇيتقى بولعان، ءارى اتالاس تۋىس قىدىربەكتى سىرتىنان كورىپ قالىپ، ەكەۋى بىردەي، بالالارىن جەتەلەپ، دىمدارى بىتە كەرى شەگىنىپ، ۇلكەن ۋنيۆەرماگ، الماتىعا ادەيى بارعان، كيىم قاراعانى، ارالاعانى نە، سول بەتى سىرتقا شىعىپ، اۋلاققا بەزىپ ەدى-اۋ.
بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ەتەنە تانىس بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالار دەپ، قالاعا دا كوپ بارمايتىن بولعان. ايتپەسە، اۋىلدان نەگە كەتتى. وسى ءبىر بالا ءۇشىن. الدەكىم بوتەن تۋمىسىن ءبىلىپ قويماسىن دەپ. الدەكىم ەمەس، بالانىڭ ءوزى. شاراناسىمەن ەتەگىنە سالدى، اق ماماسىن بەرىپ، الپەشتەپ ءوسىردى. تۋعاننان ارتىق. وزدەرى رياسىز. ءبىراق… كوڭىلگە قاياۋ تۇسپەي مە. ءتىپتى، بالا ەستىپ، بىلمەسە دە، وزدەرى مازا تاپپاس ەدى. ويتكەنى… بۇل ەرەكشە بالا، قايدان كەلگەنى، قالاي باۋىرعا كىرگەنى… وزدەرى ءۇشىن دە بوتەن بىرەۋدىڭ باسىنان وتكەن ەرتەگى ءتارىزدى كورىنەدى.
قايتكەندە دە قىزىقتارى كەلىستى بولىپتى. بۇعان دا ءتاۋبا. ءوزى بەرگەن قۇداي ءوزى الدى. قولدان كەتتى، اسىل اناسى قارا جەردىڭ قوينىنا كىردى. مىنە، تۋرا ەكى جىل. ارتىن كۇتتى. جىلادى، سىقتادى، قايتىپ كەلمەدى. ەندى وزدەرى دە كور اۋزىندا. بالكىم… تۋعان جەر، اتا-انالارىنىڭ قاسىنا… بۇل — ەركەكتىڭ قاپىل، تولعانىسى ەدى. وسى جاز شىققاننان بەرى شىم-شىمداپ ويعا ورالعان، اقىرى بويعا ءسىڭىپ، تىلگە ۇيىرىلگەن.
قايعى قالىپقا ءتۇسىپ، جان جادىراماسا دا، كوڭىل بايىزداعان، وتكەندەگى ءوز ومىرلەرىن دە ەسكە ءتۇسىرىپ، زيرات باسىندا ەمەس، اشىق اۋلا، ءۇي الدىندا وتىرعان ءبىر كۇنى ايتقان.
— ەلگە قايتساق قايتەدى؟.. — دەگەن.
ايەل شوشىپ كەتتى.
— قايدا؟ — دەدى سەلك ەتىپ.
— اۋىلعا، — دەدى ءبىرشاما باسىلىپ قالعان ايبول…
— كىمگە باراسىڭ؟ نە ءۇشىن باراسىڭ؟.. — دەدى سىندىبالا وزىندە بولماعان قاتقىل ۇنمەن.
— ەندى… تۋعان جەر… تىم قۇرسا كورىپ قايتساق…
— نەسىن كورەسىڭ، — دەدى سىندىبالا كوزىنە جاس الىپ. — نە دەپ بارامىز؟ جالعىز ۇلدىڭ قىرشىنىنان قيىلعانىن ايتۋ ءۇشىن بە؟ الدە اكە-شەشەمىزدىڭ قاراڭ قالعان مولاسىن قۇشاقتاۋ ءۇشىن بە؟..
ايبول ءوز ءسوزىنىڭ وقىس ءارى قيسىنسىز شىققانىن مويىنداپ، جەر شۇقىپ، ۇندەمەي قالىپ ەدى. سىندىبالا ءوزىنىڭ بايىپتى، بەكزات مىنەزىن قايتا تاپتى.
— جوق، — دەدى اۋىر كۇرسىنىپ. — مەنىڭ تۋعان جەرىم — جالعىز ۇلدىڭ وسكەن جەرى. ولگەندە قاسىندا جاتام. يەسىز، پاناسىز، اي دالاعا تاستاپ كەتە المايمىن!
ايبول مەنىڭ ايتپاعىم باسقا ەدى دەپ، جۋىپ-شايىپ جاتىر.
— سەنىكى دە ءجون، — دەدى سىندىبالا شالىنا مۇسىركەي، جاناشىرلىقپەن قاراپ. — ءبىراق وسىندا بولايىق. ارۋاق… مەن بىلەم، سەزەم، ءبىز كۇندىز وزىنە — زيراتقا بارساق، ايسىن ءتۇنى بويى ءبىزدى — وسى ءۇيدى توڭىرەكتەپ جۇرەدى. كۇن سايىن. كەتىپ قالساق، ءتىپتى، ازعانا كۇنگە اۋلاققا ۇزاساق، كورمەگەن، بىلمەگەن جەر، ءبىزدى قايدان ىزدەمەك؟ جالعىز ۇلدىڭ جانى كەۋدەدەن شىقسا دا، شىعانعا كەتكەن جوق. قيامەت-قايىمعا دەيىن قاسىمىزدا، وسى سۋىق-توبەنىڭ ەتەگىندە جۇرەدى… — دەدى.
سول كۇنى كەشتە ۇيدەگى شام ءسونىپ قالىپ ەدى. ەلەكتر جارىعى. وزىنەن ءوزى ەمەس. جارىم جىلدان استى، اقشاسى تولەنبەگەن. ەكى رەت ەسكەرتتى، بەس رەت ەسكەرتتى، كەلەسى پەنسيا، ارعى پەنسيا… جارىق قايدا، كۇندەلىكتى نانعا جەتپەيدى، امالسىزدان كەيىنگە شەگەرە بەرگەن. بۇلارمەن قوسا بۇكىل اۋىل. تۇگەلگە جۋىق. اۋدان ورتالىعى ۇزىن-اعاشتان ارنايى تەكسەرۋشى كەلگەن دە، تۇگەل قيىپ كەتكەن. جارىقتان ايرىلعان بارلىق ۇيدە مايشام جاعىلىپ ەدى. كادىمگىدەي، دۇكەندەگى تاياقشا بالاۋىز ەمەس، ول قۇرعىرىڭ جوق، بولسا دا اجەپتاۋىر اقشا، باياعى كەدەيدىڭ، سوعىس كەزىندەگى، ودان دا بەرگى زامانداعى، قولدان جاسايتىن، ۇيرەنشىكتى شىراعدانى. بارماق باسىنداي توڭ ماي بولسا جەتىپ جاتىر. ماقتادان، شۇپەرەكتەن بىلتە شيراتىپ، توڭكەرىلگەن كەسە تۇبىنە ورناتاسىڭ. كەش قارايعاندا بۇلار دا وسىنداي شىراق جاقتى. ءتىپتى جاقسى. ەشكىم اقى سۇرامايدى. تەك… ونسىز دا ۇڭىرەيگەن ءۇي ءىشى قاراۋىتا، قۇلازي تۇسكەن.
ەكەۋى توردە، جايپاق جوزى، جالاڭاش داستارقان باسىندا وتىرعان. سىندىبالا جوقتان-بار، كادىمگىدەي ىستىق تاماق جاساپتى. ءتىپتى وڭاي ەكەن. بۇرىن ويعا كەلمەگەن. وتكەن، مول بولماسا دا، تارشىلىققا جەتپەگەن سۇرىقسىز قىستا جالعىز سيىردىڭ اۋزىنان قالعان ازعانا جەم. كومبيكورم اتالاتىن. قاپ تۇبىندە جاتقان، ءبىر پۇتتاي. سول ازعانا، ازعانا ەمەس، اجەپتاۋىر جارما، قوسپا، بيداي، كەبەكتى قوقىم، قاۋىزىنان تازارتىپ، جارتى اياعىن تۋرا ءبىر تاۋلىك سۋعا بورتتىرگەن. سودان سوڭ ءبىر شوكىم تۇز، ازعانا شىلاۋمەن وتقا قويعان. بىلقىعان، كەرەمەت بوتقا شىعىپتى. راس، قاتىقسىز. ءبىراق توق. ءارى… اياق استىنان تابىلعان وزگەشە اس. ۇيدە تۇك جوق ەدى. كوكتەمدە، البارداعى باقشالىقتا جەر شۇقىپ، باپتاپ ەككەن ازعانا كارتوپ جاڭا تۇيىندەگەن، كۇزگە قاراتسا، تىم قۇرسا بىرەر قاپ ءونىم الماق. ەندى مىنە، قۇراما بوتقا. استىق جينالعاندا كەزەكتى پەنسيانىڭ بار اقشاسىنا تاعى ءبىر قاپ، جەمدىك قوسپاسىز، تازا بيداي تاۋىپ السا… قارىق بولادى ەكەن. وزەگى تالعان، ايتسە دە قۇنىعىپ وتىرماعان ەكەۋى اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالدى. ءيا، تەگىن، مول تاماققا ەمەس. ونسىز دا تابەتتەرى كەم، شەتىنەن شوكىپ، انىق ءۇش قاسىق جەگەن جوق. اياق استىنان كوڭىل دەمەيتىن جاڭا ارمان، جاڭا كەڭەس شىققانعا. ويلاپ تۇرسا، وتكەننىڭ ءبارى قۋانىش ەكەن. ايسىنعا قاتىستى، ەرتەگىلىك، ءارقيلى اڭگىمە ءوز الدىنا. ودان بۇرىنعى. ءتىپتى، سوقا باستارى وتىرعان، ءبىراق كۇش-قايراتى بويىندا، بار تىلەۋى الدا، كادىمگىدەي قىزمەت جاساپ، ەل قاتارلى تابىس تاۋىپ، ادامشا ءومىر سۇرگەن قانشاما زامان. وعان دەيىنگى، ەكەۋى جاڭا قوسىلعان، ۋايىم، قايعىسىز جىلدار. ودان دا بۇرىنعى، — بوزبالا، بويجەتكەن شاق. اش-ارىق، مەحنات، بەينەتتى سوعىس كەزى. ءدال وسىنداي مايشام جاعىپ وتىرار ەدى. ءقازىر الا-كولەڭكە كورىنەدى، ول كەزدە سامالاداي جارىق. وسى، ءدال وسىنداي مايشام جارىعىمەن ساباق دايىنداپ، كىتاپ وقيتىن.
ءبىرىن ءبىرى دەلبەپ، اجەپتاۋىر وتىرعان سوڭ بۇل اڭگىمە دە تاۋسىلدى. ءتۇن ورتاسىنا تاقاۋ. بالكىم، اسىپ تا كەتتى. ساعاتقا قاراماعان. ساعاتقا قاراماعالى، ۋاقىت ساناماعالى قانشا زامان. بۇگىن دە. الدا ۇزاق ءتۇن تۇر. قايتكەندە دە كۇن جارىعى جانعا جاقىن ەكەن. سىرتقا شىعاسىڭ، اۋلادا جۇرەسىڭ، قايتادان ۇيگە كىرەسىڭ، قىبىر-جىبىر، باياۋ بولسا دا ۋاقىت ءوتىپ جاتادى. ال تۇندە… ۇيقى جاقسى، ارينە. كەيدە باستىعىرىلىپ، اۋىر تۇستەر كورسەڭ دە. باز-بازىندا وتكەن كۇنگە قايتا ورالاسىڭ. بالاڭمەن، بارىڭمەن بىرگە جۇرەسىڭ، امان-ەسەن، شات-شادىمان. تۇستە، ەلەستە بولسا دا، ءبىر جاساپ قالاسىڭ. تەك… جاڭا عانا ويانعان ساتتە قيىن. بۇگىنگى كۇنگە، جەتىم-جەسىر، قارالى كۇنىڭە قايتىپ ورالاسىڭ. ايتكەنمەن دە ۇيقى — اجەپتاۋىر جەڭىلدىك اكەلەتىن. بار قايعىڭدى ءبىرجولا ۇمىتپاساڭ دا. تەك… بىردەن ۇيىقتاپ كەتە المايسىڭ. تالىعىپ بارىپ، ءتۇن اۋعاندا، كەيدە تاڭ بوزارعاندا ارەڭ كوز ىلىنەدى. ەكەۋى سول جەڭىلدىك ءساتىن كۇتىپ، ۋاقىت سوزىپ قانا وتىرعان. ءبىراق بۇگىنگى وتىرىس تىم ۇزارىپ كەتكەندەي. ايبول امالسىز ساعاتقا قاراپ ەدى. جىلجىماي، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالعانداي. ءتۇن جاڭا عانا ورتالانعان. تۋرا ون ەكى ەكەن. ءنول-نول. سول كەزدە… سىندىبالا ءىشىن تارتتى. ايبول دا جالت قاراعان. تۋرا بوساعادا تۇر ەكەن!..
ۇڭىلە، ەڭكەيە قاراپ، تۋرا بوساعادا تۇر. ايسىن!!
ءجۇزى كولەڭكەلى. الدە جابىرلەنگەن، الدە ايانىشقا تولعان، جابىرقاۋ كەيىپتە. سول، نازالى كۇيىندە ءسال بوگەلدى دە، ءۇنسىز، دىبىسسىز قالپى العا قاراي ەكى-ۇش قادام باستى. ەندى ءتۇر-تۇلعاسى ايقىنىراق كورىنگەن. جانارى جاساۋراپ، بەت-جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى.
ەكەۋى… مانا… تاس بولىپ قاتقان. ەندى عانا ەس جيدى.
— قۇلىنىم!.. — دەدى سىندىبالا شىر ەتىپ.
— بالاقان!.. — دەدى ايبول، ومالعان ورنىنان تۇرا الماي.
ەكەۋى بىردەي كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن.
— قايتىپ كەلدىڭ بە، اقىرى… — دەيدى اناسى.
— بار ەكەنسىڭ عوي، ءجۇر ەكەنسىڭ عوي… — دەيدى اكەسى.
— ءيا… — دەدى ايسىن. تەڭسەلە بەرە بويىن جيدى. — مەن… كەل… ءدىم… — دەدى از-ماز ءدىرىلى بار ، كۇمبىرسىز، انىق اۋەزبەن. — سەندەر… جىلاماڭدار… ماعان اۋىر… — دەدى كۇرسىنىپ.
كەلەر مەزەتتە عايىپ بولدى.
ەكەۋى قارمالانىپ، ورىندارىنان تۇردى. قالتاقتاپ بوساعاعا باردى. «ايسىن!.. قۇلىنشاق!.. بالاقان… جالعىزىم… جارىعىم…» — دەسىپ، قولدارىن العا سوزىپ، ءار قادامىن اڭداي باسىپ، شاعىن بولمەنى ون اينالىپ شىقتى. جوق. سودان سوڭ ەسىكتى سيپالاعان. İشكى ىلگەگى سالۋلى تۇر ەكەن. اۋىزعا — دالانعا شىقتى. ول دا بەرىك. قايتىپ كەلىپ، تەرەزەنى تۇگەندەدى. جەلدەتكىشىنە دەيىن جابىق. سودان سوڭ دىمدارى قۇرىپ، وتىرا كەتكەن.
سىندىبالا تاعى دا كوز جاسىن بۇلادى.
— جىلاما، — دەدى ايبول. — ايتتى عوي جاڭا عانا بالاڭ. سەن جىلاساڭ، جەڭىلەيىپ قالارسىڭ، ال وعان اۋىر. سولاي دەدى.
سىندىبالانىڭ كوز جاسى بىردەن تيىلدى. ەكەۋى بىردەي بويىن جيىپ، از-ماز سابىر تاپقان.
— ءتىرى، — دەدى شەشەسى. — ولگەن جوق. ءتىرى ەكەن!
— وندا… قالاي كەلدى، ەسىك قوزعالماعان قالپىندا…
— تىلسىممەن اشىلىپ، تىلسىممەن جابىلدى، — دەدى سىندىبالا نىق سەنىممەن. — ءبىز قاپەلىمدە اڭداماي قالدىق.
— راس، ءتىرى، — دەدى ايبول دا، جەڭىل كۇرسىنىپ. بەت-اۋزى شالبارلانىپ، كادىمگىدەي، ىرجيىپ كۇلدى. — جانى… جانى كەۋدەدەن شىقسا دا، ءوزى ءتىرى. جاڭاعى… — بويىن بەكىتىپ، ازعانا بوگەلدى. — جاڭاعى — ارۋاق. ايسىننىڭ ءوزى ەمەس، ارۋاعى. ەسەبى، ءوزى. ءبىزدى ۇمىتپاپتى. İزدەپ كەلدى. تاعى كەلەدى…
— تاعى كەلەدى… — دەدى سىندىبالا. كوز جاسىن سىعا بەرە، قايتادان قاتايدى.
— ءيا، ەندى جىلاماۋىمىز كەرەك، — دەدى ايبول. — جىلاساق… تاعى دا كەتىپ قالادى. سودان، وكپەلەپ… مۇلدە… كەلەدى…
— كەلەدى! — دەدى سىندىبالا سونشالىق بەرىك سەنىممەن. — مۇمكىن، قاپالى كۇيىمىزدى كورىپ، جۇباتۋ ءۇشىن كەلگەن شىعار. ءبىراق ەندىگى جەردە… سونىڭ وزىنە… قالاي جىلاماسسىڭ… — دەدى تاعى دا بوساڭسىپ.
ايبول ەڭسەسىن جازا جادىراپ، مۇلدە وڭالىپ الدى.
— جىلامايىق. قۋانايىق. بالامىز بار ەكەن، — دەيدى. — ەندى قايعىراتىن نە قالدى، — دەيدى. — كەلدى. كوردىك. تاعى كەلەدى. بۇگىن. وسى ءقازىر. تەك… ءوزى ايتقانداي، بەكەم بولايىق. قايعىمەن ەمەس، قۋانىشپەن قارسى الايىق. مىنە، ءقازىر…
ەكەۋى قايتادان سەرپىلدى. وتىن مازداتىپ، جاڭادان شاي شىعاردى. الاڭداعان قالىپتارى بىلىقاي بوتقانى دا، تاباقتىڭ تۇبىنە دەيىن، تۇگەل جەپ الدى. سىرتتاعى بەيمەزگىل ماشينا دۇرىلىنە دە، الىس، جاقىندا الدەبىر يتتەردىڭ ۇرگەنىنە دە، ورىندارىنان اتىپ تۇرا جازداپ، ءتىپتى، تىپا تىنىشتىقتىڭ وزىنە ەلەڭدەپ، تاڭ بوزىنا دەيىن كۇتىپ وتىردى. ايسىن كەلمەدى.
شالا-شارپى كوز ىلگەن سوڭ، اسىعىس ورازاسىن اشىپ، زيرات باسىنا بارعان. موماقان، ءۇنسىز قالپىندا تىپ-تىنىش جاتىر ەكەن. ارۋاق ەمەس، ۇستىندەگى كوك شوبىنە دەيىن ءتىلسىز، ءوزى دە جانسىز، جەتىم تومپەشىك.
كەشىنە… سىز بەرمەدى. ەرتەڭىنە دە. ارعى كۇنى دە. ءۇش كۇن، ءتورت كۇن ءوتتى.
بەسىنشى كۇنى، ءتۇن ورتاسىنا تولماي، ەل ۇيقىعا جاتار كەزدە قايتادان كورىنگەن. ءوڭى بوپ-بوز ەكەن. قايعىدان دا، قۋانىشتان دا شەت. تاعدىرعا كونگەن، بايسالدى، بەكەم. اكەسى مەن شەشەسى جىلاعان جوق. ءتىپتى، قىبىرلاپ، قوزعالۋعا قورىقتى. انەۋگىدەي كەتىپ قالار دەپ. ءتىل قاتىسىپ تا ۇلگەرمەگەن. ايسىن تىم اسىعىس، ءبىر ساتكە عانا ورالعانداي. ول دا ەشتەڭە ايتپادى. اتا-اناسىنا ەلجىرەي، بارلاي قاراپ ازعانا تۇرعان سوڭ كوزدەن ۇشقان. تىم قۇرسا بەس-ون مينۋت بوگەلمەپتى.
ايتسە دە، ەكەۋىنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. وتكەندە ەرىكسىز رەنجىتىپ الدىق پا دەپ قورىققان. بۇل جولى وكپەسى جوق سياقتى. شىنىندا، ءوزىنىڭ ونسىز دا ولمەلى اكە-شەشەسى، رەنىش-وكپە ءۇشىن ەمەس، ەسىركەپ، ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن كەلدى ەمەس پە. دەسە دە… نەگە تۋرا بەس كۇن بوگەلدى؟ ويلاپ، ساناپ، ەسەپتەپ، وپ-وڭاي تاپتى. اۋەلگى كەلىس — جەكسەنبى، قازاعا ۇشىراعان كۇنى ەكەن. ودان سوڭعى جۇما — اۋىلعا جەتكەن كۇنى. ەندەشە، جامباسى جەرگە ءتيىپ، كەلىسىمەن، ءمايىتتى زارىقتىرماي، تۇندە قوندىرىپ، ەرتەڭىنە، ساسكەگە تامان قارا جەرگە تاپسىرعان — سەنبى كۇنى بار ەمەس پە. جۇما، سەنبى، جەكسەنبى. اپتانىڭ سوڭعى ءۇش كۇنى قاتارىنان… سونشاما قۋانىشتى جاعدايدى ويشا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى. ءسوز جوق، كەلەدى. سەنبى كۇنى، ياعني ەرتەڭ تاعى. تەك، بۋىندارىن بەكىتىپ وتىرۋ قاجەت. ايتپەسە، ۇشىنشىدەن سوڭ مۇلدە كورىنبەي كەتۋى. تەك وسى ءبىر جولى كەلسە. اۋەلگى سەنبىدە. ەرتەڭ…
كەلدى. كەلەسى جەكسەنبى، ارعى جۇماعا قاراتپاي.
ەكەۋى كەشكى الاكەۋىمنەن كۇتكەن. قاتارىنان ءۇش مايشام جاقتى. باياعىدان قالعان ادەمى كارلەن كەسەلەرىنىڭ تۇبىنە. ءۇش كەسەگە ءۇش مايشام. سىندىبالا ءار جەرگە قويىپ ەدى. ايبول بىردەڭەگە قايشى كەلىپ قالارمىز، ۇيرەنشىكتى جەردە تۇرسىن دەپ، تۇگەلىمەن داستارقان ۇستىنە، قاتارىنان ورناتتى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى سابىرعا شاقىرعان. شىنىندا دا، بويلارى ۇيرەنىپ قالىپتى. جىلايتىن نە بار. راس، قۋانىشتان دا جىلايدى كىسى. ءبىراق ءدال بۇلار ءۇشىن ورنى جوق.
اقىرى، ءتۇن جارىمدا، بوساعادان اتتاعاندا، بوساعا ەمەس، جابىق ەسىكتەن تورگە قاراي قادام باسقاندا… مەيىرلى قۋانىشپەن كورىسكەن ەدى. ايسىن دا بۇرىنعىدان كوتەرىڭكى ەكەن. جانە ەركىن. ەكەۋى قالت-قۇلت ەتىپ، كارىلىكتەن، كەمشىلىكتەن ەمەس، مازات تولقىنىستان، بۋىندارى دىرىلدەپ، قارسى الدىنا كەلگەندە… باياعى ءبىر زامانداعىداي جىميىپ كۇلدى. ال بۇل ەكەۋى… الدە يمەنىپ، الدە ۇركىتىپ الارمىز، جاڭا، بەيمالىم راسىمگە قايشى كەلەر دەگەن تۇيتكىلدى قاۋىپپەن، ەمىنە بەرە توقتاپ قالعان. ايسىننىڭ ءوزى دە، بۇلار تاقاعاندا ءبىر قادام كەيىن شەگىنىپ ەدى.
— مەن… تاعدىر… — دەدى. — ايتسە دە… سەندەرگە وبال بولدى… — داۋسى تۇتقىرلانىپ، ازعانا بوگەلدى. — مەن ءبارىن دە بىلەم، — دەدى تاعى دا جارتى قادام شەگىنىپ. — سەندەردىڭ قالاي قايعىرىپ، قامىققاندارىڭدى. كول-كوسىر كوز جاستارىڭ تاۋسىلىپ، قالاي دەمدەرىڭ بىتكەنى. سودان سوڭ، قايعى ۇستىنە تۇرمىستان تالاي تارىققاندارىڭ… اشارشىلىق الدىندا. كۇنى بۇگىنگە دەيىن…
— جوق، جوق، جارىعىم… — دەدى سىندىبالا قولىن ەربەڭدەتىپ. — ءبىز… ءبىز…
— ءبىز دە ەل قاتارلى… — دەدى ايبول. — اشتان ءولىپ، كوشتەن قالمايمىز. تەك…
— ءولى ارۋاققا ءبارى دە بەلگىلى، — دەدى ايسىن. — كورسە دە، كورمەسە دە.
سودان سوڭ…
(ايتتى…
— ارۋاققا ءبارى دە ايان. اتا-اناسىنىڭ جايى عانا ەمەس. اعايىن-تۋىس، تاقاۋ توڭىرەك، ءتانىس-بىلىس. ءوزىنىڭ وتكەنى تۇگەل. ءتىپتى، تۋعان، ەس بىلگەن شاعىنا دەيىن… مەن ءبارىن دە بىلەمىن. سەندەردىڭ… قۇدايدان بالا تىلەپ، قالاي زارىققاندارىڭ، ماعان قالاي قۋانعاندارىڭ… قالاي ماپەلەپ…
مىناۋ ءسوز — اتقان وقتان ارمەن بولدى. ەكەۋى بىردەي وزەكتەرى سۋىنىپ، وپىرىلا قۇلاۋعا شاق قالعان…
جوق!
ول راس، ارۋاققا ءبارى ماعلۇم. بولعانى دا، بولماعى دا. اقيقات دەسەڭ دە، قازاقشىلىققا جاتپايتىن قىلىق. كورگەنسىزدىك. كىر، قوقىس. كوڭىلگە قاياۋ. ورىنسىز قاتال، تىم اۋىر سوققى. ارينە، ايتپايدى.
ايتپادى.)
… ىركىلىپ قالدى. ءبىراق ەكەۋى دە الدەنە، توسىن بوتەندىكتىڭ لەبىن اڭداعانداي. الدىمەن ەس جيعان، نەمەسە، ءبىرجولا ەسى شىققان سىندىبالا ەكەن.
— قۇلىنىم-اۋ، — دەدى جاسسىز كوز، زارلى كوڭىلمەن اڭىراپ. — تاس ەمشەگىمدى جىبىتكەن قوڭىر قوزىم-اۋ، قالايشا عانا…
اسىعىس اتتاپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ ەدى، قۇر اۋانى قارمادى. اڭ-تاڭ بولعان، ءوڭى بۇزىلا ابدىراعان، قاپالى، قارالى كۇيدە كەرى بۇرىلىپ ەدى، ايسىن جىلىستى ما، سەكىردى مە، الدە بۋالدىر ساعىمداي تولقىنىپ ءوتتى مە، ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا تۇر ەكەن.
— سەندەردى بۇرىنعىدان دا جاقسى كورەمىن، — دەدى. — ايتپەسە، سۋىق-توبەنىڭ ەتەگىندە تىنىش قانا جاتار ەدىم. اپا، كوكە… مەنىڭ باسقا كىمىم بار… سەندەردىڭ جالعىز ۇلدارىڭ… جارالمىشتان باستاپ، وتكەن عۇمىر بويى، ەندى جەر قوينىندا، قيامەتكە دەيىن… سەندەردەن باسقا تۇگىم جوق. تىم قۇرسا ۇيلەنىپ، ارتىمدا تۇياق قالسا عوي. سەندەردىڭ دە قايعى-زارىڭ…
ءسوزىن اياقتاپ ۇلگەرمەدى، اۋاعا ءسىڭىپ جوعالدى. ەندى ەكى كارى ءبىرىن ءبىرى قۇشاقتاپ العان. جابىعىپ، جىلاعان جوق. سۇيىنىشتەن دە، تۇڭىلىستەن دە تىس. ۇرەيدەن دە، ۇمىتتەن دە ادا. ءبارى ءوتتى. ءبارى ءبىتتى. اتتاي جيىرما ءبىر جىل تەك قىزىعىن عانا كورسەتكەن ايسىننان شىنىمەن-اق ايرىلىپتى. ءبىرجولا كەتتى دەپ بىلگەن. ءتىپتى، كەشەلى-بۇگىن، وسى جاڭا عانا كوزبەن كورگەندەرىنە كۇماندى. كۇماندانا تۇرىپ سەنىمدى. سوندا… بۇل نە؟ نە ەمەس، كىم؟ ءوزى ەكەنى انىق. ارۋاق بولسا… ءتىرى. ياعني، ولگەن جوق…
ولگەنىن كورگەن جوق. ايتەۋىر ىشتەن كەبىندەپ، سىرتتان تىگىپ تاستاپتى. بەتىن اشقىزباعان. اۋىل اقساقالى. «مىنە، ءشايىت بولعالى التىنشى تاۋلىك، كۇن جاز، قايناعان تامىز، كورۋگە… سىرتىن سوگىپ، ءىشىن اشىپ، كورۋگە… كوڭىلدەرىڭ قايتادى، سول، ءوڭى بۇزىلماعان، امان-ساۋ قالپىندا ەستە ساقتالسىن… ەڭ باستىسى — كەبىندەلىپ قويعان مايىتكە وبال، سەندەردەن ارى قايعى…» — دەگەن. مۇمكىن، سوندا… باسقا ءبىر… ايسىن ولگەن جوق. عايىپتان ءتىرى شىققان. عايىپتان كورىنىس بەردى.ولگەن جوق. ءسىرا، الدەبىر سيقىر ايماعىنا ءتۇستى… ءيا. انىق. ەكەۋى قايتادان داعدارعان. اقىلدان الجاسقانداي. ءوڭ مەن ءتۇستى ايىرا الماي تۇر. جاڭاعى… ءتۇس پە، ءوڭ بە. ەستەلىك پە، ەلەس پە. ەلەس ەمەس. ءتۇس ەمەس.
شىن ەكەن. ەشقايدا كەتپەپتى. كەلەر مەزەتتە ماناعى ورنىندا تۇر…
— ۋھ… ارەڭ ورالدىم، — دەدى بۇل جولى اشىق اۋەزبەن. — كوكە، اپا… سەندەر مەنى ءولدى دەپ بىلدىڭدەر. ەندى ءتىرى قالپىما سەنەر-سەنبەس جاعدايدا تۇرسىڭدار. مەن ولگەم. ءارى ءتىرىمىن. مەن — ءتان ەمەس، جان! مەن — ماڭگى جاسار ارۋاق…
— جوق! — دەدى ەكەۋى قاتارىنان. — سەن — بارسىڭ. امان-ەسەن، ءتىرىسىڭ. الدەبىر سيقىرلى ولكەدە ءجۇرسىڭ. سيقىرمەن كەلىپ تۇرسىڭ. ەندى وسىندا قال. ءبىز كەتەيىك. اۋىس، ايىرباس مۇمكىن بە؟
— جازمىشتىڭ جولى ءتۇزۋ، — دەدى. — قايتپايدى، قايرىلمايدى. سەندەر بىلە تۇرا سەنگىلەرىڭ كەلمەيدى. مىنە.. قابىرعادا قالتىلداعان ەكى كولەڭكە كورىنەدى. ەكەۋىڭ. ءۇشىنشى — مەن جوقپىن. اپا، اينانىڭ بەتىندەگى پەردەنى ال، — دەدى سالقىن جىميىپ. — ەندى ۇشەۋىمىز كەزەكتەسە جاقىنداپ كورەيىك. مىنە، مەن جوقپىن. سەندەر — ءتىرى، مەن — ولگەن كىسىمىن. قايتىپ كەلدىم، ءبىراق قايتا تىرىلمەيمىن. كونگەنسىڭدەر، ەندى مەنى كورە تۇرا، ۇمىتتەرىڭدى ءبىرجولا ۇزىڭدەر. كەلمەيتىن ەدىم، كورىنبەيتىن ەدىم، ءبىراق كەشەگى… مالدىڭ جەمىنەن قالعان بىلامىق بوتقا… مەن اۋپىرىممەن كوردەن تۇرۋعا ءماجبۇر بولدىم. مەنىڭ… الپەشتەپ وسىرگەن اكە-شەشەم مۇنداي كەمشىلىك جاعدايدا قالۋعا ءتيىس ەمەس…
تاعى دا، كۇتپەگەن جەردەن عايىپقا اينالدى. اڭداپ قاراسا، سولاي بولماس ءجونى دە جوق. كوپ ۇزاماي، تەرەزەدەن تاڭ سىز بەرگەن.
ەرتەڭىنە — جەكسەنبى بولاتىن. كەزەكتى كۇنى. كەلمەدى.
ارعى، قايعىلى، قارالى جۇمانى تاعاتسىز كۇتىپ ەدى. تاڭ اتقانشا، كۇن شىققانشا توستى. جوق.
سەنبى… ەڭ سوڭعى بولماسا دا، ءۇمىت كۇنى.
كەش تەزىرەك باتسا دەپ تىلەگەن. كەشكە جەتپەدى. ساسكە تۇستە جەتىپ كەلگەن. اسقان. ايسىن ەمەس، اسقان.
قىسىلا، قىمتىرىلا كىرگەن. سالەمنەن كەيىن داستارقان باسىنا تىزە بۇكتى. جان-جاعىنا قارانىپ، ازعانا وتىرعان سوڭ، دۇعا قىلدى. «قۇل-ھۋ-اللا…» جاتتاپ الىپتى، كۇبىرلەي سوزىپ، ءۇش قايتارىپ، «اللا اكبار» ايتتى. سودان سوڭ عانا ءجون سۇراعان. قارتتاردىڭ اماندىق، ساۋلىق جايى.
— اعا، تاتە، مەن كىنالىمىن، — دەگەن، نازارىن تومەن سالىپ. — مىنە، جىل استى، ەسەبى ەكى جىل، تىم قۇرسا ۇيلەرىڭىزگە كىرىپ شىقپاپپىن. كوشىپ كەتكەم. قۋ تىرلىك. تاپىر-تىپىر، الاس-كۇلەس. انە-مىنە دەپ ءجۇرىپ ۇزارتىپ الىپپىن. ەندى… جاعداي جامان ەمەس.
سىندىبالا شاي قويدى. سول كەزدە عانا… جەرگە كىرەردەي قينالعان. داستارقانعا سالار… جارتى جاپىراق نان جوق ەكەن.
— تاتە، اۋرە بولماڭىز، — دەدى اسقان الدەنەنى سەزگەندەي. — كەيىنىرەك كەلىپ، اعامەن ەركىن وتىرىپ اڭگىمەلەسەمىن عوي. بۇگىن اسىعىس ەدىم. وسى اۋىلدا ازعانا شارۋا شىعىپ… سىزدەردىڭ ۇيگە ارنايى كەلگەلى ءجۇر ەدىم. ءتىپتى جاقسى بولدى.
ەكى كارى ءۇشىن ايسىننىڭ وتكەندەگى سەرىكتەس اعاسىن كورۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قۋانىش ەدى. اۋەلدە الدەنەلەر ەسكە ءتۇسىپ، كەمسەڭدەگەنمەن، وزدەرىن تەزىنەن بەكەمدەپ العان. شەشە سۇقتانا، سۇيىنە قاراپ وتىر، بالاسىنىڭ دوسىنا. اكە ارنەنى سۇراستىرىپ، اڭگىمە جالعادى.
— ءقازىر جاعداي ءبىرشاما جاقساردى، — دەدى اسقان. — جاپونيادان وڭ ءرۋلدى ماشينالار جەتكىزۋ ماسەلەسىن جولعا قويدىق. باياعىداي ءوزىمىز ايداپ اكەلمەيمىز. بارامىز. پويىزبەن. كوبىنە ۆلاديۆوستوك. سوندا ىسكەر، سەنىمدى جىگىتتەر تاپتىق. تيەسىلى اقشاسىن تولەيمىز دە، ءبىر ماشينا ەمەس، ونشاقتىسىن قاتارىنان ارنايى ۆاگونعا تيەتەمىز. ءوزىمىز سالت قالپىمىزدا، جولاۋشىلاپ، ساياحاتتاپ قايتامىز. ايسىن بولسا عوي… — دەدى كەنەت ءجۇزىن كولەڭكە شالىپ. — سونداي… تاباندى ەكى-ۇش جىگىت بار، — دەدى. — ءبىراق… — ءسوزىن تاۋىسپادى. — مەنى ءوز بالالارىڭىزداي كورىڭىزدەر، — دەدى، تىزەرلەي ورنىنان تۇرىپ. ەڭكەيە بەرە، قوينىنا قولىن سالىپ، ستول ۇستىنە ءبىر بۋدا اقشا قويدى. — مىناۋ — ايسىننىڭ ۇلەسى. كەيىنگىسى تاعى بار… قينالماي، قاجەتكە جاراتا بەرىڭىزدەر. مەن… تاعى دا كەلەم…
كەلمەدى. ايسىن. سول كۇنى كەشكە. سەنبى عوي. كەزەكتى كورىس كۇنى. ەرتەڭىنە، جەكسەنبى كۇنى تاعى دا. ەكەۋى تاڭ اتقانشا، ەلبىرەي زارىعىپ، ۇزاق كۇتتى. اقىرى، كۇن شىعا، تالىعىپ، ارەڭ كوز ىلگەن. ەندىگى ەمەسكى ءۇمىت — الداعى جۇما.
كەلدى. تۇستەن كەيىن. كۇن جارىق قوي. ايسىن ەمەس، ارينە. اسقان.
ەكى كارى شەلپەك ءپىسىرىپ وتىر ەكەن. مۇباراك جۇما عوي. ارىداعى ارۋاقتارعا، بەرىدەگى… ءولى، ءتىرىسى ناقتى بەلگىسىز بالاعا ارناپ.
اسقان تاعى دا دۇعا قايىردى. بۇل جولى، الدە ۋاقىتى كوپ پە، الدە جەتىم-جەسىر كەمپىر-شالدىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلدى مە، ۇزاعىنان وتىردى. كادىمگىدەي اڭگىمەمەن. قازىرگى تابىستارى ءتاۋىر كورىنەدى. بۇرىنعىدان بەس ەسە. ءبىراق بۇل دا تۇراقتى كاسىپ ەمەس. ەرتەڭ، ۇزاسا ەكى-ۇش جىلدا ۇستالعان، ارزان ماشينانىڭ قۇنى تۇسەدى، تۇسپەسە دە، وتكىزۋ قيىندايدى. ويتكەنى، ءار تاراپتان جەتكىزۋشىلەر كوپ. ءارى كەدەن — بۇل جاقتاعى بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ كومەيى كەڭ. كوپ سوزباي، وسى بيىل، قوسىمشا، بالكىم نەگىزگى تابىس كوزى — ستو — تەحنيكالىق قىزمەت بەكەتىن ۇيىمداستىرماق. قالانىڭ ىرگەسىنەن قاجەتتى جەرىن الىپ قويىپتى. ەندى تيەسىلى جابدىقتارى بار ءتورت قابىرعاسىن تۇرعىزۋ كەرەك.
— ايسىندى جۇمىسقا الدىم… — دەدى كەنەت باسىن كوتەرىپ. سودان سوڭ، اڭداۋسىزدا ايتقان ءسوزى تاماعىنا كەپتەلگەندەي، قالت تىندى. داۋسى قايمىجىقتانىپ، — ايسىن… — دەدى دە، تۇقىرا تومەن قاراپ، تاعى بوگەلدى. كەلەر مەزەتتە كوزىنە جاس العان.
اڭگىمەسىن ازدان سوڭ عانا جالعاستىردى.
— سول جولى مەن ولۋگە ءتيىس ەدىم، — دەگەن. — ايسىن اراعا ءتۇستى. وقتان قاعۋ ءۇشىن ەمەس. مەنى قورعاپ. ۇرىپ جىبەرە مە دەپ. قايراتتى ەدى عوي. ءارى جىلدام. مىنا تاتەمە تارتىپ تۋعان، ءىرى. اتادى دەگەن وي جوق. قورقىتىپ تۇر دەپ ويلادىق. سوندا دا اراعا تۇسە بەرىپ ەدى. الگى قاراقشىنىڭ تارتىپ جىبەرگەنى. قورقىتقان جوق، شىنىمەن اتقالى تۇر ەكەن. سودان… ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە دەيىن بۋىنىم دىرىلدەپ كەتەدى… ايسىندى قۇشاقتاي الىپ ەدىم، ماعان جانارى جارق ەتىپ، كوزىن توڭكەرە قارادى دا، كەتە باردى…
ەكى كارى ءۇنسىز جىلاپ وتىر ەدى.
— ءجا، — دەدى اسقان قاتايىپ. — سودان… مىنە، ەكى جىل، ەسىمنەن شىققان ەمەس. تەك قانا… — تاعى دا تۇتقىرلانىپ، بوگەلىپ قالدى. — وتكەن جۇما كۇنى تۇندە… الدە ءتۇسىم، الدە ءوڭىم… — دەدى باسىن سىلكىپ. — ەرتەسىمەن، تۇرا سالا سىزدەرگە اسىقتىم… — جىميىپ كۇلە بەرە، اڭىرىپ قارادى. — سول كۇنى… ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم جايلانىپ، تىنىش ۇيىقتادىم. ەرتەڭىنە.. وتكەن جەكسەنبى عوي، تۋرا ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ تۇر… «مەنى جۇمىسقا ال،» — دەدى. — «تىم كوپ ەمەس، ورتاشا ايلىققا،» — دەيدى…
اسقان تاعى دا باسىن شايقاپ، توبەگە قارادى.
— الدىم. تىركەپ قويدىم. ورتادان جوعارى جالاقىمەن. — كۇلدى. — ەندى سىزدەرگە اكەلىپ بەرىپ تۇرام. ەشقانداي تارشىلىق كورمەيسىزدەر، ماعان سەنىڭىزدەر، — دەدى.
ەكەۋى ىڭعايسىزدانىپ، الدەنەندەي ءۋاج ايتپاق ەدى، اسقان قولىمەن جاسقادى.
— مەن قايدا بولار ەدىم ءقازىر؟ سۋىق-توبەنىڭ ەتەگىندە جاتار ەدىم. ايسىن ەمەس، مىنا مەن. اقشا دەگەن نە، اعاسى. تاتە. مىڭ، ءمىليون تەڭگە ءبىر كۇندىك جارىققا جەتە مە. سىزدەر دە… كەتكەننىڭ ورنى تولمايدى، ەندى… اسىقپاڭىزدار. مەنى ايسىننىڭ ءوزى بولماسا دا، كوزىندەي كورىڭىزدەر… وتكەندەگىم — قارىزدىڭ قالدىعى ەدى. مىنە، بالالارىڭىزدىڭ اۋەلگى ايلىعى، — دەپ، تاعى دا اجەپتاۋىر اقشا تاستادى.
جارلى-جالباعاي كەمپىر-شال نە ايتپاق. العىس، ريزاشىلىقتان باسقا. اقشا ءۇشىن ەمەس، ادامگەرشىلىك ءۇشىن. ەڭ باستىسى — ولگەن ۇلدارى ءالى دە ءتىرى جۇرگەندەي. ولسە دە وزدەرىنىڭ قاسىندا ەكەن.
جۇما ەدى عوي. كەشكىسىن… كەلدى. ايسىننىڭ ءوزى، ارينە.
ءجۇزى اشىق ەكەن. ەكەۋىنە كەزەك قاراپ، ءۇش-تورت قادام العا باسىپ، ءبىر قادام كەيىن شەگىندى. اكەسى مەن شەشەسى… كەۋدەدە شىقپاعان جانى عانا بار، شىمىراي تولقىنىپ، بۇلار دا ارەڭ تۇر. الدەنەندەي تۇيسىكپەن سەزىندى، بۇل — ەڭ سوڭعى كەلىس. ەڭ سوڭعى كورىنىس. بۇ دۇنيەدەگى. «قوش، باقۇل بول!» — دەپ، «اقىرەتتە كورىسەيىك!..» — دەپ ايتۋعا اۋىز دا بارمادى، ۋاقىت تا جەتپەدى. جارق ەتىپ، ەڭسەلەنە كورىنگەن ەلەس كەلەر مەزەتتە تۇمانداي تاراپ، عايىپقا اينالعان. ءيا. ءبىرجولا…
كارى اكە-شەشە قاپالى قۋانىشتا قالىپ ەدى. بىرگە تۇرماق جوق، بىرگە جۇرمەك بار ەكەن. بۇ دۇنيەدە ەمەس، و دۇنيەدە. كورىس كۇنى دە تىم الىس ەمەس. ءبىر جىل، ەكى جىل، ۇزاسا بەس-التى جىل. ەرىكسىز تەزدەتۋ — كۇنا بولار ەدى. اسىققان جوق، فانيدەن بەزىپ، باقيعا سۇرانعان جوق. ءبىراق شىن ۇمىتپەن، اق پەيىلمەن كۇتكەن. سوعان وراي وزدەرىن ەرەكشە تالايلى، سونشاما جەڭىل سەزىنگەن. جالعىز ۇلدارى — بار ەكەن. امان-ەسەن ءجۇر ەكەن. ەندى نە ارمان. ايسىن الدارىندا ىڭگالاپ جاتقان، العاش قاز تۇرىپ، ءتاي باسقان، قۇلدىراپ ويناپ، اپا، كوكە دەپ مويىنعا اسىلعان، وسكەن، جەتكەن، قورعانىش، سۇيەنىش بولعان ابات، كەنىش ءومىر باستارىنا قايتىپ ورالعانداي، نەسىبەلى، ىرىستى كۇن كەشتى. بەس-التى جىل ەمەس، ەكى، ءبىر جىل دا ەمەس، ۇزاق جەتى-سەگىز اي بويى. سول مەيىر، سول قاناعات، يمان، تىلەكپەن ەرتە كوكتەمدە ەكەۋى قاتارىنان دۇنيە سالىپتى. ءبىرى — تاڭەرتەڭ، ەكىنشىسى — كەشكە قاراي.
الماتىدان اسقان كەلدى، ءتانىس-بىلىس، تۋماسا دا تۋعانداي اۋىل-ايماق تۇگەل جينالدى، ءمۇعالىم مارقۇمنىڭ الدىن كورگەن جىگىتتەر سۋىق-توبەنىڭ ەتەگىندەگى كوكمايسا زيراتتىڭ كۇنباتىس شەتىندەگى، وزدەرىمەن بىرگە ويناپ، بىرگە وسكەن ايسىننىڭ ءدال قاسىنان، بەتى عانا ءجىپسىپ، استى توڭ بولىپ قاتقان سارى توپىراقتى قوپارا تەكشەلەپ، قاتارىنان ەكى ءقابىر قازدى. تۋعان-تۋىسسىز، باياعى ءبىر زاماندا وسى وڭىرگە كوشىپ كەلىپ، بەرىك ورنىققان، سونشاما ۇزاق ۋاقىت بويى ىرگە اۋدارماي، ءبىر قونىستا وتىرعان، باسى — باقىتتى، سوڭى بۇلاعاي، قايتكەندە دە وزىنشە عۇمىر كەشكەن، اتاۋلى ءۇش-اق جان بولسا دا، تۇتاس ءبىر اۋلەت — وتباسىمەن ءتورت قانات كيىز ءۇيدىڭ ورنىنداي عانا جەرگە سىيىپتى. ەڭ سوڭعى بەلگىلەرى — باستارىنا ۇيىلگەن كىشكەنتاي تومپەشىك قانا ەكەن. ءبىرى — ۇستىنە كوك ءشوپ تەبىندەگەن جاس جىگىت. ەكەۋى — ازىرگە تازا توپىراعى عانا قوپسىعان ەكى كارى. قايتكەندە دە جانسىز، ءتىلسىز ءۇش دومبەك. ال استىندا…
ءتىرى جان بىلمەيدى. ءبىراق انىق. اكە مەن شەشە قاسىرەتپەن ايرىلعان جالعىز ۇلدارىن قايتا تاپتى. ەندى ەشقاشان جۇپتارى جازىلمايدى. قيامەت-ماقشار كۇنىنە دەيىن. ودان سوڭ دا…
يماندارى سالامات بولعاي، عازيز مۇسكىندەردىڭ!..
You Might Also Like
