ءومىردىڭ ءمانى
— اقساقال، سىزدىكى قىزىق ەكەن؟ قۇددى كينوداعىداي «تۋت پومنيۋ، تۋت نە پومنيۋ»...
— قاراعىم، ماعان نە قىل دەيسىڭ؟! جاسىڭ سەكسەننەن اسسا، ەسەسىنە باسىڭ جارىلىپ جاتسا، ءوزىڭ نە دەر ەدىڭ؟ بىلمەيمىن، ەشكىمدى كورگەم جوق!.. — قارت قاتتى ىڭىرسي، بەتىن تەرىس بۇردى. باسىن وراعان داكەدەن قاننىڭ سىڭبەسى توركوزدەنىپ كورىنەدى.
— ناۋقاستى قيناماڭىز... — دەپ، قاستارىندا تۇرعان دارىگەر قاباق شىتىپ، سوزگە ارالاستى.
— جارايدى، ەسىڭىزگە ءتۇسىپ جاتسا، حابارىن بەرەرسىز. تەز ايىعىپ كەتىڭىز... ءسىزدى ءبىر اۋىز سوزگە بولا ما؟
دارىگەر مەن زاڭ ادامى يىق جاناستىرا سىبىرلاسىپ، سىرتقا بەت الدى. اقساقالدىڭ قاسىندا جاتقان ەكى-ۇش ادام انالار شىعىپ كەتكەن سوڭ، ءوزارا نارازىلىق تانىتا باستادى.
— ۇلكەن ادامدى بەكەر قيناعانشا وزدەرى ىزدەمەي مە!
— كىم ەكەنىن بىلسە ايتار ەدى عوي. وسىلاردىڭ قىلمىس اشتى دەگەنىن ەستىگەن ەمەسپىن!
— انشەيىن، كوز قىلىپ سۇرايدى دا جۇمىس ىستەگەن سىڭاي تانىتىپ...
ۇلكەن ادام تەرىس بۇرعان بەتىن ەل جاققا قاراتىپ:
— ارتىق ءسوزدىڭ قاجەتى قانشا؟ مەنىڭ كورىپ تۇرعان بۇل ومىردەگى جالعىز قۇقايىم وسى ەمەس. سىباعامدى الىپ جاتىرمىن! ول ءۇشىن ەشكىمنىڭ باسى اۋىرماسىن! — دەدى دە قايتا تەرىس قارادى.
اقساقالعا جاندارى اشىپ، ءبۇيىر بۇرعان كورشىلەرى بىر-بىرىنە اڭتارىلا قاراستى. وسىدان سوڭ بۇل ورتا ەكى جارىلىپ، شال ءوز جاعىنا جالعىز قيسايسا، قالعاندارى ءبىر جاققا ويىستى. قانداعى قازاقتىق قالا ما، ەل-جۇرت سۇراسىپ، اۋرۋحاناداعىلار بىر-بىرىمەن جارقىلداسا تۋىستاسىپ جاتسا، ەسەنبەك قارت ەشكىمگە ءىش جىلىتپادى. جۇرۋگە جاراعان كەزدە ەلدەن وقشاۋ بارىپ، وزىمەن-وزى كۇبىرلەسىپ، جەكە وتىرادى. ال سوڭدارىنان تاماق اكەلىنىپ، بارلىعى سونى مارە-سارە بولىپ ءبولىپ جەۋگە كىرىسكەن كەزدە دە، قاريا قىبىر ەتپەستەن توسەگىندە تەرىس قاراپ جاتا بەردى. باستاپقىدا ورتاعا شاقىرىپ، ۇلكەن كىسى عوي دەپ تالاي قولپاشتادى-اق. ءبىراق، قاريا ءوز بەتىنەن ءمىز باقپادى. ايتقان قوس اۋىز ءسوزى: «ەشكىمگە قارىزدار بولعىم كەلمەيدى. ماعان قازىنانىڭ دا تاماعى جەتكىلىكتى». ول كىسىگە بىرەۋ تاماق اكەلمەك تۇگىلى، زاڭ ادامىنان وزگە ەشكىم ىزدەپ كەلمەگەن-دى. تۋعان-تۋىستارى جوق جالعىز ادام بولعانى دا دەپ توپشىلادى، توڭىرەگىندەگىلەر.
اكسينيا پاۆلوۆنا ەسەنبەكتەن ءبىر مۇشەل ۇلكەن-تۇعىن. تاۋ بوكتەرىندەگى مىڭبۇلاق اۋىلىندا قازاق، ورىس، تاتارى بار ءبىر ءدۇيىم جۇرت تۇردى. مەكتەبى، ساۋدا دۇكەنى، كەڭسەسى مەن قامباسى بار شاعىن ۇجىمشار ورتالىعى. ەسەنبەك وزىنەن ون جاس كىشى قارىنداسىن ايتپاعاندا، ءبىر ءۇيدىڭ جالعىزى جانە باس بىلمەيتىن ەركەسى بولىپ ءوستى. ونىڭ جىگىتتىگى ويانعان شاقتا اكسينيا ءبىر بايدان شىققان، سوڭىندا ەرتكەن كىشكەنتاي قىزى بار، اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتاتىنداي تولىقسىعان ءاپپاق كەلىنشەك ەدى. ايدارىنان جەل ەسىپ، سوقتىعۋعا قارا تاپپاي، اۋىلعا سيماي جۇرگەن ەسەنبەككە، اكسينيا كوپ تاجىكەلەسپەي قۇلاي سالدى. بۇل سۇمدىق ءدۇيىم جۇرتقا تاراپ، ورىس پەن قازاق اراسىندا قۇدالىق ورناعاننىڭ ورنىنا وت شىعىپ كەتە جازداپ، ارازدىق سىزات سالدى. «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەگەن ادامي قاعيداعا جات پىكىر قالىپتاسىپ، «بۇزىلعان قاتىندى» ۇيدە قاماسا، جىگىتكە اتا-اناسى مەن تۋىستارى جابىلىپ، قىزداي ايەل اپەردى.
— ءۇح، ءۇح-ح!.. — دەپ اۋىر كۇرسىنگەن قاريا اۋدارىلىپ، بەتىن ەلگە بەرە جاتتى.
كوزىنىڭ سۋاعارىنان جىلعاشا سورعالاعان ىلعالدىڭ تابى بايقالادى.
ونىڭ جىلاپ جاتقانى ياكي كوزىنەن كارىلىكتىڭ سوراسى اعىپ جاتقانى بەيمالىم ەدى. تەك، كۇڭىرەنە كۇرسىنگەنىنە قاراعاندا ونى ءبىر ەسكى ۋايىم جەپ جاتقان ءتارىزدى. ادام ۇلعايعان شاقتا: ونى جاڭا بەينەتتەن گورى، بىتەۋ جارا سەكىلدى — قابىنىسى تەرەڭدەگى الىس قايعى كوبىرەك اينالدىرادى ما ەكەن...
كارتا سوعىپ ءوزدى-وزى بولىپ وتىرعان كورشىلەرى وقىس داۋىستان سەلت ەتىپ، قارياعا جاپىرىلا قارادى. سوسىن اراسىنداعى كوڭىلشەگى شىداماي سۇرادى.
— اتا، ءبىر جەرىڭىز اۋىرىپ تۇر ما؟
ۇلكەن ادام باسىن ءسال كوتەردى دە بۇلاردى العاش كورگەن ادامشا بار ىنتاسىن سالا قاراپ، ءلام-ميم دەمەستەن تاعى دا «ءۇح!» دەدى دە سىلق جاتا كەتتى. ەتى ازىپ، اربيعان ساۋساقتارىمەن جۇرەك تۇسىن ۋقالاپ، ءتىسىن شىقىرلاتتى. سوڭعى كۇندەرى ۇستارا تيمەگەن ساقال-مۇرتى — ءقان-سولسىز قۋارعان الجا-الجا بەتىن ەسكى سەلەۋدەي قاۋلاي جاۋىپتى.
... — سۇمدىق-اي، سۇمدىق! ويباي، اتتان! بۇندايدى كىم كورگەن!!!
مىناداي اششى ايعايدى ەستىگەن كورشى-قولاڭ لەزدە جينالا قالدى. ەكى-ۇش ادام مال قامايتىن جاپانىڭ تۇكپىرلەۋ قالتارىسىندا بۇك ءتۇسىپ وتىرعان جاس ايەلدى قولتىقتاپ، اشىققا شىعاردى. ونىڭ شاشى قوبىراپ، ەكى كوزى ۇزاق جىلاۋدان كونەكتەي بولىپ ىسكەن، تۇزاقتالعان كەندىر ءجىپتى ۇستاعان قولى قارىسىپ، اقىل-ەسى دە ءوز ورنىنان اۋىتقىعان سىڭايلاندى.
— قۇداي بەك ساقتادى! كورەتىن جارىعى بار ەكەن. سيىردىڭ باس ءجىبىن ىزدەپ سانىمدى سابالاپ جۇرگەندە — اسىلعالى جاتقان جەرىنەن ۇستىنەن تۇسكەنىم! استاپىراللا، استاپىراللا!..
— ءجىپتى ىزدەتىپ تۇرعان مىنا قىزدىڭ پەرىشتەسى عوي!..
— سونى ايتام دا... قۇددى، سيىردى كۇندە ءوزىم بايلايتىنداي اياق-استى ىزدەي قالعانىم. ءبىلدىردى ماعان، قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايىم، بىردەڭەنى!..
«كۇيەۋى ۇرىپ ءولتىرىپتى» دەپ قۇبىلىپ جەتكەن جامان حاباردان قىز توركىنى بالتا-سويىلىن ارقالانىپ، جاۋعا اتتانعانداي دۇرلىگىپ، تۇتىگە جەتتى. ەل اراسىندا «حابار» رەتىندە جۇرەتىن وسەك-اياڭعا ماي قۇيعان سايىن تۇرلەنىپ، قۇلپىرا تۇسسە، مىناداي جاماناتتى حاباردى قاتە تاراتۋ ادامدىققا جاتپاس، ءسىرا. جينالعان جۇرت كىمنەن نە ەستىگەنىن زەرتتەپ، اقىرى وسىنداعى «سىمسىز تەلەپون» اتانعان مايماق كەمپىردى ايىپتى دەپ تاپتى. ول ەشكىمنەن سوزدەن جەڭىلىپ كورمەگەن قاراعىم ەدى.
— اسىلىپ ءولدىسى نە، ۇرىپ ءولتىردىسى نە، ءبارىبىر ەمەس پە! ەگەر ەنەسى باس ءجىپ ىزدەمەسە، قىزىڭنىڭ سۇيەگىنە جولىعىپ، قارا سورپاسىن ءىشىپ وتىرار ەدىڭ، ادىرەمقالعىر! ماعان شاپشىعانشا امانىندا الىپ كەت بالاڭدى، انا يتكە قور قىلماي! كۇيەۋ بالا دەپ جۇرگەنىڭ قارا كۇيىك، ونى انا ورىستىڭ سار قاتىنى وزىنە عانا ەركەك ەتىپ، اراقپەن دۋالاپ تاستاعان، باياعىدا!.. سەنبەسەڭدەر انە قارا!
مايماق قاتىن قولىن شوشايتقان جاققا ەلدىڭ ءبارى وشارىلا قارادى. اياقتارىن اندا ءبىر، مىندا ءبىر باسىپ، ءبىر قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ:
— باۋىرىم-اي! جان—جارىم-اي! — دەپ ماساڭ داۋىسپەن بارقىراپ، ەسەنبەك كەلە جاتتى...
— اتا، جامباسىڭىزعا ءدارى سالايىن، — دەگەن مەيىربيكە كەلىنشەككە ول جاقتىرماي قاراپ: — مەنىڭ ءومىرىم سونشالىقتى كىمگە قىمبات بولا قالدى؟ وكىمەتتىڭ ءدارىسىن شىعىنداپ!..— دەدى.
— و نە دەگەنىڭىز، اتا؟! — دەپ ساسقالاقتاعان مەيىربيكە تۇسىنىك ىزدەگەندەي وزگە ناۋقاستارعا ساۋالدانا جالتاقتادى.
— قارىنداس، ول كىسىنىڭ سوزىنە كوڭىل اۋدارماڭىز. سونداي مىنەزى قىزىق ادام ەكەن.
— ءيا، مەن اسپاننان تۇسكەن اداممىن! سەندەر عانا وسى جەردىكىسىڭدەر.
ءۇح، قايران اكسينۋشكام، سەن ءولىپ قالماعاندا مەن وسى كۇيگە تۇسپەس ەدىم!..
ءدارىنى شالا-پۇلا سالعان مەيىربيكە راسىندا جەر بەتىندە كەزىگە بەرمەيتىن الدەكىمدى جولىقتىرعانداي ەكىۇداي جاعدايدا ءىزىن سۋىتتى.
... ەسەنبەك پەن اكسينيا پاۆلوۆنا ادام عۇمىرىن ۇزارتىپ، ءتىپتى جاسارتاتىن نە ءتۇرلى شيپا شىرىنداردى وزدەرى جاساپ، ءىشىپ ءجۇردى. جاعدايلارى ابدەن تۇزەلگەن شاقتا قىمبات ەليكسيرلەردى شەت ەلدەردەن دە جازدىرىپ الا باستادى. اقسينيانىڭ اناسى ءشوپ دارىلەردى قاتتى تانيتىن جانە دۋا، دۇعا وقىپ ەم-دوم جاساي الاتىن بالگەر-وقىمىستى ادام بولعان. اناسىنىڭ قاسيەتى وسى قىزىنا دا دارىدى. العاش تيگەن كۇيەۋى وزگە قىزعا ولەردەي عاشىق بولىپ جۇرگەن جەرىنەن — ونى اراقپەن دۋالاپ، وزىنە قاراتىپ الدى. اپ-ادەمى قىز تۋعىزىپ، ودان ارىعا جەتپەدى. اكسينيانىڭ دۋاسى كەرى اسەر بەرىپ، ول مۇلدەم اراقتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ كەتتى. ءارى-سارى بوپ جۇرگەندە، سەبەبى بۇعان كوز سالعانداردىڭ كوبىسى اق سازانداي سانىن عانا باعالايتىن سەكىلدى كورىندى. جانە ولار ەش دۋاسىز-اق جوڭكىلە قاتىنقۇمار جانە شەكسىز اراق ىشۋشىلەر ەدى. ال كۇش-قايراتى تاسىعان، جەلوكپەلىگى مەن يلانعىشتىعىندا شەك جوق ەسەنبەكتى اكسينيا جازباي تانىدى. ول ونى ءوزى قارتايىپ، كوزى جۇمىلعانشا ادال سەرىگى ەتۋدى قالادى جانە سولاي ەتە الدى دا.
كوزدى اشىپ جۇمعانشا ەلۋ جىلدا وتە شىقتى. ورتاق بالالارى بولمادى. اكسينيانىڭ قىزى بوي جەتەر جەتپەستەن تۇرمىس-قىزمەتتەرى بار ناعاشىلارىن ساعالاپ، جاقسى وقۋ ءبىتىرىپ، قالادان ايەلجاندى، جايلى باي تاپتى. القىپ-شالقىعان ول — ارا-تۇرا اراعا جىلدار سالىپ بولماسا، شەشەسىن جانە ونىڭ (قىزدىڭ ايتۋىنشا) «جىندىسىن» كورۋگە ەمەشەگى ءۇزىلىپ تۇرعانى شامالى بولاتىن-دى. اكسينيا بىرنەشە قابات بالا كوتەردى دەگەن ءسوز بار. «قازاقتان بالا تاپساڭ ولتىرەمىز!» دەپ اكسينيانىڭ ءجۇرىسىن توقتاتپاق بولعان اعا-باۋىرلارى بۇعان قاتتى كىجىنەتىن-دى. سونىڭ سالدارىنان كەزىندە: جاڭا تۋعان ەكى شاراناسىن مالدىڭ كوڭىنە كومىپتى دەگەن قاۋەسەت تە ەل اراسىنا تاراپ كەتكەن-دى. قۇدايدىڭ بۇلارعا بالا بەرمەگەنى دە سونىڭ كارى شىعار جانە وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق دەپ توڭىرەگىنە كۇن كورسەتپەيتىن ەسەنبەككە دە بالانى قور قىلعىسى كەلمەگەندەي.
... ۇستىلەرىنە كوگىلدىر جامىلعى جابىنعان ەر مەن ايەل كىردى. كارتا ويناپ وتىرعاندار بۇل ەكەۋىنە ۇدىرەيىسە كوز تاستادى. ايەل ادام سالەمدەسكەن سوڭ، سىپايى داۋىسپەن:
— وشاعانوۆ ەسەنبەك دەگەن كىسى وسى پالاتادا جاتا ما؟ — دەپ سۇرادى.
انالار جابىلا باس شۇلعىپ، ول ىزدەگەن پالەڭىز انە جاتىر دەگەندەي سەسكەنىسپەن ىم جاساستى دا ەرمەكتەرىنە قايتا ورالدى. ەر ادام ەسىك كوزىندە سوستيىپ تۇرىپ قالدى. قولىندا تۇيىنشەگى بار ايەل — تەرىس قاراپ جاتقان قارتتىڭ تۇسىنا تاياپ بارىپ:
— اعا، قالىڭىز قالاي؟ جەر-كوكتى شارلاپ ارەڭ تاپتىق قوي! — دەپ جىلامسىراپ، شالدىڭ تۋ سىرتىنان الاقانىمەن ايالاي سيپادى.
— ءيا! كەرەك ەدىم مەن!.. سەندەرگە مەنىڭ ولگەنىم عانا كەرەك. مەنىڭ ءومىر بويى قان-تەرمەن جيعانىما، يە بوپ قالۋ — ءبارىڭنىڭ كوكسەگەندەرىڭ!
كوزىنە ىركىلگەن جاستى قول ورامالىمەن سۇرتكىلەگەن ايەل — مىنا ءسوزدى بوگدە جۇرت ەستىدى-اۋ دەگەندەي قىمسىنىپ، ارتىنا جالتاقتادى. بەتىن بەرى بۇرماي قىرسىعىپ جاتقان كىسىگە قارسى ءۋاج ءبىلدىرىپ، ەشتەڭە دەمەدى. بارىنە كەلىسكەن، ءۇمىتسىز كەيىپتە ءوز ءسوزىن جالعادى.
— تازا ءىش كيىمدەر مەن تاماق اكەلدىم. سۋىتپاي ءىشىپ الىڭىزدار.
بارىڭىزگە جەتەدى. بۇدان بىلاي كۇندەلىكتى كەلىپ تۇرامىز. ساۋىققان سوڭ ەشقايدا بارمايسىز، ۇيگە الىپ كەتەم... بۇ دۇنيەدەگى مەنىڭ جالعىز تۋىسىم — اعا، ءوزىڭ عاناسىڭ عوي! وتكەن ءومىر ءوتتى. ەندى، ەلگە تابا قىلىپ، مەنى جىلاتپاشى!..
— اعاسى دالادا قاڭعىپ ءولىپتى دەگەن اتاق — سۇيەككە تاڭبا دەپ ءوزىڭ ءۇشىن
شوشىپ وتىرسىڭ با؟ ماعان جاندارىڭ اشىماي-اق قويسىن! سەلوپانعا وراپ كومە سالىڭدار، ماعان ءبارىبىر قاي بەيىتتە جاتسام دا... سەندەر كومبەسەڭدەر ولگەن ءيتتى دە ساسىماسىن دەپ ورعا تاستايدى. سونداي ءبىر قايىرىمدى كەزدەسەر!..
جىگەرلەرى قۇم بولعان ەكى كىسى — باستارىن كوتەرىپ ەشكىمگە قاراي الماي، اكەلگەندەرىن تاستاپ، سىرتقا بەتتەدى. مىناداي قانىپەزەرلىكتى كۇتپەگەن پالاتاداعى ناۋقاستار دا جاعالارىن ۇستاپ، سولاردىڭ ءىزىن الا قوسا سىرعىدى. اۋلاعا شىعىپ، ۇزاپ بارا جاتقان ەكەۋدىڭ سوڭىنان ايانىشپەن كوز سالىپ، ءوزدى-وزى دابىرلاسا باستادى.
— استاپىراللا! مىناداي ادامدى ەشۋاقىتتا جولىقتىرماپپىن!
— بۇل ادام ەمەس قوي، قۇبىجىق!
— مونستر! — دەپ ىشىندەگى ورىسقۇلداۋ بىرەۋى شىرت تۇكىردى.
... ەسەنبەكتىڭ قۇرداستارى ول جوقتا ۇيىنە باسا كوكتەپ بارىپ، سار قاتىندى ادام قۇرلى كورمەي، نەشە ءتۇرلى سايقىمازاق جاساپ كەتەتىن-دى. تورىنە ءىلىپ قويعان ورىستىڭ قۇدايلارىنا ەسەنبەكتىڭ دە شوقىنىپ جاتقان جەرىنەن ۇستىنەن تۇستىك دەپ سىرتتاي ماسقارالادى. بۇل قاڭقۋ قۇلاعىنا جەتكەن ەسەنبەك ادەمى دۇمىككەن ءبىر كۇنى تاقتاي قۇدايلاردى بالتالاپ وتقا جاعىپ جىبەردى. اكسينيا سونىڭ بارلىعىنا ءتوزدى. قىڭق ەتكەن جوق. ەسەنبەك ەسى جيىلعاندا سار قاتىننىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، قوينىنان قۋانىش تاۋىپ، ورتەپ جىبەرگەن قۇدايلاردىڭ ورنىنا جەر استىنان بولسا دا تاۋىپ، جاڭاسىن اكەلدى. تەك، ەندىگارى كورنەۋ جەرگە ىلمەي، بۇركەپ قويۋىن ءوتىندى. قازاقتىڭ قالجىڭى جامان ەكەنىن اكسينيا دا تۇسىنگەن-دى.
ەسەنبەك ۇجىمشاردا سوڭعى ءبىراز جىل پوشتا تارتتى. ونىڭ الدىندا تابيعي زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا ەسەپشى بولدى، «كاپيرات» ۇستادى. سودان جەر قوريتىن «اقىرانعا» ءتۇستى. اراق پەن شاتاق-شالىس مىنەزىنىڭ كەسىرىنەن قۇلدىراي كەلىپ، جالقاۋ قارا اتتى قامشىلاعان سايىن بوقتانىپ، شالعاي مالشىلار وتارىنا وسىلاي حات-حابار، گازەت-جورنال تاسۋ عانا سەنىپ تاپسىرىلعان-دى.
تابيعي مىنەز دەمەكشى، ونىڭ بويىندا تازالىققا دەگەن اسا ءبىر قۇرمەت بار ەدى. ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ جۇرسە دە كيىمىنىڭ ءبىر جەرىنە كىر قوندىرمايتىن. تەگى ەسەنبەككە كەلە-كەلە سار قاتىننان باسقا ەشتەڭە دە جولامايتىن سەكىلدەندى. تۇرمىستارى ورتادان تومەن. قۇرالا باستاسا اراققا ايىرباستاپ، «جان جولداستارىمەن» باسىنا سۋ قۇيا سالادى. قىسقاسى، ەسىك الدىندا ۇزىك-ۇزىك شىنجىرعا بايلانعان قارا يتتەن وزگە قارا جوق-تىن. ەسەنبەكتىڭ جىلدان-جىلعا تۇرپاتى دا بوتەندەنىپ، ءتىلى مەن ءىش ءدۇنياسى دوڭىزدانىپ، قازاقتىق نىشاننان ايىرىلا باستادى. اعايىن-تۋعان دەگەننىڭ ءقادىرى ۇمىتىلىپ، داستارحانىنا ءبىر جارتى قويماسا داۋ شىعارىپ، جان تۋىسى بولسا دا جاۋعا اينالدى. سويتە-سويتە ەسەنبەك توي-تومالاققا شاقىرىلۋدان قالدى. ءولىم-جىتىمسىز ءومىر بار ما، ونداي قايعى-قاسىرەت تە ونى ەلەڭ ەتكىزبەدى. جاس كەزىندەگى ەسەرسوقتىعى جاراسىمدى ەكەن، ەندى ءوزى سەكىلدى ەل ەس جيىپ، اقىل ايتار جاسقا كەلگەندەگى قىلىعى ەش قيسىنعا قيىسپادى. بۇل — قازاقتىڭ ادەمى ماڭىراستى اق قويى، شوشقاشا قورسىلداپ كەتكەنمەن بىردەي كورىنىس ەدى.
قارىنداسىنىڭ ۇيىنە اندا-ساندا باس سۇعىپ تۇرادى. تاۋىقتىڭ جەمى تۇگەسىلدى دەپ ەكى شەلەك بيداي سۇراپ الىپ، جولاي سونىڭ ءبىرىن — ءبىر جارتى قىزىلعا ايىرباستايدى. سوسىن قاناتىن جايىپ كوشەگە سيماي، قۇتىرعان بۋراشا جىنىن شاشىپ، جاس-كارى دەمەي تيىسۋگە كىرىسەدى. جاستاردان تاياق جەپ، ۇلكەندەردەن ءسوز ەستىدى. «اكەس-شەشەسى جاقسى كىسىلەر ەدى مىناۋ قايدان شىققان اۋمەسىر!؟» دەپ اۋىل جۇرتى قايران قالىستى.
... ەسەنبەكتى كوشەدە جاتقان جەرىنەن بىرەۋ جانى اشىپ، «جەدەل جاردەم» شاقىردى. اۋرۋحاناعا الىپ كەلگەندە ونىڭ باسى جارىلعانى انىقتالىپ، جەرگىلىكتى ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ كەزەكشىسىنە حابار ءتۇسىرىلدى. جاراقاتتان عانا ەسى ايىرىلدى دەيىن دەسە — اۋزىنان اراق مۇڭكىپ، ىلعىعان ماس ەكەنى دە كورىنىپ تۇر. ەسىن جيعان سوڭ، سوڭعى بىرەر جىل ۇدايى ىشكەن جامان اراقتىڭ ۋىتى اقىلىنان الجاستىرىپ، ەكى-ۇش كۇن ارپالىستى. بىلەككە سالعان ينەنى جۇلىپ تاستاپ، كوزىنە كورىنگەن، كورىنبەگەننىڭ بارلىعىمەن الىسىپ، اۋزىنان اق يت كىرىپ، قارا يت شىقتى. ۇيىقتاتىپ، تىنشىتاتىن ءدارىنىڭ كۇشىمەن پسيحياتر قاراۋىندا جەكە پالاتادا ءۇش-تورت كۇن بايلاۋلى جاتتى. اڭ كەيپىنە ەنىپ، حايۋانشا استىنا جىبەردى.
ءيا، وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن عانا حانعا سالەم بەرمەيتىن ەسەنبەكتى وسى دەسە ءسىرا، جان بالاسى سەنە قويماس-تىن. سونوۋ توقىراۋ جىلدارى قارىنداسىنىڭ ۇيىنە ادەتتەگىدەي باسى اۋىرىپ كەلە قالعان-دى. قۇمىرا تۇبىندەگى ءبىر كەسە اراقتى قارىنداسى تەز قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزى ۇستاتتى. ىشكەنى سول ەدى اعاسى جۇرەگىن ۇستاپ، كوگەرىپ-سازارىپ سەرەيدى دە قالدى. دارىگەرلىك كومەك دەر كەزىندە كورسەتىلىپ، جانىن قۇداي ساقتادى. سول ءبىر كەسە اراق قىرىق جىلعى دۋانى لەزدە قايتارىپ، تاتپايتىن ادام بولىپ شىعا كەلدى...
الاتاۋدىڭ بوكتەرىن مەكەندەگەن ءدۇيىم ەل جاۋ تيگەندەي بوسىپ كەتكەن. ءۇيدىڭ ورىندارى توبەشىك-توبەشىك بولىپ، مال جەمەيتىن قاۋ ءشوپتىڭ وتانىنا اينالعان. ەلدىڭ تۇقىمىن تۇزداي قىلۋ ءۇشىن — ونىڭ مەكتەبىن جابۋ كەرەك ەكەن. بالالارىنىڭ كەلەشەگىنە بالتا شابىلعان جۇرت سابىلىپ، ەتەكتەگى ىرىلەنگەن ەلدى مەكەندەردىڭ بىرىنەن پانا تاۋىپ جاتتى. بۇل وتكەن عاسىردىڭ ەلۋ-الپىسىنشى جىلدارى ەدى.
اۋىلداعى ەكى بولمەلى ىزبوشكەسىن ساتىپ، اق سازان اكسينياسىمەن ەگىندىك پەن شابىندىقتى قوريتىن كۇزەتشى بوپ، سول تىپ-تيپىل اتاجۇرتقا قايتا ورالدى. ۇجىمشار سالعان جالعىز ۇيدەن وزگە ول جەردە قارايعان شاتىر جوق-تىن. جازدى كۇنى: ساپىرىلىسقان ەل بولسا، قىسقا قاراي ۇلىعان قاسقىر عانا كورشى بولدى. باستاپقىدا تاياۋ ماڭداعى زاستاۆادان ۇرعاشى تاي ساتىپ الدى. ساۋدامەن شۇعىلدانىپ جاتقان، اۋىلداعى قارىنداسى مەن كۇيەۋ بالاسى: جاشىك-جاشىك اراق پەن شاي-قانتتى ۇزبەي جەتكىزىپ تۇردى. قازىنانىڭ قىرۋار مالى جايلاۋ شىعادى. ودان ەتەك اۋادى. وسى ەكى ارادا سول قالىڭ مال مىڭبىۇلاققا دا ءبىراز دامىلداپ وتەتىن-دى. جاس كەزىندەگى «كاپيرات» ۇستاعان تاجىريبەسى ىسكە اسىپ، ايىرباس قاينادى. باسىندا بەس جارتىعا ءبىر قوي بولسا، كەلە-كەلە ۇشەۋ، ودان باس تۇزەتىلسە بولدى دەپ كەي قويشىلار ءبىر جارتىعا ءبىر قويدى تاستاي سالدى. ءبىر جازدىڭ ىشىندە قورادان قورا تۇرعىزىپ، اۋلاسى مالعا تولدى. باسى باستالماسىن دەڭىز، تورت-بەس جىلدىڭ ارالىعىندا ەسەنبەك تە ونىڭ تۇرمىسى دا ادام تانىماستاي وزگەردى. اكەسى وتە ەڭبەكقور، جاقسى ادام بولدى دەپ ەل جاعىمدى پىكىر ايتۋشى ەدى. سونىڭ ۇشقىنى بۇعان دا دارىعان سىندى. جارىقتىق كەڭەس وكىمەتى كەڭشىلىكتى ەدى عوي. جەم-شوپتەن تارشىلىق كورمەدى. قاجەتتى تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتىپ جاتقان اۋىلداعى تۋىستارى، اياق-استى ادام بولىپ كەتكەن اعالارىن ارقا تۇتىپ، ماقتانا ايتاتىن بولدى. جازعا سالىم قوسقان تايىنشا-تورپاقتارى باعىلىپ: ءبىرى كەلەسى جىلعا سوعىم جاسالىپ، ەندى ءبىرى پۇل بولىپ ساتىلىپ، ەكى جاقتا قوڭداندى. باستاپقىدا ەڭبەك اقىسىنا ەسەنبەك سويىلعان سوعىمنىڭ ءبىر قولىن ەنشىلەسە، جۇرە-جۇرە جارتىسىنا اۋىز سالدى. ساتقان مالدىڭ اقشاسىن كەيىن بەرەممەن ءجۇرىپ، ارتىنان كوزىن شۇقىپ السا دا مويىندامايتىندى شىعاردى. سونىمەن جىلدار جىلجىپ وتە بەردى. اۋىلداعى اعايىندارى: ۇياتى ويانىپ، كەزى كەلگەندە مالدارىن قايتارار دەگەن ۇمىتپەن ءجۇرىپ جاتتى. ەسەنبەكتىڭ جۇتقىنشاعى ىشكە ويناپ، بۇرىن بولماعان اش كوزدىك تۋىپ، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ءبىر ءازازىلدىڭ: «پايداڭ ءالى از، ءالى از!» دەگەن تولاسسىز سىبىرى ۇلعايا ءتۇستى. سونىمەن قاتار تىم قاتەرشىل، قارايعان نارسەنىڭ ءبارى وعان كۇدىك تۋدىردى. كىرىپ-شىققاننىڭ قوينى-قونشىن اڭدىدى. «ءبارىنىڭ قولىندا جەلىم بار، بىرنارسەنى جابىستىرا كەتەدى!» دەپ جان بالاسىنا سەنۋدەن قالدى. ءۇيدى ايتپاعاندا قورا-كىلەتكە قارا قۇلىپتار ساۋسىلداي تاعىلدى. ءبىر ۋىس شور كىلتتى تەك ءوزى عانا ۇستاپ، موينىنا اسىپ ءجۇردى. ءبىر قوراسىنا كىرسە ونى جاۋىپ بارىپ، ەكىنشىسىن اشتى...
ەسەنبەك تە ەشۋاقىتتا بولماعان مىناداي شارۋاقورلىق پەن ىسىراپسىزدىق اكسينيانى دا قاتتى تاڭىرقاتتى. ءاۋ باستا ول ىشتەي قۋانىپ ءجۇردى. ءبىراق ول قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. ەسەنبەك تىزگىندى ءوز قولىنا مىقتاپ ۇستادى. اكسينيا كۇندەردىڭ كۇنى شۇيكەدەي كەمپىرگە اينالىپ، وزىنە بەكىتىلگەن بۇرىشقا قامالدى. سول بۇرىشتا جاتىپ، كەيىن كوز جۇمدى. وراعىتا كەتسەك: ول تەپ-تەگىن ولگەن جوق، ەسەنبەكتىڭ ءومىر اعىسىن ەلگە بىلدىرمەي باستاپقى ارناسىنا قايتا اۋدارىپ ۇلگىردى. ول ءبىر عاجابى قازاققا ەلۋ جىل قاتىن بولعانىنا قاراماستان — ءىشى سايراپ تۇرسا دا تىلىنەن ءبىر اۋىز قازاق ءسوزى سۋىرىلمادى. ونسىز دا بەزبۇيرەكتەۋ ەسەنبەكتى مۇلدەم ءدىنسىز ەتىپ، باۋىر، تۋىس دەگەن ۇعىمدى ماعىناسىز ەتتى. «ءبىزدىڭ بايلىعىمىزدى كورە المايدى، بەر-بەر دەگەننەن باسقانى بىلمەيدى» دەپ ۇگىتتەپ، ەگەر بەرىپ جاتسا مەنىڭ تۋىستارىمدى جات سانايسىڭ دەپ ساناسىپ، ءتىپتى بىرگە تۋعان جالعىز قارىنداسىنىڭ وتباسىنا تەرىس قاراتتى. توقىراۋ جىلدارى ەتەكتەگى ەل قينالىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەندە اكسينيانىڭ وقۋىنىڭ تەرەڭدىگىن دالەلدەگەندەي ەسەنبەك: «اۋىلداعىلار كەبەك جەپ، پالەنشەسىن سورىپ جاتىر!» دەپ توقتىقتان كەكىرىك اتقانى — سونىڭ ايعاعى ەدى. سويتە-سويتە وزىنەن وزگەنىڭ بارلىعى ادام ەمەس كورىنىپ، جاقسى-جاماننىڭ بارىمەن وشىكتى. ءىرى قارا مەن قوي ەتىنەن جەرىپ، كوركەيدىڭ ەتىنە كوشتى. اكە-شەشەسى تۇگىلى اتا-باباسى كورمەگەن باق-داۋلەت بۇنىڭ باسىنا قونىپ، وسى كەڭشىلىك زاماننىڭ شەگى جوقتاي كورىندى.
مىڭبۇلاقتىڭ ەتەگى 99 جىلعا زاڭدى تۇردە بەكىتىلىپ، وسى ەسەنبەكتىڭ جەكە دارا مال جايىلىمى مەن شابىندىعىنا اينالدى. سىلدىراي اققان سۇلۋ بۇلاقتىڭ بويىنان توسالاعان كولدە قاز-ۇيرەك قايىسا ءجۇزىپ، قاۋ-قاۋ ءشوپتىڭ اراسىنا ۇيا سالىپ جۇمىرتقالاعان، سوڭدارىنان بالاپان ەرتكەن سانسىز تاۋىق مەن-مۇندالاپ قىت-قىتتادى. كۇن ەلەڭ-الاڭدا ەشكى-قويلارى قوراسىنان مامىرلاي باسىپ، ورىسكە بەت الدى. مالمەن بىرگە: ءتۇرى مەن قاسيەتى وزگەشە كۇركە قۇستارى دا جايىلىسقا شىقتى. «جول اۋىرۋى» بار، قىرىق شاقتى قارا سوڭىنا باقتاشى ءتۇستى. قايدا جايىلىپ، قايدا شىبىنداعىسى كەلسە ءوزى بىلەتىن ءبىر ءۇيىر جىلقى — باس ايعىرىنىڭ سوڭىنان ەردى. سونوۋ ىڭىردە عانا بۇلار تۇگەندەلىپ، قورالانىپ بولعانشا ءبىرتالاي ابىر-سابىر بولادى دا قايتا تىنشيدى.
كۇن باتا تىرقىلداتىپ ءبىر-جار ساعاتقا موتوردى قوسادى. تاماقتانىپ بولعان ونى سوندىرتەدى.
— اكە-شەشەمىز وسىمەن-اق كۇن كورىپ، ءبىزدى اسىراپ جەتكىزگەن. — دەپ
ەسەنبەك كەراسىنىن تەكسەرتىپ، پىلتە شامدى جاقتىرادى. شيقىلداتىپ راديوقابىلداعىشتى قوسادى. «شالقار» باعدارلاماسىن تابا الماي الەككە ءتۇسىپ، اقىرى شارشايدى. بىلدىر-بىلدىر بوتەن ءتىل، نە بولماسا «شىڭجاڭنان سويلەپ تۇرمىز، تەرىستىكتەن ون بالل جەل تۇرادى...» دەپ جۇڭگو قازاقتارى سايراپ قويا بەرەدى. ەسەنبەك تاماعىن قىرناپ الىپ، ءوزىنىڭ ەرلىكتەرىن ايتۋعا كىرىسەدى. ول وسى اۋىلداعى ەڭ العاش «كاپيرات» ۇستاعان مىقتىنىڭ ءبىرى بولعانى، جەتى كلاسس قانا ءبىلىم السا دا تالاي بىرگادىر، ۋشەتشىك، بۇعالتىردەن ساۋاتتى ەكەنى، ول ساباماعان ەركەك قالماعانى، قىسقاسى مىڭبۇلاق اۋىلىنىڭ اسىراۋشىسى بولدىم دەپ جاسقانباي—اق كەۋدە سوعادى. وعان اكسينيا دا قولىنداعى جالشىسى دا ءبىر اۋىز قارسى ءۋاج ايتپايدى. سونىمەن تالىقسىپ بارىپ ۇيقىعا جىعىلادى. كەلەسى تۇندە وسى اڭگىمە اينا قاتەسىز قايتا قايتالانادى. تەك، ول جولى ءسال-پال وزگەرتۋ ەنگىزىلىپ، ەسەنبەكتىڭ بوزوكپە، ارامتاماق اعايىندارى مەن جالعىز قارىنداسىنىڭ وتباسى وڭباي سىباعاسىن الادى.
اۋىل كوڭىنەن ءسال جىراقتاۋ ەڭسەلى توبە بار. سول بيىكتە ۋاقىتى ءبىتىپ، تىنىشتىق تاپقان سۇيەكتەر جاتىر. ەرتەرەكتە اعاش قورشاۋلارى بار ەدى، كەلە-كەلە ولارىن مال قۇلاتىپ ءشىرىپ، بولار-بولماس ۇيىندىلەرگە اينالعان-دى. سول بەيىت جۇرناقتارىنىڭ اراسىندا ەسەنبەكتىڭ اكە-شەشەسى دە ورىن تەپكەن. ەسەنبەك اۋىزدىعىمەن الىسقان قارا ايعىرىنا ءمىنىپ، ۋاقىتىلى-ۋاقىتىلى ءوز جەر ۇلەسىن اداقتاپ شىعادى. سونىمەن قاتار ىرگەلەس جاتقان شارۋا جۇرتقا دا سوعىپ، ولارعا اقىل ايتىپ، «ەسەكە، ءسىز كەرەمەتسىز!» دەگەن ءسوزدى ەستىگەنشە ابىگەرىن الىپ، ارەڭ قۇتىلتادى. سونداي ءبىر ويدالاق كەزىندە ول قارسى بەتكە ايعىردى تىك سالىپ، ورعىپ توبەسىنە شىقتى دا اتىن ويناتىپ تۇرىپ:
— اكە، جىندى-جىندى دەگەن بالاڭ ەلدەن وزدى! مۇرتىمدى بالتا شاپپايتىن داۋلەتكە كەنەلدىم! ءومىر-باقي كورىنگەننىڭ ەسىك الدىن سىپىرۋمەن وتكەن وزىڭنەن وزىپ، تالاي جۇرتتى شاڭ قاپتىردىم! ەل وزدەرىن اسىراي الماي جاتقاندا شارۋاما قۇل ۇستادىم، كەشەگى بەلسەندىڭ قولىما سۋ قۇيۋعا جاراماي قالدى. قارا ايعىردى قامشىسىز ويناتىپ تۇرعان ۇلىڭا قاراساي!.. بارشىلىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وتكەن شەشەم ەكەۋىڭ جەتپەگەن شىڭ باسىنا مەن كوتەرىلدىم. قارا ماعان، وزدەرىڭ تاتپاعان قىزىققا ەڭ قۇرماعاندا ءارۋاقتارىڭنىڭ سىلەكەيى شۇبىرسىن! — دەپ جۇمىر جەردى جايلاعان ءتىرى پەندەلەردىڭ ۇستىنەن شىرت ەتكىزىپ ءبىر تۇكىردى.
ەسەنبەك قارىنداسىنىڭ ۇيىنە كەلگەندە — ونى ەكى اياعىن جەرگە تيگىزبەي كەتكەنشە باستارىنا كوتەرىپ جۇرەدى. كەردەڭ-كەردەڭ باسىپ، جۇمساق مامىقتى جاستانىپ، ەسەدى، ەسەدى-اۋ كەپ... جاتاردا، ەرتەڭ قالا ءتۇسىپ، سۋ جاڭا اۆتوكولىك ساتىپ الىپ، كۇيەۋ بالاسىنا سىيلاماقشى بوپ ۋادەلەسىپ، الىسقان قولدارىن ءماز-مايرام جيەندەرى كۋالانىپ، بولىسەدى. تاڭ اتار اتپاستان، الاڭسىز ۇيقىدا جاتقان ەلدىڭ مازاسىن الىپ، كەتەمگە سالادى. تۇندەگى بارگەن ۋادە — كىشى دارەت سىندىرعانمەن بىردەي بوپ، ءتىپتى ەسىنە دە تۇسپەيدى. باياعىدا بىرەۋ ايتىپتى-مىس: «بەرسەم ۋادە وزىمدىكى، السام دا وزىمدىكى» دەپ. سونىڭ كەرى كەلدى. تاعى ءبىر اينالىپ سوققاندا ول — ەكى بەتى شىمىرىكپەي، سول اڭگىمەسىن قايتا باستايدى. بۇل جولى ونىڭ ەسپەسىنە ەشكىم قۇلاق تۇرمەدى. ەسەنبەككە ونىڭ قاجەتى دە شامالى. ول ءوزىنىڭ سونشالىقتى اۋقاتتى بولىپ كەتكەنىنە ماستانىپ، بۇلاردى تەڭ ساناماي كەكىرەيدى. ەلگە قارىزعا اقشا بەرگەنىن ايتىپ، «اياق-قولدارى ساۋ، الاقان جايادى» دەپ سوكتى. كۇيەۋ بالاسى كولىگىنە جاڭا دوڭعالاقتار الماق بولىپ، ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن سۇراپ ەدى: «بەرىپ كاپىر بولعانشا، بەرمەي كاپىر بول!» دەگەن بار، ساعان ءبىر جول اقشا بەرسەم، مەنىڭ جولىمدى اڭديسىڭدا وتىراسىڭ، سوندىقتان بەرمەيمىن!» دەگەنى. بۇل ءسوز كۇيەۋ بالاسىنىڭ جۇرەگىنە ساداق كودەشە قادالىپ، ەندىگارى ءولىپ بارا جاتسام دا ساعان جالىنىشتى بولماسپىن دەگەندەي — اۋىر وكپە كوكىرەگىنەن وشپەستەي ورىن تەپتى.
— شىركىننىڭ ءجۇرىسىن-اي، كولدە جۇزگەن اققۋداي! — دەپ باياعىدا ەكى-ۇش اي
بۇعان «قاتىن» بولعان ورتا جاستاعى ايەل ادامدى كورىپ ەسەنبەك الدەقانداي بولا قالدى. انا كىسى العاشقىدا نە دەرىن بىلمەي اڭتارىلدى دا سوسىن: — كوزىڭ جاڭا اشىلدى ما؟ قىزداي-اق ساعان ءتيىپ ەدىم، توسىمە قولىڭ تيمەسە دە ەسىك كورگەن اتاندىردىڭ! سار قاتىنىڭ ەستىسە ەكى اياعىڭدى ءبىر ەتىككە تىعار! — دەپ شىمشي سويلەدى.
— حال-جاعدايلارىڭ قالاي؟ مەنىڭ ۇلىم قالاي، قايدا ءوزى؟
— قۇدايعا شۇكىر، ەل قاتارلىمىز... ءبارى امان، ءبىرى قالادا، ءبىرى دالادا.
— ون بالانى اسىراۋ دا وڭايعا تۇسپەگەن شىعار؟
— قۇدايدىڭ بەرگەن اركىمگە ءوز ىرىزدىعى بار عوي. ءبىرىن-بىرى سۇيرەپ وسىپ-جەتىپ كەلەدى. ءوزىڭ قالايسىڭ؟ بايىپ كەتىپ، نەسيەگە اقشا بەرەتىن بوپتى دەپ ءجۇر ەلدىڭ اۋزى...
— كورە الماعان سوڭ ايتا بەرەدى. وزىڭە اقشا كەرەك بولسا، پايىزسىز-اق بەرە سالام. جامان-جاقسىلى از ۋاقىت ماعان قاتىن بولعانىڭدى قالاي ۇمىتام! حي-حي...
— مەن ساعان قاتىن بولعان جوقپىن. سەنىڭ ەركەكتىك كۇشىڭدى سار قاتىن ماتاپ تاستاپ، كۇندە ماس بوپ كەلىپ، قاسىمدا ەشتەڭە جاساي الماي وكىرەتىنسىڭ!
— قويشى-ەي، شىنىمەن ءبىر دە ءبىر رەتتە مە؟
— ءبىر رەت بولساق، مەن نامىسقا كۇيىپ اسىلۋعا جۇگىرمەس ەدىم!
— قاپ! انا قارا قاسقا سەندەي ادەمىنى قىزداي يەمدەنگەن ەكەن عوي! باسە، نەعىپ سەنى الاقانىندا ۇستاپ ولىپ-وشەدى دەسەم!؟
— سولاي ەسەنبەك. ايتۋعا ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەم، ۇلكەنىمدى ەندىگارى
ۇلىم دەپ ايتپا! ول سەنىڭ بالاڭ ەمەس، ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ ۇلى. ۇيات بولادى!
قاپەلىمدە ءسوز تابا الماي قالعان ەسەنبەك، قيپالاقتاپ، ىرجاڭ-ىرجاڭ كۇلگەنسىدى. سوسىن:
— مەنىڭ-اق بالام بولىپ جۇرە بەرسىن، دۇنيەمدى ايايسىڭ با؟ — دەپ بار بايلىعىن سوعان ارتا سالاتىن ادامداي — جارىلقاۋشى كەيىپكە ەنىپ، ماڭعازداندى.
ايەل ادام تاپا-تال تۇستە كوشە ورتاسىندا بوتەن ەركەكپەن شۇيىركەلەسىپ تۇرعاندى ابەس ساناپ، انانىڭ تاعى ءبىر مىلجىڭدارىنا قۇلاق اسپاستان جونىنە بەت الدى. «مىقتى بولساڭ سول كەزدە قايدا قالدىڭ؟» دەگەندەي ىشىنەن ءبىر قىجىل دىز ەتكەندەي بولدى دا ساپ تيىلدى.
ەسەنبەك ەسەڭگىرەگەن ادامشا جان-جاعىنا بەي-جاي قارادى دا ۇيىنە تارتتى. ولار وتكەن جىلى تاۋداعى مال-جان، ءۇي-جايىن تۇگەل ساتىپ، اۋىلدان تام العان-دى. اكسينيا پاۆلوۆنا ەكەۋى باي-باقۋاتتى تۇرمىس كەشىپ جاتقان جاعدايى بار. وتقا جانبايتىن الپامساداي تەمىر جاشىكتىڭ ىشىندە تاعى تورت-بەس تەمىر قوراپ، ونىڭ ىشىندە نومينالدىق قۇنى بويىنشا قاتتالىپ، قىرق قايتا سانالىپ سالىنعان تەڭگە مەن امەريكانىڭ دوللارى. قارىز سۇراپ كۇنىنە نەشە ادام كەلىپ-كەتىپ جاتادى. بىرەۋىنە بەرسە، ەكىنشىسىنىڭ جىگەرىن قۇم عىپ، باياعىسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، سوڭىنا يت قوسقانداي قورلاپ جىبەرەدى. قوراپتاردى شىعارىپ، كەزەك-كەزەك قاقپاعىن اشىپ، ىشىندەگى اقشالاردى قولىنا الىپ يىسكەپ، ەلدىڭ سىلكەيىن شۇبىرتقاندى جانى ءسۇيدى...
اكسينيا پاۆلوۆنانى ارۋلاپ جەرلەدى. قالاعا ءوزى بارىپ تابىتىن، باسىنا قوياتىن كرەسى مەن شارباق تەمىردى اكەلدى. ەسەنبەكتى بۇل كەزدە اراق اسا جەڭە قويماعان-دى. كەمپىرى كەتكەن سوڭ جالعىز قالدى. سودان باستاپ ونى ىشكىشتەر ۇيىرسەكتەپ، قاتىن بولام دەۋشى ايەلدەر دە جانىنان تابىلا بەردى. از با كوپ پە سوڭعى ءۇش-تورت جىلدا التى ايەل ەسەنبەكتىڭ قاتىنى اتانىپ ۇلگىردى. ەسى كىرگەن كەزدە تەمىر جاشىكتەگى اقشا سالعان قوراپتاردى تۇكپىر-تۇكپىرگە جاسىرىپ جاتتى. ۋاقىت وتە قايسىسىن قايدا تىققانىن ۇمىتتى. ارتىنان اڭدىپ ءجۇرىپ، بوگدە جۇرت مالداندى. سوڭعى العان قاتىنىن زاڭدى تۇردە نەكەگە وتىرعىزتىپ، مەنى ولگەنشە باعىپ-قاعاسىڭ دەپ اۋىزشا كەلىسىممەن ءۇيىن سونىڭ اتىنا جازىپ بەردى. و بايعۇس كوندى-اق. ءبىراق ەسەنبەكتىڭ تۇسىنىگى باسقاشا ەكەن. الگىندەي شارالاردان سوڭ بۇل ايەل ونىڭ قۇلاق كەستى كۇڭىنە اينالعان سەكىلدى. قاراڭ ەتكەننەن قىزعانىپ، ءبىر اۋىز قارسى سوزگە جۇدىرىق الا جۇگىرىپ، اقىرى ول ايەل «بۇيتكەن بايى دا بايلىعى دا قۇرسىن!» دەپ ارەڭ قاشىپ قۇتىلدى.
سول قاتىنىن ىزدەپ قالا تۇسكەن-دى. ساقالىنا قاراماي كوشەدە اراقتىڭ كۇشىمەن ەسىرىپ كەلە جاتقان بۇنى — الدەكىمدەر سوققىعا جىعىپ، قالتاسىنداعى قالعان-قۇتقان تيىن-تەبەندى سىپىرىپ كەتكەن ەدى. التى قاتىن ءبىر-بىر تال الا جىپتەن الا كەتتى دەسەك ەسەنبەكتىڭ جيعانى دا سارقىلاتىن ۋاقىتى بولدى. جالعىز زەينەتاقىسىنا قارادى. كەزىندە قاتىندارىنان تىققان قوراپتاردى ىزدەپ كوردى. باقشانى قايتا قازىپ شىقتى. ول جوقتا وتىنىن ۇرلاپ جۇرگەندەر ءبىر قوراپتى سونىڭ اراسىنان تاۋىپ الىپ، «تاپقان تاپقاندىكى، مال باققاندىكى» دەگەندەي ءۇن-تۇنسىز ءسىڭىردى. سەبەبى يەسىنە بەرەم دەپ ءبىر پالەگە قالۋى دا مۇمكىن، قالعان اقشالارىمدى دا وسىلار ۇرلادى دەپ قاندىاۋىز شالدىڭ جالا جاپپاسىنا كىم كەپىل؟
كەزىندە دۋا-دۇعاسىمەن ءامىرى جۇرگەن اكسينيا دا ەسەنبەكتىڭ تەگەۋىرىنە دەس بەرە الماي، وكىمەتتىڭ بەرگەن ازدى-كوپ زەينەتاقىسىنان قاعىلعان-دى. سوڭعى جىلدارى قولىنا اقشا ۇستاماي ءوتتى. الدا-جالدا اعايىن-تۋعاندارىن ساعالاپ ەل قىدىرا قالسا، بازارلىققا دەپ الا شىققان اقشاسىن «ەسەنبەك ۇرسادى» دەپ شىپ-شىرعاسىن شىعارماي قايتا الىپ كەلۋشى ەدى. ساراڭدىق پەن دۇنيەقوڭىزدىق بۇنى دا مەڭدەدى. قىزىعىن كورمەگەن قارجىعا سىرتتاي ماستانىپ، اكسينيا ءوزىن ىشتەي حانىم سەزىنە باستاعان-دى. ءبىراق كەسە كولدەنەڭ جولىققان ءبىر دەرت ونى الىپ تىندى. جاسارتۋ مەن عۇمىر ۇزارتۋ تالپىنىستارى ناتيجە بەرمەدى. وتەرىنىڭ الدىندا ءحالىن سۇراپ كەلگەن اعايىندارى مەن كورشى-قولاڭدارىنا سۇقتانا قاراپ، ولاردىڭ قۋاتىن وزىنە سىڭىرگىسى كەلگەندەي ءىشىن تارتا جۇتىنعانى، توڭىرەگىندەگى بوق-دۇنيەنى قالاي قيىپ تاستاپ كەتەم دەگەندەي جان ارپالىسى ادام شوشىتارلىق ەدى...
ەسەنبەك مۇلدەم ەستەن ايىرىلدى. ەكى-كۇننىڭ بىرىندە قارىنداسىنا كەلىپ:
— كىلتىمدى جوعالتىپ الدىم! — دەپ تۇرعانى.
— سول ءۇيىڭدى جاۋىپ وسىندا كەلسەڭشى، ءبىر ادامدىق ورىن تابىلادى!
— ەشكىمگە ماسىل بولمايمىن! ماعان اقشا بەر، زاموك الۋعا.
— زەينەتاقىڭ قايدا؟ مەن دە سوعان قاراپ وتىرمىن. اقشا جوق!
— ءبارىڭدى اسىراپ جەتكىزگەن مەن ەدىم! جوق-جوق دەپ جەرگە قاراپ قال!
— قىرىق زاموك الدىڭ، ەل قۇمىرادان ءۇي ساپ جاتسا، ءسىز قۇلىپتان ءۇي سالاتىن ۋاقىت بولدى!
اناۋ جىلدارى اتتان جىعىلىپ اياعىن سىندىرعان-دى. سونداعى قيىس بىتكەن توبىعى جاسى ۇلعايعان شاعىندا قايتا اسقىنىپ، اقساق ادامشا قيرالاڭداتىپ قويدى. سوعان قاراماستان ەكى ءۇي اراسىنا كۇندىگىنە ءۇش-تورت قاتىنايدى. ازىردە تاماق ءىشىپ كەتسە، ونىسىن ۇمىتىپ قالىپ «ءىشىم جالاپ بارادى! جەيتىن بىردەڭە بار ما؟» دەپ جالاڭداپ، قايتا كەلىپ تۇرعانى. بارىنەن قيىنى ەلدەن اراق سۇراپ ىشەتىنى. «ءجۇز، ەكى ءجۇز تەڭگە بەرشى» دەپ تانىس-تانىس ەمەستەردى ىعىر قىلدى.
ەسەنبەك اياق-استى جوق بوپ كەتتى. ىشىندە باعالى ەشتەڭەسى بولماسادا ءۇيى، قورا-قوپسىسى، قاقپاسىنا دەيىن قۇلىپتاۋلى. باياعىدا ءبىر ۇلكەن ادام وسى سياقتى ۇيىنەن شىعىپ كەتىپ، سودان ۇشتى-كۇيلى قايتا ورالماعان-دى. بۇل دا سونىڭ كەرى بولدى. ىزدەمەگەن جەر قالمادى. ەشكىم كورمەگەن. بۇل جاز ورتاسىندا بولعان ەدى. قارا كۇز كەلىپ، جاسىل جەلەك جامىلعان تابيعات ارشىلا باستادى.
— ادامنىڭ باس سۇيەگى مەن قابىرعا، ومىرتقا جىلىكتەرى قالىڭ ءشوپ اراسىندا شاشىلىپ جاتىر! يت-قۇس جەپ كەتكەن مالدىڭ قاڭقاسى سياقتى! — دەپ بىرەۋ اۋىل اكىمدىگىنە بارىپ ايتادى. سودان زاڭ ورىندارىنا حابار سالىپ، ارنايى ادامدار كەلىپ تەكسەردى. «تاياۋ ارادا جوعالعان كىسى بار ما؟» دەگەن ورىندى سۇراق تا تۋىندادى.
ەسەنبەكتىڭ قارىنداسى بارىپ سۇيەكتى كورۋ تۇگىلى، بۇل حاباردى ەستىگەننەن جۇرەگى قىسىلىپ، جۇرە المادى. ونىڭ ورنىنا كۇيەۋى كەتتى.
— وسى جەردە الدەبىر جاعدايدا ولگەن ادامعا ۇقسايدى. سوسىن قاڭعىعان يتتەر جەپ كەتكەن. جەيدەسى مەن تريكوسىنىڭ جۇرناقتارى قالىپتى. زورلىقپەن ولمەگەن سياقتى. قالتاسىندا بەس ءجۇز تەڭگەسى ساقتالىپتى. تانيتىن بىرەۋ بار ما؟
— مەن تانيمىن. بۇل مەنىڭ ەسەنبەك دەگەن قايىناعام. ءۇش اي بولعان ءىز-تۇزسىز جوق بوپ كەتكەنىنە.
— ونى قالاي تانىدىڭىز؟
— كيىمىنەن. سوڭعى رەت وسى كيىمدەرىمەن كەلگەن. ولەردەگى ءسوزىن ايتقان سوڭ، ۇساق تابىلماي امالسىز مىنا بەس ءجۇز تەڭگەنى ءوزىم بەرگەنمىن.
زاڭ ورىندارىمەن ەكى اراداعى ءبىراز اۋرە-سارساڭنان سوڭ، سەلوفان تۇيىنشەككە سالىنعان سۇيەكتى — قازاق زيراتى ماڭىنان شۇقىر قازىپ، كومدى. قىرقىن وتكىزەر الدىندا باسىنا تەمىردەن شارباق ورناتتى. ەجەلدەن قالىپتاسقان ءسالت-داستۇر بويىنشا جىلدىعىن وتكەرىپ جانە ءۇش جىل بويى شەك بەرىلىپ، قۇران وقىلعان سايىن اتا-اناسىمەن قاتار ونىڭ دا اتى اتالدى. جيعان-تەرگەنى قىزىل يتكە جەم بولىپ، ءوزى كوزى تىرىسىندە قور تىرلىككە جولىققان بەيباققا وكپە ساقتاپ، داتتاۋعا دا ءدات بارمادى...
You Might Also Like
-
بەكەت اتىراۋ اۆياوتريادىنا ويدا-جوقتا تاپ بولدى. ەڭبەك كىتاپشاڭدا ءۇش ايدان ارتىق جۇمىسسىزدىق بار بولسا، كىشى-گىرىم باقىتسىزدىق دەپ ءبىل. جاتىپ ىشەر، قوعامنىڭ لاس ەلەمەنتى دەگەن سياقتى اتاققا قالاسىڭ....
