ومىرگە قۇشتارلىق
سىلتي باسقان ولار جىراعا قاراي قۇلديلاپ تۇسە باستادى دا، الدا كەلە جاتقانى بەيبەرەكەت شاشىلعان تاستار اراسىندا ءسۇرىنىپ، تەڭسەلىپ كەتتى. وزدەرى قالجىراپ بىتكەن، جۇزدەرىنەن ۇزاق مۇقتاجدىق ءىزى مەن كۇيزەلىستى كونبىستىك قانا اڭعارىلادى. يىقتارىنداعى قايىس تاسپالارمەن شاندىلعان زىلدەي تەندەر ەڭسەلەرىن ودان ارمەن ەزە تۇسكەن. ەكەۋىنىڭ دە ارقاسىندا مىلتىق. ەكەۋى دە باستارىن تومەن سالبىراتىپ، كوزدەرىن جەردەن الماستان بۇكجەڭدەي تۇسەدى.
— قۇپيا ورىنداعى وقتاردىڭ، تىم قۇرىعاندا، ەكەۋى وزىمىزدە بولعاندا عوي، — دەدى ءبىرى ۇنسىزدىكتى بۇزىپ.
ونىڭ داۋسى ەش سەزىمسىز، سالعىرت ەستىلگەن. ءجۇدا ەنجار ايتقانى سونشالىق، تاستارعا سوعىلا اقشۋلان تۇسپەن كوبىكتەنىپ اققان سۋدى ەندى كەشە باستاعان سەرىگى جاق جارعان جوق. الگىنىڭ سوڭىنان جولداسى دا سۋعا اياق باستى. اعىن سۋ سۇيەكتەن وتكەن مۇزداي بولعانمەن — سۋىقتىعى سونشالىق، بالتىرلارى مەن باشپايلارى مۇلدەم جانسىزدانىپ سالا بەرسىن، — ولار اياق كيىمدەرىن شەشكەن دە جوق. كەي تۇستا سۋ تىزەلەرىنەن اسىپ، تىرەگىن جوعالتقان الگىلەر تەڭسەلىپ-تەڭسەلىپ كەتەدى.
جۇرگىنشىنىڭ ءبىرى جىلتىر قويتاستا تايعاناقتاپ، قۇلاپ تۇسە جازدادى دا، جان داۋسى شىعا شىڭعىرىپ جىبەرىپ، سويتسە دە اياعىندا تىك تۇرىپ قالعان. ءسىرا، باسى اينالىپ كەتكەن بولۋى دا كەرەك تەڭسەلگەن كۇيى قولدارىن ەربەڭدەتە ءتۇسىپ، اۋانى قۇر قارماعانداي بولدى. بويىن ارەڭ بيلەپ، العا قادام باسقانى سول-اق ىزىنشە قاتتى: تەڭسەلىپ كەتىپ، تاعى دا وماقاسا قۇلاي جازداسىن. سول ساتتە كىلت توقتاپ، سەرىگىنە كوز تاستادى: اناۋ بولسا ءجۇرىسىن كىدىرتپەستەن العا وزىپ بارادى، ول ول ما، بۇرىلىپ قاراعان دا جوق.
ءبىرشاما ويلانعانداي بولىپ، قيمىلسىز تۇرىپ قالعان ول ىلە شالا:
— تىڭداشى، بيلل، مەن توبىعىمدى تايدىرىپ الدىم! — دەپ ايقاي سالدى.
بيلل اقشۋلان سۋدى كەشە ودان ءارى ءىلبىپ بارا جاتىر. ءبىر رەت تە بۇرىلىپ، سوڭىنا كوز تاستار ەمەس. ەكىنشىسى ونىڭ سوڭىنان كوز الماي قاراپ تۇر، جۇزىندەگى ەنجارلىق سەيىلمەسە دە جانارىنان جارالى بۇعىداي اۋىر كۇيزەلىس جىلتىراپ اڭعارىلدى.
بيلل بولسا ەندىگى قارسى جاعالاۋعا ءوتىپ، ودان ءارى سۇيرەتىلەپ ۇزاپ بارا جاتقان. جىلعانىڭ ورتاسىندا تىزەدەن سۋ كەشىپ تۇرعان بايعۇس ونىڭ ىزىنەن كوز تايدىرار ەمەس. ەرىندەرىنىڭ قاتتى سەلكىلدەگەنى سونشا، جەز سىمداي تىكىرەيگەن جيرەن مۇرتى دا قايشىلاسىپ كەتتى.
— بيلل! — دەپ داۋىستادى تاعى دا.
بۇل — پالەگە ۇرىنعان ادامنىڭ جانۇشىرعان ايقايى بولاتىن، امال قانشا، بيلل موينىن بۇرعان دا جوق. جولداسى الگىنىڭ اقساڭداعان كۇيى سۇرىنشەكتەي باسىپ، جاتاعان توبەنىڭ ۇشپاسى تولقىندى كوكجيەك بولىپ كەرىلگەن جايۋات بەتكەيمەن ەبەدەيسىز قالىپتا سۇيرەتىلە ورمەلەپ بارا جاتقانىنا كوز الماي ۇزاق قاراۋمەن بولدى. بيلل جارقاباقتان ءارى اسىپ، مۇلدەم كورىنبەي كەتكەنشە باقىلاۋىن قويعان جوق. سودان كەيىن عانا تەرىس اينالىپ، بيلل ءوزىن جاپا-جالعىز قالدىرىپ كەتكەن ماڭايداعى ءولى كەڭىستىككە اسىقپاي ءارى ەنجار كوز جۇگىرتكەن.
كۇن كوكجيەكتەن ءسال بيىگىرەك، قويۋ تۇمان مەن كولكىلدەگەن مۇنار اراسىنان ولمەۋسىرەي سىعىرايادى؛ كوز شالىنار شەكارا مەن بۇدىر جوق، قالىڭ مۇنار بولىپ سىرعىعان تۇمان عانا. بار سالماعىن ءبىر اياعىنا اۋىستىرعان جۇرگىنشى قالتاسىنان ساعاتىن سۋىردى. ساعات ءتورت بولىپ قالىپتى. سوڭعى ەكى اپتادا ۋاقىتتان دا جاڭىلدى: تەك شىلدە ايىنىڭ اياعى مەن تامىزدىڭ باسى بولعاندىقتان كۇن سولتۇستىك-باتىستان كورىنۋگە ءتيىس ەكەنىن جاقسى بىلەدى. تۇستىككە كوز جۇگىرتتى؛ مىناۋ تۇنجىراعان توبەلەردىڭ ار جاعىندا ۇلكەن ايۋلى كولى جاتقانىن جانە تۇپ-تۋرا سول باعىتتا كانادانىڭ شالقار جازىقتارى بويىمەن پوليار شەڭبەرىنىڭ ۇرەيلى ەندىكتەرى وتەتىنىن دە پايىمداعان. بۇل ورتاسىندا تۇرعان جىلعا كوپپەرماين دە تەرىستىككە قاراي تولقىندارىن قۋالاپ، ءتاج كيۋ شىعاناعىنا، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇيادى. ءوز باسى ەشقاشان ول جاقتا بولىپ كورگەن ەمەس، تەك بىردە گۋدزون شىعاناعى كومپانياسىنىڭ كارتاسىنان وسى ءوڭىردى بايقاپ قاپ، ءۇنسىز شولعانى بار.
قاراقان باسى عانا قالعان كەڭىستىكتى تاعى دا كوزىمەن شولىپ شىقتى. اينالا ۇنجىرعا ەزگەن سۇرەڭسىز، جاداۋ ولكە. جاتاعان توبەلەر بىر-بىرىنەن اۋمايتىن تولقىندى بەلدەۋ بولىپ كوكجيەكپەن استاسىپ جاتىر. اعاش نەمەسە تىربىق بۇتالار، ءشوپ ەكەش ءشوپ كوزگە ىلىنبەيتىن ۇشى-قيىرسىز ءارى سونداي قورقىنىشتى ءولى كەڭىستىك قانا ءقۇرىلىپ جاتىر — جانارىندا ۇرەي تابى جالت ەتتى.
— بيلل! — دەپ اقىرىن كۇبىرلەدى دە، ىلە-شالا:
— بيلل! — دەپ تاعى قايتالادى.
لايلانىپ اققان جىلعانىڭ ورتاسىنا جۇرەلەي وتىرا كەتسىن: ۇشى-قيىرسىز كەڭىستىك بوي بەرمەس كۇش-قۋاتىمەن ەڭسەسىن باسقانداي، قورقىنىشتى تىلسىزدىگىمەن زارە-قۇتىن قاشىرعان سياقتى. بەزگەك تيگەندەي دىرىلدەپ-قالشىلداپ سالا بەردى دە، مىلتىعى شولپ ەتىپ سۋعا ءتۇسىپ كەتتى. كىلت بويىن تۇزەپ الدى. ەرىك-جىگەرىمەن ۇرەيىن جەڭىپ، اۋرۋ اياعىنا زىلدەي سالماق تۇسپەس ءۇشىن تەڭدى سول يىعىنا قاراي سىرعىتىپ، اقىرىن ءارى ابايلاپ العا قاراي جىلجىعان. جانى اۋىرا قاباعىن تىرجيتادى.
توقتاۋسىز سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر. اۋرۋىن ەلەڭ قىلماي، قايتپاس ولەرمەندىكپەن ۇشارلىعىنىڭ ارعى جاعىنان بيلل كورىنبەي كەتكەن توبەگە ورمەلەدى، — ءوزى ءۇشىن قيمىلدارى اقساڭداي باسىپ، ارەڭ سۇيرەتىلگەن بيللدەن دە ارمەن كۇلكىلى ءارى ەبەدەيسىز كورىنگەن. ءبىراق الاسا توبەنىڭ ۇشپاسىندا تۇرىپ، اياق استىنداعى جازىقتا ەشكىم جوق ەكەنىن بايقادى! تاعى دا قورقىنىش قاۋمالاپ السىن، تاعى دا بويىن بيلەگەن ۇرەيىن جەڭىپ، ارقاسىنداعى تەڭدى ودان ءارى سول يىعىنا تامان سىرعىتىپ، اقساڭداعان كۇيى بوكتەرگە قاراي جىلجىدى.
جازىق بەتى ميباتپاق ەكەن، سۋ قالىڭ مۇكتى جوكەدەي ەتىپ سۋلاپ تاستاپتى. قادام باسقان سايىن تابان استىنان سۋ بۇرقاقتاي اتىلىپ، دىمقىل مۇكتەن ۇلتانى سۋىرىلارداي قورقىلدايدى. ءبيللدىڭ ىزىمەن جۇرۋگە ۇمتىلعان ول تيتىمدەي كولشىكتەن كولشىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن ىلعي مۇك اراسىنان ارالداي بولىپ كورىنگەن شوشاق تاستاردى باسۋعا كۇش سالۋدا.
جاپا-جالعىز قالعانىمەن باعىتىنان جاڭىلار ەمەس. كوپ ۇزاماي-اق تىربىق ءارى قۋراي باستاعان قۇرعاق، كەبۋ سامىرسىندار مەن شىرشالار قورشاعان كىشكەنتاي تيچيننچيلي كولىنە — جەرگىلىكتى تىلدە "تيتىمدەي تاياقشالار ەلى" دەپ اتالاتىن كولگە جەتەتىنىن جاقسى بىلەدى.
ال سول كولگە الدەقانداي جىلعا قۇيىپ جاتىر جانە ونىڭ سۋى لاي ەمەس. جىلعا جاعالاۋلارىن قامىس جاپقان، — بۇل ەسىندە جاقسى ساقتالىپتى، — ايتكەنمەن اعاشتار مۇلدەم وسپەيدى. سول جىلعانى جوعارى ورلەي وتىرىپ، سۋ ايرىققا دەيىن جەتەتىنىن دە بىلەدى. سۋ ايرىقتان كۇنباتىسقا قاراي اعاتىن تاعى ءبىر جىلعا باستالادى؛ بۇل سونى جاعالاي ديز وزەنىنە جەتەدى دە، توڭكەرىلىپ، تاستارمەن كومىپ تاستالعان قايىق استىنان قۇپيا ورىندارىن تاۋىپ الادى. قۇپيا ورىندا وق-دارىلەر، قارماقتار مەن قارماق تۇزاقتارى، كىشكەنە اۋ — ءبىر باسىنا تاماق ايىرۋعا قاجەت نارسەنىڭ ءبارى بار. ول جەردە ءۇن دا بار، ارينە تام-تۇم عانا، ازداپ سۇبە ەتى مەن بۇرشاق تا تابىلادى.
بيلل مۇنى سول جەردە كۇتۋگە ءتيىس، سوسىن ەكەۋى ديز وزەنىنىڭ بويىمەن تومەن قۇلديلاپ وتىرىپ ۇلكەن ايۋلى كولىنە تۇمسىق تىرەيدى دە، ودان ءارى كولدى قايىقپەن ءجۇزىپ وتەدى. سوسىن وڭتۇستىككە، ماككەنزي وزەنىنە جەتكەنشە تەك وڭتۇستىككە قاراي جۇرەدى — ال قاھارلى قىس بۇلاردىڭ ءىزىن قۋالايدى دا وتىرادى، بۋىرقانعان وزەندى مۇز شىرمايدى، كۇندەر سۋىق بولا تۇسەدى، تەك وڭتۇستىككە قانا جۇرەدى بۇلار، گۋدزون شىعاناعىنداعى بيىك، ءدىڭى جۋان اعاشتار قورشاي وسكەن، ىشەر تاماق استا-توك الدەبىر فاكتورياعا جەتكەنشە توقتامايدى.
ىلگەرى قاراي قينالا جىلجىعان جۇرگىنشى تەك وسىلاي ويلاۋمەن كەلەدى. ءجۇرۋ قانشا اۋىر بولعانمەن، بيلل مۇنى ورتا جولعا تاستاپ كەتكەن جوق، اسىرەسە، بيلل مۇنى قۇپيا ورىندا توسادى دەپ ءوزىن-وزى سەندىرۋ ودان دا قيىن. ءبىراق، بۇل وسىلاي ويلاۋعا ءتيىس، ايتپەسە بۇدان ارعى جانتالاستىڭ ەش ءمانى جوق، ودان دا جەرگە سۇلاي كەتىپ، ولىمگە ءبىرجولا مويىنسۇنۋ عانا قاجەت. ال ازىرگە كۇننىڭ كومەسكى شار تاباعى سولتۇستىك-باتىسقا اقىرىن ەڭكەيگەن سايىن ول ويشا ەسەپتەپ تە ۇلگەردى، سانسىز رەت ويشا سانامالادى، — ءيا، باستىرمالاتىپ كەلە جاتقان قىستان قاشىپ، بيلل ەكەۋى وڭتۇستىككە قاراي قانشا جول جۇرەتىندەرىن، ءاربىر قادامدارىن سارالادى. وزدەرىنىڭ قۇپيا ورىندارى مەن گۋدزون شىعاناعى كومپانياسىنىڭ قويمالارىندا قانشا ازىق-تۇلىك قورى قالعانىن ويشا تىزبەلەيدى. ەكى تاۋلىكتەن بەرى ءنار سىزعان جوق، تويىپ تاماق جەمەگەنىنە ودان دا ۇزاق بولدى-اۋ. ارا-تۇرا اقىرىن ەڭكەيىپ، مي باتپاقتىڭ بوزعىلت جيدەكتەرىن جۇلادى دا، اۋىزعا سالىپ شايناپ، قينالا ارەڭ جۇتادى. قۇر سۋ تاتىعان جيدەكتەر تاڭدايىندا تەز ەرىپ-اق كەتەدى، — ۇرتىندا تەك تاستاي قاتتى سۇيەگى عانا قالادى. وعان قارىن تويماسىن دا ابدەن جاقسى بىلەدى-اۋ، ءبىراق ەسسىز ءۇمىت قاتال تاجىريبەمەن ساناسۋدى ءبىرجولا قويعان، سوسىن جالىقپاي شاينايدى كەپ.
ساعات توعىزدار شاماسىندا باشپايىن تاسقا وڭدىرماي سوعىپ-اپ، قينالىستان ءارى ال-دارمەنى قالماعاندىقتان سۇلاپ ءتۇستى. ءبىر قىرىنان قيمىلسىز ۇزاق جاتتى: سوسىن تەرى تاسپالاردان قۇتىلىپ، ەبەدەيسىز قالىپتا ەنسە تۇزەپ وتىرعان. ءالى ءتۇن قاراڭعىسى تۇسە قويماعان كەز، ىلە الاكەۋىمنىڭ ساۋلەسىمەن تاستار اراسىن سيپالانىپ، قۇرعاق مۇكتەردى جۇلمالاپ جيا باستاسىن. قۇشاق تولار بولعاندا عانا وت جاقتى — تۇتىندەگەن، ارەڭ مازداعان الاۋعا باقىرشاق تولى سۋ قويدى.
جۇگىنىڭ باۋىن اعىتىپ، اۋەلى قانشا ءشيى قالعانىن سانامالادى. بار بولعانى الپىس جەتى عانا! جاڭىلىپ قالماس ءۇشىن قايتا-قايتا، ءۇش رەت ساناپ شىقتى. ۇشكە ءبولىپ، اربىرەۋىن قايىسقا مىقتاپ وراپ تاستادى؛ ءبىر بولىگىن تەمەكىنىڭ بوس قالتاسىنا سالدى، ەكىنشىسىن جۇلىم-جۇلىمى شىققان مالاقايىنىڭ استارىنا، ال ءۇشىنشىسىن قوينىنا تىقتى. وسىنىڭ ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي قىلعانى سول-اق، تابان استى تۇلا بويىن ۇرەي بيلەگەنى: جالما-جان بۋمالارىن قايتا اشىپ، شيلەردى تاعى دا بىرتىندەپ سانامالادى. ءباز-باياعى الپىس جەتى شي!
شىلقىلداعان اياق كيىمىن الاۋعا قاقتاپ كەپتىردى. موكاسيننىڭ جۇلما-جۇلماسى شىعىپتى، ءجۇن جامىلعىدان ىلدەبايلاپ تىككەن شۇلىعى شۇرق تەسىك، اياعى دا قانى شىعا ويىلىپ كەتكەن. توبىعى جان شىداتپاي سىزداعان سوڭ باجايلاپ قاراپ شىقتى: كۇپ بولىپ ىسكەنى سونشا. تىزەسىمەن بىردەي بوپ كولكىلدەپ تۇر. جامىلعىنىڭ شەتىنەن ۇزىن تاسپا ەتىپ جىرتىپ، توبىعىن تاستاي قىپ بايلادى دا، تاعى دا ءبىراز جىرتىپ، شۇلىعى مەن موكاسيننىڭ ورنىنا اياعىن وسىمەن وراپ تاستاعان. سودان كەيىن عانا قايناعان سۋدى جۇتىپ ساپ، ساعاتىنىڭ ءتىلىن بۇرادى دا، ءجۇن جامىلعىنى تاس بۇركەنىپ بۇك ءتۇستى.
ولگەن ادامداي بەيمارال ۇيىقتاپتى. ءتۇن ورتاسىنا قاراي عانا اينالانى قاراڭعىلىق قىمتاسىن، دەگەنمەن، بۇل ونشا ۇزاققا سوزىلعان جوق. كۇن سولتۇستىك-شىعىستان شىقتى، — دۇرىسى سول تۇستان تاڭ سىبىرلەدى، ويتكەنى، سۇر بۇلتتاردىڭ تاساسىنان كۇن كورىنبەي تۇرعان-دى.
تاڭعى التىدا شالقاسىنان جاتىپ وياندى. سۇرعىلت اسپانعا شۇقشيا ءۇڭىلىپ جاتىپ، قارنى قاتتى اشقانىن سەزدى. اۋدارىلىپ، شىنتاقتاي كوتەرىلە بەرىپ، قاتتى پىسقىرعان دىبىستى ەستىدى دە، وزىنە كاۋىپتەنە ءارى تاڭدانا قاراپ تۇرعان ءداۋ بۇعىنى كوزى شالعان. وزىنەن بار بولعانى ەلۋ قادامداي جەر، ودان تۇك قاشىق ەمەس، سول ءسات تابادا شىجىلداي قۋىرىلعان بۇعى ەتىنىڭ ءدامى اۋزىنا كەلىپ، ءيىسى مۇرنىن جارعانى. ەركىنەن تىس وقتاۋسىز مىلتىعىنا جارماسىپ، كوزدەپ تۇرىپ شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. وسقىرىنعان بۇعى تاستارعا تۇياعى تارسىلداپ ءتيىپ، زىتا جونەلدى.
ىزالانا بوقتاپ ساپ، مىلتىعىن لاقتىرىپ جىبەردى دە، ىڭقىلداعان كۇيدە اياعىنان تۇرۋعا ۇمتىلدى. بار كۇشىن جۇمساپ، الدەن ۋاقىتتان سوڭ عانا ويىنداعىسى ورىندالعان. بۋىندارىنا تاس تۇسكەندەي يىلىپ-بۇگىلۋى مۇڭ، ءار قيمىلىنا ەرىكسىزدەن بار جىگەرىن سارپ ەتىپ اۋرە. ادام سياقتى اياعىنان تىك تۇرىپ، ەڭسەسىن جازۋعا تالاي ۋاقىتىن زايا ەتتى.
جاتاعان توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، اينالاعا كوز سالعان. اعاش تا، بۇتا دا كورىنبەيدى — تۇتاسىپ جاتقان سۇرعىلت مۇكتەن باسقا دىم جوق، ارا-تۇرا سۇپ-سۇر قويتاستار عانا دوڭكيىپ، سۇر كولشىكتەر مەن سۇر بۇلاقتار بۇلدىرايدى. اسپان دا سۇپ-سۇر. كۇننىڭ ساۋلەسى دە، جىلتىراعان جارىعى دا زىم-زيا! سولتۇستىكتىڭ قايدا ەكەنىن دە، ءتىپتى، كەشە كەشكىلىك قايدان كەلگەنىن دە ايىرا الار ءتۇرى جوق. ءبىراق، جۇرەر باعىتتان جاڭىلماعانى ءسوزسىز. ءدال وسىنى ابدەن جاقسى بىلەدى. كوپ ۇزاماي-اق تيتىمدەي تاياقشالار ەلىنە كەلىپ جەتەدى. ايتەۋىر ول ولكەنىڭ سول كول جاعىندا، ءتىپتى جاقىن ماڭدا — بالكىم، اناۋ ءبىر كەلەسى توبەنىڭ ار جاعىندا جاتقانى كۇمانسىز.
جۇگىن جولعا الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى ەتىپ بۋماق بولىپ، ورنىنا كايتىپ كەلدى دە، شيلەرى ساقتاۋلى بۋمالارىن تاعى ءبىر تەكسەردى، ايتكەنمەن قايتا ساناعان جوق. سويتسە دە بۇعى تەرىسىنەن تىگىلگەن، اۋزى شىمشي بۋىلعان جالپاق قالتاعا كوزى ءتۇسىپ، اۋدەم ۋاقىت ويلانىپ قالدى. قالتا ونشا ۇلكەن دە ەمەس، قوس الاقانعا سىيارلىقتاي-اق، ءبىراق، سالماعى باقانداي ون بەس فۋنت قالعان بار جۇكتەرىنىڭ سالماعىمەن پارا-پار، وسى جايت قانا الاڭداتىپ تۇر. اقىرى قالتانى بولەك قويدى دا، جۇگىن قايتا جيناستىرا باستادى. وسىدان كەيىن قالتاعا جالت ەتىپ قاراپ، جالما-جان قولىنا الىپ، مەڭىرەۋ دالا قىمبات التىنىن تارتىپ الاتىنداي اينالاعا شامدانا كوز تاستاسىن. ورنىنان كوتەرىلىپ، ىلگەرى قاراي سۇيرەتىلىپ جۇرە باستاعاندا الگى قالتا ارقاسىنداعى جۇكتەردىڭ اراسىندا بولاتىن.
سولعا قاراي بۇرىلىپ ءجۇردى، اۋىق-اۋىق كىدىرىگى، باتپاقتا وسكەن جيدەكتەردى ۇزەدى. اياقتارى اعاشتاي بولىپ سىرەسىپ قالعان-اق، بۇرىنعىدان ورمەن شويناڭداپ كەلەدى، ءبىراق مۇنىڭ ءوزى اسقازاننىڭ كۇيدىرە شۇرىلداۋىنىڭ قاسىندا دىم ەمەس. اشتىقتا جان شىداتپاي قيناپ-اق كەلەدى. اۋرۋ جانىن جەگەنى سونشالىق، تيتىمدەي تاياقشالار ەلىنە جەتۋ ءۇشىن قاي باعىتقا ءجۇرۋ كەرەكتىگىنەن جاڭىلىپ، ابدىراپ قالعانى. سۋلى جيدەكتەر جان شىداتپاس اۋرۋدى باساتىن ءتۇرى جوق، بار بولعانى ءتىلى مەن تاڭدايىن توتيايىنداي كۇيدىرە تۇسەدى.
كىشكەنە جىلعاعا جەتكەنى سول-اق، تاستار مەن تومارلار اراسىنان سۇر قۇرلار قىر، قىر، قىر... دەسىپ قيقۋلاسا، قاناتتارى ساتىرلاي قارسى ۇشا باستادى... ولارعا قاراي تاس جاۋدىرىپ-اق باقتى، ءبىراق بىرىنە دە ءدال تيگىزە العان جوق. سوسىن جۇگىن جەرگە قويىپ، تورعايعا جەر باۋىرلاپ جاقىندايتىن مىسىق سياقتى ەڭبەكتەي باستادى. شالبارى ۇشكىر تاستارعا دال-د ۇلى شىعىپ، تىزەسىنەن سۋداي اققان قان ىزىمەن شۇباتىلىپ جاتىر، ءبىراق، دەنەسىنىڭ اۋىرعانىن دا سەزگەن جوق، اشتىق ەشتەڭە ويلاتار ەمەس. دىمقىل مۇكپەن جەر باۋىرلاپ كەلەدى، سۋىقتان دەنەسى ءدىر-دىر قاعادى، ءبىراق اشتىقتىڭ جانعا باتقانى سونشا، توڭعانىن دا تۇك سەزەر ءتۇرى جوق. ال اپپاق قۇرلار جان-جاعىنان تولاسسىز، پارىلداپ ۇشۋدا، اقىرى "قىر، قىرڭ دەگەن مازاسىز داۋىستارى مازاق سياقتى بولىپ ەستىلىپ، قۇرلاردى سىباپ سالدى دا، ءوزى دە بار داۋسىمەن قۇستاردى مازاقتاي باستادى.
ءبىر رەت، ءسىرا، ۇيىقتاپ قالعان قۇردىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى. اۋەلى تاستار اراسىنداعى ۇياسىنان تۋرا مۇنىڭ بەتىن جاناي ۇشىپ شىققانشا ونى بايقاماعان بولاتىن. قۇس قانشا جىلدام ۇشقانمەن، بۇل دا شاپشاڭ قيمىلمەن شاپ بەرسىن — ۋىسىندا ءۇش تال قۇيرىق قاۋىرسىنى قالدى. ۇزاپ ۇشىپ بارا جاتقان قۇستىڭ سوڭىنان وزىنە ەڭ سۇمدىق جاماندىق جاساعانداي سونشالىق جەك كورە قاراپ تۇر. وسىدان كەيىن عانا ورنىنا قايتىپ ورالىپ، جۇگىن يىعىنا استى.
تۇسكە تامان قۇستار بۇرىنعىدان دا مول باتپاققا جەتتى. جيىرما شاقتى بۇعى ءۇيىرى مۇنى مازاق ەتكەندەي جاناپ ءوتتى، — جاقىن ماڭنان وتكەنى سونشا، مىلتىقتان جالپ ەتكىزۋگە بولاتىنداي. باس سالىپ سوڭدارىنان قۇعىسى كەلگەن، دولى سەزىمنىڭ بويىن بۇعانى سونشا، الگى ءۇيىردى قۋىپ جەتەتىنىنە سەنىمدى-اق. تۇرا قارسى ماڭدايدان اۋزىنا قۇر تىستەگەن قارا-قوڭىر تۇلكى شىعا كەلسىن. بار داۋسىمەن ايقايلاپ جىبەردى. ايقايى تىم قورقىنىشتى ەستىلدى، ءبىراق زارەسى ۇشسا دا الگى تۇلكى جەمتىگىن اۋزىنان تاستاعان جوق.
كەشقۇرىم ەرنەۋىنە سيرەك قامىس وسكەن، اكتەن لايلانىپ اققان جىلعانىڭ جاعاسىمەن ءىلبىپ كەلە جاتتى. قامىس ساباعىنىڭ تامىرعا تاياۋ تۇسىنان مىقتاپ قارماپ، كىشكەنتاي پيازشىققا ۇقسايتىن ءتۇبىرىن سۋىرىپ العان. تيتتەيلىگى سونشالىق، مىق شەگەدەي عانا. پيازشىق جۇپ-جۇمساق ەكەن، ءتىس اراسىندا قارشىلداتىپ شاينادى-اي. تەك تارامدالعان تالشىقتارى قاپ-قاتتى ءارى جيدەك سياقتى تىم سۋلى كورىنەدى، تالعاجاۋ بولار ءتۇرى جوق. يىعىنداعى جۇگىن لاقتىرىپ تاستاي سالىپ، قامىس اراسىندا ءتورت تاعانداپ جۇرە باستاسىن. كۇيىس قايىرعان مالشا قامىستى قارشىلداتا شايناپ، اۋزىن سىلپىلداتادى كەپ.
ابدەن-اق قالجىرادى، ءالسىن-السىن جەرگە جاتا قالىپ، ۇيىقتاعىسى كەلەدى، ءبىراق تيتىمدەي تاياقشالار ەلىنە جەتۋدەن ءالى ءۇمىتتى، ءتىپتى، ودان گورى اشتىق تىنىش تاپتىرار ەمەس. الىس سولتۇستىكتە جاۋىن قۇرتىنىڭ دا، قۇرباقانىڭ دا بولمايتىنىن جاقسى بىلگەنمەن، كولشىكتەردەن قۇرباقا، توپىراقتى بۇرقىراتا قازىپ جاۋىن قۇرتىن ىزدەدى.
ءاربىر شالشىققا كوز تاستاپ-اق كەلەدى، اقىرى قاس قارايا وسىنداي شالشىقتاردىڭ بىرىنەن تەنگە بالىق — تيتىمدەي جالعىز شاباق كوزىنە ءىلىندى. يىعىنا دەيىن وڭ قولىن سۋعا باتىرعان، ءبىراق، بالىقتىڭ ۇستاتا قويار ءتۇرى بايقالمايدى. ودان سوڭ قوس قولداپ ۇستاۋعا كىرىستى دە، سۋ تۇبىندەگى بار لايدى كوتەرگەن. تولقىعانى سونشاما، اياعى تايعاناقتاپ، سۇلاپ تا ءتۇسىپ، بەلۋارىنا دەيىن سۋعا مالشىندى. سۋدى دا لايلاعانى سونشا، الگى شاباقتى بايقاۋدىڭ ءوزى ءبىر مۇڭ، اقىرى لاي تۇنعانشا توسۋعا تۋرا كەلدى.
ول تاعى دا شاباقتى اۋلاۋعا جان سالا كىرىسىپ، كولشىك قايتادان لايلانعانشا قۋالاۋمەن بولدى. ودان ءارى كۇتۋگە مۇمكىندىگى جوق. قالايى باقىرشاعىن شەشىپ اپ، سۋدى سىرتقا توگە باستاعان. اۋەلى قاسارىسا، دۇلەيلەنىپ توككەن-دى، ءۇستى-باسى سۋعا مالشىنىپ، شالشىققا جاقىن ماڭعا توككەنى سونشا، سۋ قايتادان كولشىككە اعىپ قۇيىلۋمەن بولدى. ەندى جۇرەگى ۇستىن-ۇستىنە دۇرسىلدەي سوعىپ، قولدارى دىرىلدەگەنىنە قاراماستان ابايلاپ توگۋدە. جارتى ساعاتتان سوڭ شالشىقتا سۋ قالمادى دەسە دە بولادى. كولتاباندا ءىلىپ الار ەشتەڭە قالعان جوق. وكىنىشتىسى سول، الگى شاباق تا زىم-زيا. ول تاستار اراسىنداعى كىشكەنتاي، ەلەۋسىز جارىقتى ەندى اڭعاردى، بالىق سول ارقىلى كەلەسى كولشىككە جىپ ەتە قالعان ەكەن. ال ونداعى سۋدىڭ كول-كوسىرلىگى سونشالىق، مۇنداعى سۋدى كۇنى بويى قوتارساڭ دا تاۋىسا الماس ەدىڭ. اتتەڭ، تەسىكتى بۇرىنىراق بايقاعاندا اۋەلدەن-اق تاسپەن بىتەپ تاستاپ، شاباق بۇعان بۇيىرار دا ەدى.
ول شىلقىلداعان جەرگە وتىرا كەتىپ، تورىعۋدان جىلاپ جىبەرسىن. اۋەلى اقىرىن جىلاعان، ودان كەيىن ءوزىن قورشاعان مەيىرىمسىز ءولى ايماقتى مارعاۋلىقتان وياتىپ، قاتتى وكىرىپ جىلادى: وسىدان سوڭ دا يىعى سەلكىلدەپ، جانارىنان جاس تامباي ۇزاق وكسىدى.
وت جاعىپ، قايناعان قۇر سۋدى ۇستەمەلەي جۇتىپ جىلىنعاننان كەيىن وتكەن تۇندەگىدەي بيىكتەۋ تاستاق جەرگە توسەگىن جايدى. ۇيقىعا كەتەر الدىندا شاقپاق شيلەرىنىڭ قۇرعاقتىعىن تەكسەرىپ، ساعاتىنىڭ قۇلاعىن دا بۇراۋدى ۇمىتقان جوق. جامىلعىسى سۋ-سۋ ەكەن، قولى تيگەندە مۇپ-مۇزداي بولىپ سەزىلگەن. اياعى جان شىداتپاي اۋىرىپ، دەنەسى وتقا ورانىپ جاتىر. دەگەنمەن، ول تەك اشتىقتى عانا سەزىنۋدە، تۇندە دە قوناقتار جينالعان تۇسكى اس، استا-توك تاماق ۇيىلگەن ۇستەل، شالقىعان دۋمان تۇسىنە كىرىپتى.
دىرىلدەي ءارى دەل-سال بولىپ وياندى. كۇن كوزى كورىنەر ەمەس. جەر مەن كوكتىڭ سۇرعىلت بوياۋى قالىڭدانا قاراۋىتىپ، تۇپسىزدەنىپ اڭعارىلادى. وكپەك جەل ۇيتقي سوعىپ، العاشقى قار ماڭايداعى توبەلەردى اققا وراعان. وت جاعىپ، سۋ قايناپ ۇلگەرگەنشە اۋا كىلەگەي تارتىپ، اعايراڭداندى. بۇل — جاپالاقتاپ دىمقىل قار جاۋا باستاعانى. اۋەلدە قار جەرگە جەتەر-جەتپەس كۇيدە ەرىپ جاتتى، ءبىراق قارا جەردى جابا تۇتاسا قالىڭ جاۋعانى سونشا، جيناعان مۇكتەرىنىڭ ءبارى سۋ بولىپ، وت تا ءوشىپ قالدى.
وسى جايت تاعى دا جۇگىن يىعىن اسىپ، باعدارى بەيمالىم جاققا، تەك العا قاراي ىلبۋىنە بەلگى بولعان. ول ەندى تيتىمدەي تاياقشالار ەلى تۋرالى دا، بيلل جايلى دا، ديز وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قۇپيا ورىن جونىندە دە ويلاعان جوق. ونى تەك ءبىر عانا تىلەك: تاماق قانا مازالاۋدا! اشتىقتان باسى شىر اينالدى. ەندى وعان قايدا جۇرسە دە ءبارىبىر ەدى، تەك جازىق جەرمەن ءىلبي بەرسە بولعانى. دىمقىل قار استىنان قارمالاپ سۋعا بورتكەن جيدەكتەر ىزدەدى، قامىس تۇبىرلەرىن تامىرىمەن سۋىردى. بۇلاردىڭ ءبارى تۇك تاتۋسىز ەدى، ونىڭ ۇستىنە تالعاجاۋ بولار ءتۇرى دە كورىنبەيدى. بۇدان كەيىن قىشقىلتىم ءدامدى الدەقانداي ءشوپ ۇشىراسقان، امال نە، جەرباۋىرلاي وسكەن، سودان دا قار استىنان تابۋ قيامەت-قايىم ءشوپ تىم ماردىمسىز بوپ كورىنگەن، ايتەۋىر قولىنا ىلىككەنىن جالما-جان جەپ قويدى.
بۇل ءتۇنى وت جاعىپ، سۋ قايناتا دا المادى، امالسىز جامىلعى استىنا كىرىپ، اشتىقتان مازاسىز ۇيقىعا بەرىلدى. قار مۇزداي جاۋىنعا اينالعان. بەتىنە جاڭبىردىڭ قايتا-قايتا تيۋىنەن شوشىپ ويانۋمەن بولدى. تاعى ءبىر كۇن — جارىعى جوق سۇرقاي كۇن باستالدى. جاۋىن توقتاپتى. ەندى جۇرگىنشىنىڭ اشتىعى باسىلعان سياقتى بوپ كورىنگەن. تەك اسقازانىندا ۇزبەي سىزداعان اۋرۋ بار، ءبىراق بۇل ءوزىن ونشا قينامايتىن دا سياقتى. ساناسى ايىتىپ، تيتىمدەي تاياقشالار ەلى مەن ديز وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى قۇپيا ورىن تۋرالى تاعى دا ويلاي باستادى.
ءبىر جامىلعىنىڭ قالدىعىن ۇزىنشا تاسپا ەتىپ جىرتىپ، قانى شىعا ويىلعان اياعىن ورادى دا، اۋىرعان توبىعىن قايتا تاڭىپ، كۇندىزگى جۇرىسكە دايىندالدى. جۇكتەرىن جيناستىرعان ساتىندە بۇعى تەرىسىنەن تىگىلگەن قالتاعا كوز الماي ۇزاق ءۇڭىلسىن، دەگەنمەن اقىر سوڭىندا ونى دا جولعا الا كەتكەن.
جاڭبىر قاردى ەرىتىپ، تەك توبەلەردىڭ ۇشى عانا اعارىپ جاتىر. كۇن شىقتى — ەندى ءوزىنىڭ باعىتتان اداسقانىن بىلسە دە، جۇرگىنشى اينالانى باعدارلاۋعا مۇمكىندىك الدى. ءسىرا، سوڭعى كۇندەرى جاڭىلىسىپ ءجۇرىپ، تەرىستىككە تىم بۇرىلىپ كەتكەن بولار. ەندى ول دۇرىس جولعا ءتۇسۋ ءۇشىن وڭتۇستىككە قاراي بۇرىلا ءجۇردى.
اشتىقتىڭ ازابى ازايا تۇسكەن، ءبىراق ءوزىنىڭ دە ال-دارمەنى قالماعانىن سەزەدى. ءجيى كىدىرىپ، باتپاق جيدەكتەرى مەن قامىستىڭ ءتۇبىرىن جيناي ءجۇرىپ دەمالۋعا تۋرا كەلۋدە. ءتىلى ءىسىنىپ كەتتى، ءتىلىم-تىلىمى شىعا ويىلىپ كەتكەن سياقتانىپ، قۇپ-قۇرعاق بولىپ قالىپتى، تەك ۇرتى عانا زاپىران دامگە تولى. ەڭ باستىسى، جۇرەگى ءجيى مازالاۋدا. قىسقا ساتتىك جۇرىستەن سوڭ-اق تىنباي دۇسىرلەپ، ىلە-شالا تىنىسى ءبىتىپ، باسى شىر اينالادى دا، ەستەن تانىپ قۇلارداي ءدۇرس-دۇرس سوعىپ بۇلقىنادى كەپ.
تۇسكە تامان ۇلكەن ءبىر شالشىقتان ەكى تەڭگە بالىقتى بايقاعان. سۋدى سىرتقا توگۋ ءمانسىز ەدى، دەگەنمەن ول ەندى نەعۇرلىم سابىرلى بولاتىن، سودان با، قالايى باقىراشپەن ءسۇزىپ الۋدىڭ ءيىنى ءتۇستى. ولاردىڭ ۇلكەندىگى ساۋساقتاي عانا، ودان ۇلكەن ەمەس، ءبىراق مۇنىڭ بۇرىنعىداي تاماق جەگىسى جوق. اسقازانى قالعىپ كەتكەندەي اۋرۋى اقىرىنداپ باسىلدى، ەندى ونشا قيناي بەرمەيدى. بالىقتاردى شيكىلەي جەپ، اسىقپاي شايناۋمەن بولدى ءارى مۇنىڭ ءوزى ەڭ دۇرىس شەشىم بولاتىن. تاماق جەگىسى كەلمەيدى، دەسە دە امان قالۋى ءۇشىن وسىلاي ەتۋ قاجەت-اق.
كەشقۇرىم تاعى دا ءۇش شاباق ۇستادى، ەكەۋىن جەپ الدى دا، ءۇشىنشىسىن ازانعى اسقا قالدىردى. ارەدىك جولىققان تومارلاردى كۇن كەپتىرىپ ۇلگەرىپتى. سۋ قايناتىپ، بويىن جىلىتقان. بۇل كۇنى ول ون ميللدەن ارتىق جۇرە العان جوق، ال ەرتەسىنە جۇرەگى مۇمكىندىك بەرگەن ساتتەردە عانا سۇيرەتىلىپ، بەس ءميللدى عانا ارتقا قالدىردى.
ەڭ باستىسى، اسقازانى مۇلدەم قالعىپ كەتكەندەي تۇك تە اۋىرار ەمەس. بۇل ماڭاي مۇلدەم بەيتانىس، بۇعىلار دا ءجيى ۇشىراسا باستادى. قاسقىرلار دا. ولاردىڭ ۇلىعانى الىستاعى مەڭىرەۋ ايماقتاردان ءجيى ەستىلىپ، ال بىردە مۇنىڭ جولىن كەسە بۇقپانتايلاپ جۇگىرگەن ءۇش قاسقىردى دا بايقادى.
تاعى ءبىر ءتۇن ارتتا قالدى، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بەرىك شەشىمگە كەلگەن ول تەرى قالتانىڭ اۋزىن بۋعان ءجىپتى شەشتى. قالتادان سۋسىلداعان التىن قۇم مەن كەسەك التىندار سارعىلتىم اعىن بولىپ توگىلسىن. التىندى ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن الىستان اڭداعايلاپ كورىنەتىن جارتاستىڭ شوقىسىنا جاسىردى دا، قالعانىن قايتادان قالتاعا سالعام. سوڭعى جامىلعىسىن دا اياعىن وراۋعا جۇمسادى. ايتسە دە، مىلتىعىن ءالى تاستار ەمەس، ويتكەنى، ديز وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قۇپيا ورىندا وق-دارىلەر اسا مول
كۇن تۇماندى بولدى. ءدال وسى كۇنى اشتىق سەزىمى قايتا باس كوتەرسىن. جۇرگىنشىنىڭ قاتتى قالجىراعانى ءارى باسى اينالعانى سونشالىق، ارا-تۇرا كوزى تۇك كورمەي قالادى. ەندى ول ىلعي ءسۇرىنىپ، قۇلاۋمەن بولدى، بىردە قۇردىڭ ۇياسىنىڭ ءدال ۇستىنە سۇلاپ ءتۇستى. ۇيادا جاڭا جۇمىرتقا جارعان، كوزدەرىن اشقاندارىنا ءبىر كۇن عانا بولعان ءتورت بالاپان بار؛ تيتىمدەيلىكتەرى سونداي، اربىرەۋى ءبىر-بىر جۇتۋعا عانا جارايدى؛ اشقاراقتانا جەگەنى سونشا، ولاردى اۋزىنا تىرىدەي تىقپالادى؛ الگى بەيشارالار ءتىسىنىڭ اراسىندا جۇمىرتقا قابىعىنداي قىتىرلايدى. انالىق قۇر جان ۇشىرا قيقۋلاپ، مۇنى اينالا ۇشىپ ءجۇر. مىلتىقتىڭ دۇمىمەن سوعىپ تۇسىرگىسى كەلگەن، ءبىراق بۇلت ەتىپ جالتارىپ كەتتى. وسىدان كەيىن وعان تاس جاۋدىرا باستادى دا، قاناتىنان جارالادى. سىنعان قاناتىن سۇيرەتىپ. ۇشۋعا تالپىنعان قۇر بۇدان اۋلاققا باس ساۋعالاماقشى.
الگى بالاپاندار توبەتىن شىن وياتىپتى: ەبەدەيسىز سەكىرىپ، اۋىرعان اياعىنا سالماعىن سالا شويناڭداعان كۇيى قۇسقا تاس لاقتىرىپ، قىرىلداي ايقايلايدى، بىرەسە قۇلاعان ورنىنان تۇنەرىپ ءارى تىستەنە شىدامدىلىقپەن كوتەرىلىپ، ءۇن-تۇنسىز تۇرەگەلەدى دە، باس اينالۋىن سەرپىپ، ەستەن تانباس ءۇشىن كوزىن قولىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ قويادى.
قۇردىڭ ىزىمەن سالپاقتاعانى ونى باتپاقتى جازىققا الىپ كەلدى، وسى جەردە سۋ-سۋ مۇكتىڭ بەتىندەگى ادامنىڭ ءىزىن بايقادى. ىزدەرى مۇنىكى ەمەس — بۇنى جاقسى بىلەدى. ەندەشە ءبيللدىڭ ءىزى بولعانى عوي. ءبىراق، بۇل كىدىرە العان جوق، سەبەبى اپپاق قۇر ودان ءارى جاندال باسالاپ قاشىپ بارا جاتىر. بۇل اۋەلى سونى ۇستاۋعا ءتيىس، سودان سوڭ عانا قايتىپ ورالىپ، ىزدەردى جاقسىلاپ قاراماقشى.
قۇستى قالجىراتىپ-اق تىندى، ءبىراق ءوزىنىڭ دە ال-دارمەنى قالماعان. الگى قۇر دەمىن قينالا الىپ، ءبىر بۇيىرلەپ بۇقپان-تايلاۋدا، بۇل دا ودان ونشاقتى قادام جەردە ەنتىگە دەم الىپ، جاقىنىراق ەڭبەكتەپ بارۋعا شاماسى جەتپەي جاتىر. ءبىراز ەنتىگىن باسىپ، كۇش جينادى دا، اشكوزدەنە قول سوزعانى سول-اق، قۇس قاناتىن قاقباڭداتا تاعى دا قاشا جونەلدى. قۋعىن قايتا باستالدى. ءبىراق قارانعىلىق قىمتاپ الىپ، قۇس بوي جاسىرىپ ۇلگەرگەنى. قالجىراعاننان ەسۇرىنىپ، ارقاسىنداعى جۇگىن اعىتپاستان ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇسىپ، بەتىن وڭدىرماي جارالاپ السىن.
ول كوپكە دەيىن قىبىرلاماي سۇلاپ جاتتى، سوسىن عانا بۇيىرىنە اۋماپ ءتۇسىپ، ساعاتىن بۇراپ قويدى دا، وسىلاي تاڭعا دەيىن قيمىلسىز قالدى.
تاعى دا تۇمان. جامىلعىنىڭ جارتىسىن اياق وراعىشقا جۇمسادى. ءبيللدىڭ ءىزىن تابا العان جوق، ءبىراق ەندى ونىڭ تۇك ءمانى جوق-تى. اشتىق ەرىكسىز العا قۋالاپ كەلەدى. ءبىراق، ەگەر... بيلل دە اداسىپ كەتسە شە؟ تۇسكە تامان ال-دارمەننەن مۇلدەم ايىرىلدى. تاعى دا قالعان التىنىن بولگەن، بۇل جولى جارتىسىن جەرگە لاق ەتكىزىپ توگە سالعان. كەشقۇرىم وزىندە قالعان جارتىسىن دا لاقتىرىپ تاستاي سالدى. وزىمەن بىرگە جىرتىق جامىلعىنىڭ جارتىسىن، قالايى باقىرشاق پەن مىلتىقتى عانا قالدىردى.
قايداعى جوق ويلار قاۋمالاپ السىن. Heگe ەكەنىن كىم بىلگەن، مىلتىعىندا ءبىر وقتىڭ قالعانىنا ابدەن سەنىمدى، — ءيا، مىلتىعى وقتاۋلى، تەك بۇل ونى اڭعارماعانى كامىل. سونىمەن بىرگە مىلتىعىندا وق جوق ەكەنىن دە ابدەن جاقسى بىلەدى. توسىن ويدىڭ شىرماپ العانى سونشالىق، قىر سوڭىنان قالار ەمەس. ساعاتتار بويى الدامشى ءۇمىتىن جەڭە الماي ارپالىستى، ءتىپتى، بولماعان سوڭ كوزىن ءبىرجولا جەتكىزۋ ءۇشىن مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىن قايتا اشىپ قاراعان. مىلتىق ۇڭعىسىنان شىنىمەن-اق وق تابىلا ما دەپ سەنگەندەي-اق قاتتى تۇڭىلگەنى.
تاعى دا جارتى ساعاتتاي ەتتى، جابىسقاق وي قايتادان شىرماپ السىن. بوي بەرمەي قاسارىسا، وز-وزىنە دەم بەرە مىلتىعىن تاعى دا اشىپ قارادى. ارا-تۇرا اقىل-ەسى تۇمانتىپ، ودان ءارى ساناسىز قالىپتا سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر: توسىن ويلار مەن ادام سەنبەس قيالدار ميىن قۇرتشا كاۋلەپ بارادى. دەگەنمەن، جىلدام ەسىن جيىپ الۋدا، — اشتىق ازابى ناقتى ومىرگە ۇزدىكسىز قايتىپ قۋىپ اكەلۋدە. ەندى بىردە ءتىپتى وقىستان ەسىنەن تاندىرىپ تۇسىرە جازداعان وعاش كورىنىس ساناسىنداعى تۇماننان ايىقتىردى.
ول تەڭسەلىپ كەتىپ، ماس ادامداي تالتىرەك قاقتى، ءبىراق اياعىنان تىك تۇرىپ قالۋ ءۇشىن بار كۇشىن جۇمساپ باعۋدا. قارسى الدىندا جىلقى تۇر. كادۋىلگى ات! ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الار ەمەس. جانارىن قالىڭ تۇمان تورلاپ، وتكىر جارىق ساۋلەلەر قاراشىعىن تەسىپ بارادى-اي. ول ۇستەمەلەتە جانارىن ءسۇرتىپ جاتىپ، كوزى تۇماننان ايىققاندا قارسى الدىندا جىلقى ەمەس، ۇلكەن قوڭىر ايۋدىڭ تۇرعانىن اڭعاردى. جىرتقىش اڭ بۇعان سۇستانا ءارى قىزىقتاپ قارايدى.
مىلتىعىن كەزەنە كوتەرمەك بولدى دا، تەز قايتا اقىلعا كەلدى. قارۋىن جەرگە ءتۇسىرىپ، مونشاق تەرىپ تىگىلگەن قىنىنان اڭشى پىشاعىن سۋىرىپ السىن. قارسى الدىندا ەت تۇر، ال ەت — ءومىر! باس بارماعىمەن پىشاعىنىڭ ءجۇزىن باسىپ-باسىپ كورگەن. ءجۇزى قىلپىپ-اق تۇر، ۇشى دا وتكىر. ءقازىر بۇل ايۋعا باس سالىپ، ونى ولتىرەدى. ءبىراق جۇرەگى الدىن الا ساقتاندىرعانداي دۇسىرلەپ قويا بەردى: تۇك، تۇك، تۇك — سودان سوڭ ىرشىپ ءتۇسىپ، تاماعىنا تىرەلە دىرىلدەپ سالا بەرگەنى؛ تەمىر قۇرساۋ قىسقانداي شەكەسى دە سىنىپ بارادى — كوزدەرى قاراۋىتىپ كەتسىن.
كوزسىز باتىلدىعىن ۇرەي تولقىنى جەڭدى. بويىندا تۇك كۇش-قۋات جوق — ال بۇعان ايۋ دۇرسە قويا بەرسە قايتپەك؟ بويىن بارىنشا تىكتەپ، نەعۇرلىم زور بولىپ كورىنۋگە كۇنى سالدى-اي، پىشاعىن قىسا ۇستاعان كۇيى ايۋدىڭ كوزىنەن جانارىن تايدىرار ەمەس. قورباڭداعان جىرتقىش العا قادام جاساپ، ەكى اياعىنان تىك تۇردى دا، ىرىلداي اقىرىپ جىبەرگەن. ەگەر ادام جاندالباسالاپ قاشا جونەلگەندە ايۋ ىزىنەن قۋا جونەلەر ەدى. ءبىراق ادامنىڭ ۇرەيىن كوزسىز باتىلدىق جەتىپ، تۇرعان ورنىنان قوزعالعان جوق: ول دا اقىرىپ قويا بەردى، وسى ارقىلى تىرشىلىكپەن ۇزبەي بايلانىستاعى ءارى ونىڭ تەرەڭ قاتپارىنداعى قورقىنىشىن اڭعارتقان.
قاسقايىپ قارسى الدىندا تۇرعان ءارى وزىنەن ەش قورىقپاعان جۇمباق پالەدەن ايۋدىڭ ءوزى دە زارە-قۇتى قالمان، قورقىنىشتى قالىپتا ىرىلداعان كۇيى ءبىر بۇيىرگە قاراي ىعىستى. سويتسە دە ادام ءالى ورنىنان قوزعالار ەمەس. ءقاۋىپ سەرپىلگەنشە جەرگە شەگەلەنىپ قالعانداي كورىندى دە، سالدەن سوڭ بەزگەك تيگەندەي ءون-بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ، سۋلى مۇككە سۇلاپ ءتۇستى.
ازداپ قۋات جيعان سوڭ، بويىن ودان ارمەن توسىن ۇرەي شىرماپ، اۋىر جولعا اتتاندى. بۇل اشتان ءولۋ ۇرەيى ەمەس: ەندى بۇل ءومىرىن ساقتاۋعا دەگەن ەڭ سوڭعى ءۇمىتى اشتىقتان ءبىرجولا وشكەنگە دەيىن جىرتقىشتاردىڭ اۋزىنان قورلىقپەن جان تاپسىرۋدان قورىقتى. اينالادا قاسقىرلار ءورىپ-اق ءجۇر. مەڭىرەۋ ولكەنىڭ ءار قيىرىنان ولاردىڭ ۇلىعانى قۇلاققا جەتۋدە، اينالا اۋانىڭ ءوزى دە وسىناۋ قاۋىپ-قاتەرگە تۇنىپ تۇرعانى سونشالىقتى، جەل شايقاعان شاتىردىڭ كەنەبىندەي تەڭسەلىپ، تورلاعان الگى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتانعانداي بولىپ ەرىكسىزدەن قولدارىن كوتەردى.
قاسقىرلار ارا-تۇرا ەكەۋ-ۇشەۋدەن جولىن كەسكەستەپ وتۋدە. دەگەنمەن، ولار ازىرگە جاقىنداي قويعان جوق. ولار سونشالىقتى كوپ تە ەمەس: ونىڭ ۇستىنە، بورىلەر وزدەرىنە قارسىلاسپايتىن بۇعىلاردى اۋلاپ ادەتتەنگەن، ال مىنا ءبىر جۇمباق ماقلۇق قوس اياقتاپ جۇرەدى، ياكي، تىرنالاپ ءارى تىستەۋى دە ىقتيمال.
كەشقۇرىم قاسقىرلار قۋىپ جەتكەن جەرىندەگى جەمتىكتەرىنىڭ شاشىلعان سۇيەكتەرىنە جولىقتى. ءبىر ساعاتتاي بۇرىن عانا بۇل قۇلدىراڭداپ ءارى موڭىرەپ جۇرگەن بۇعى بۇزاۋى بولاتىن. جۇرگىنشى تاپ-تازا ەتىپ مۇجىلگەن، جىلتىر، ءبىراق تىرلىك بەلگىسى — قىزعىلتىم بوياۋى ءالى كەپپەگەن سۇيەكتەرگە كوز الماي قاراپ تۇر. بالكىم، كۇن باتپاي تۇرىپ-اق مۇنىڭ دا ساۋدىراعان سۇيەكتەرى قالار؟ ويتكەنى، جىلدام زۋىلدايتىن قاربالاس ءومىر وسىنداي عوي. تەك ءومىر عانا پەندەنى كۇيزەلىسكە ماجبۇرلەيدى. ءولىم دەگەن قيىن ەمەس. ءولىم — ۇيقى! ءالىم — بۇل ءبورىنىڭ دە اياقتالۋى، تىنىشتىق قانا. دەگەنمەن، مۇنىڭ ولە قويعىسى دا كەلمەيتىنى نەلىكتەن؟
ءبىراق، ول مۇنى ويلاپ كوپ باس قاتىرعان جوق. ۇزاماي-اق جۇرەلەي وتىرا كەتىپ، تىرشىلىك ءنارى — قىزعىلتىم بوياۋى ءالى تارقاي قويماعان سۇيەكتەردى كولدەنەڭ تىستەپ، ۇستى-ۇستىنە سورعىلاپ قويىپ قارشىلداتىن شايناسىن. قىزىل ەتتىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس قانا ارەڭ سەزىلەتىن، ءبىراق ەستەن كەتپەيتىن ءتاتتى ءدامى جىنداندىرىپ جىبەرە جازدايدى. ول تىستەنە ءتۇسىپ، ساۋدىراعان سۇيەكتەردى ۇستەمەلەتە ءمۇجىپ جاتىر. كەيدە سۇيەك سىنادى، كەيدە ءتىسى وپىرىلىپ تۇسۋدە. ءتىنتى بولماعان سوڭ سۇيەكتەردى تاسپەن ۋاتىپ، ۇنتاقتاپ جىبەردى دە، ءوشى كەتكەندەي قوماعايلانا جۇتا باستادى. جان دالباسالاعاندا ساۋساقتارىن دا ۇرىپ الۋدا، اسىعىستىعىنا قاراماستان جازاتايىم سوققىلاردان سوڭ دا نەلىكتەن اۋرۋدى سەزىنبەيتىنىنە اڭ-تاڭ قالعان.
جاڭبىر مەن قاردىڭ قورقىنىشتى ماۋسىمى باستالدى. ول ەندى قاي ۋاقىتتا تۇنەمەلىككە توقتاپ، قاي ۋاقىتتا تاعى دا جولعا اتتانعانىن ۇمىتا باستادى. ۋاقىتتى ايىرماي، كۇنى-تۇنى ءىلبي بەردى: قۇلاعان جەرىندە دەمالىپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقان ءومىر وتى قايتادان جالت ەتتى، جارقىراي جانعاندا العا سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر.
بۇدان بىلاي ول ءومىر ءۇشىن كۇرەسكەن ادام سياقتى دا ەمەس ەدى. ونى تەك بويىنداعى بەيمەزگىل وشكىسى جوق ومىرگە قۇشتارلىعى عانا العا قاراي قۋالاۋدا. ءتىپتى ول ەندى قينالۋدى دا قويعان. جۇيكەسى ءبىرجولا ءسونىپ قالعانداي تۇك سەزىنۋدەن دە قالىپ، ميىن وعاش قيالدار قاۋمالاپ، ءجيى-جيى عاجايىپ تۇستەر كورەدى.
ەن سوڭعى بولىگىنە دەيىن قالدىرماي جيناپ العان سۇيەكتەردىڭ ۇنتاعىن قوماعايلانا شايناپ، سورۋمەن بولدى. بۇدان بىلاي ول توبەلەرگە شىعۋدى، سۋ ايرىقتارىن كەشىپ ءوتۋدى دوعارىپ، تەك كەڭ جازىق توسىمەن اعىپ جاتقان ۇلكەن وزەننىڭ جايۋات جاعالاۋىمەن سۇيرەتىلىپ كەلەدى. كوز الدىن ءتۇرلى ەلەستەر تورلاپ العان. بايلانىستىرار ارقاۋدىڭ جىڭىشكەرگەنى سونشاما، ءسال-سال عانا بولەك جان مەن ءتانى قاتارلاسا ىلبيتىندەي.
بىردە تاڭەرتەڭ جالپاق تاستىڭ ۇستىندە جاتىپ ەسىن جيعان. كۇن جارقىراپ كورىنىپ، نۇرلى شۋاق توگۋدە. الىستان بۇعى بۇزاۋلارىنىڭ موڭىرەگەنى ەستىلىپ قالۋدا. جاڭبىر جاۋعانىن، جەل سوعىپ قار ۇيىتقىعانىن ەمىس-ەمىس بىلەدى، ءبىراق ءوزىن جاۋىن-شاشىن قانشا ابىگەرلەگەنىن، ونىڭ ەكى كۇن نەمەسە ەكى اپتاعا سوزىلعانىن ءدوپ بىلە الار ەمەس.
ۇزاق ۋاقىت بويى ەش قىبىرسىز جاتتى: جومارت كۇن مۇنىڭ السىرەگەن دەنەسىنە جىلۋ قۇيىپ، شۋاقتى ساۋلەلەرىن بەتىنە توگۋدە. "كۇن تاماشا ەكەن!"، — دەپ ويلادى. بالكىم، ەندى كۇنگە قاراپ باعىتىن انىقتاۋعا بولار. بار كۇشىن جيىپ، بۇيىرىنە اۋناپ تۇسكەن. انا جاقتا، تومەندە وزەن باياۋ اعىپ جاتىر. وزەن بۇعان مۇلدەم بەيتانىس بولاتىن. ءوزى وسىعان دەيىن كورگەن قىراتتاردان الدەقايدا الاسا، تۇنجىر ءارى جاداعاي، تۇنەرىڭكى توبەلەردىڭ اراسىمەن يرەلەڭ — دەي اققان وزەننىڭ اعىسىنا ەنجار كوز تاستاپ جاتىپ، كوكجيەككە دەيىن كوز جۇگىرتتى دە، وزەننىڭ جارقىراعان اشىق تەڭىزگە قۇياتىنىن كوردى. دەگەنمەن، ول بۇعان دا تاڭ قالعان جوق. "قىزىق ەكەن، — دەپ ويلادى تاعى دا. — بۇل ساعىم با، الدە ەلەس، اۋرۋ قيالدىڭ اسەرى مە؟". جارقىراعان تەڭىزدىڭ ورتاسىندا زاكىر تاستاپ تۇرعان كەمەنى بايقاعاندا ءوز جورامالىنا ءبىرجولا مويىنسۇنعان. ءبىر ساتكە كوزىن جۇمىپ، قايتادان اشتى. ءماسساعان، ەلەس سەرپىلەتىن ەمەس! ءاي، تاڭداناتىن تۇك جوق-اۋ. ويتكەنى، وقتاۋسىز مىلتىعىندا ءوق-دارىنىڭ جوق ەكەنى قالاي كامىل بولسا، وسىناۋ مەڭىرەۋ، تاقىر جەردىڭ قاق جۇرەگىندە تەڭىزدىڭ دە، كەمەلەردىڭ دە بولمايتىنىنا ابدەن سەنىمدى.
تۋ سىرتىنان الدەكىمنىڭ ەنتىگە تىنىس العانىن ەستىدى، — نە كۇرسىنگەنى، نە جوتەلگەنى بەلگىسىز. بويىن سىرەستىرە بۇعان السىزدىكتى ارەڭ جەڭىپ، ءبىر بۇيىرىنە قاراي اۋناپ تۇسكەن. جاقىن ماڭنان كوزىنە ەشتەڭە ىلىنە قويعان جوق، سوسىن اسىقپاي توسۋعا كوشتى. وزىنەن جيىرما قادامداي جەردە ەكى ۇشكىر تاستىڭ اراسىنان سۇر قاسقىردىڭ باسى قىلتيىپ، تاعى دا ەنتىگە دەم الۋ مەن بۋلىعا جوتەلۋ ەستىلدى. وسىعان دەيىن كورگەن قاسقىرلارداي قۇلاعى تىكىرەيىپ تۇرعان جوق، كوزدەرى تۇماندانىپ ءارى قانتالاپ كەتىپتى: موينى دا ءالسىز سالبىرايدى. ءسىرا، قاسقىر اۋرۋ سياقتى: توقتاۋسىز جوتەلىپ، تۇشكىرە بەرەدى ەكەن.
"ال بۇل ەندى ماعان ەلەستەپ تۇرعان جوق، — دەپ ويلاعان ول ەلەس مۇنارى تۇمشالامايتىن شىنايى دۇنيەنى كورۋ ءۇشىن ەكىنشى بۇيىرىنە اۋناپ ءتۇستى. سويتكەنمەن، الىستا ءالى دە تەڭىز جارقىراپ جاتىر، كەمە دە انىق كورىنەدى. بالكىم، وسىنىڭ ءبارى شىندىق شىعار؟ ول كوزىن جۇمىپ، ويعا شومدى — ءمان-جايدىڭ نەدە ەكەنىن اقىرى ۇقتى-اۋ. ول ىلعي سولتۇستىك-شىعىسقا ءجۇرىپ، ديز وزەنىنەن الىستاي بەرگەن، ءسويتىپ كوپپەرماين وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا جەتكەن. مىناۋ باياۋ اققان جالپاق وزەن — كوپپەرماين ەدى. اناۋ جارقىراپ جاتقان تەڭىز — مۇزدى مۇحيت! ال انا كەمە — ماككەنزي وزەنىنىڭ ساعاسىمەن شىعىسقا قاراي ىشكەرىلەپ جۇزگەن كيت اۋلاۋشىلاردىڭ كەمەسى جانە ەندى ول ءتاج كيۋ شىعاناعىندا زاكىردە تۇر. گۋدزون شىعاناعى كومپانياسىنىڭ ءبىر كەزدە ءوزى كورگەن كارتاسىن ەسىنە ءتۇسىردى دە، ءبارى ايقىن ءارى تۇپ-تۇسىنىكتى بولا كەتتى.
بويىن تىكتەپ وتىرىپ، ەڭ قاجەتتى، تىعىز ىستەردى وي سارابىنان وتكىزە باستادى. جامىلعىدان ىلدەبايلاعان اياق وراعىشتارى مۇلدەم ىسكە العىسىز بولىپ، اياقتارى قىزىل ەتىنە دەيىن قاجالىپتى. ەڭ سوڭعى جامىلعى دا اجەتكە جاراتىلدى. مىلتىق پەن پىشاعىن دا الدەقايدا ءتۇسىرىپ العان. مالاقايى دا، ونىڭ استارىنا تىعىلعان شيلەرى دە زىم-زيا، ەسەسىنە، تەرىگە ورالىپ، تەمەكى قالتاعا سالىپ، قوينىنا تىققان شيلەرى ءدىن امان ءارى قۇپ-قۇرعاق. ول ساعاتىنا كوز تاستادى. ءسىرا، مۇنى بۇراپ قويۋدى جادىنان شىعارماي جۇرگەنگە ۇقسايدى.
ەندى نەعۇرلىم سابىرلى ءارى اقىل-ەسى ايقىن بولاتىن. سونشالىق السىزدىگىنە قاراماستان، ەش جەرىنىڭ اۋرۋى سەزىلەر ەمەس. تاماق جەگىسى دە كەلىپ تۇرعان جوق. ءتىپتى، تاماق تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزىن قويعان، نەمەن اينالىسسا دا ىستەرىنىڭ ءبارىن سانالى كۇيدە اتقارۋدا. شالبارىن تىزەدەن جىرتىپ، اياعىنىڭ باسىن وراپ تاستادى. ءبىراق باقىراشىن تاستار ەمەس: كەمەگە قاراي ساپارىن باستاردان بۇرىن قايناعان سۋ ءىشىپ الۋى كەرەك، — بۇل جول اۋىر قيامەت بولارىن الدىن الا ءبىلىپ-اق تۇر.
بار قيمىلى وتە باياۋ ەدى. بويىن سىرەسپە بۋعانداي دىرىلدەپ، قالشىلدايدى كەپ. قۇرعاق مۇكتى كوپتەپ جيناعىسى كەلگەن، ءبىراق اياعىنان تۇرا المادى. الدەنەشە رەت تۇرەگەلۋگە دە ۇمتىلدى، ونىسىنان تۇك شىقپاعان سوڭ ەڭبەكتەي باستادى. بىردە ول، ءتىپتى، اۋرۋ قاسقىرعا مۇلدەم جاقىن ەڭبەكتەپ باردى. جىرتقىش لاجسىزداپ قاشقاقتاپ، ءتىلىن كۇشەنە قوزعاپ، تۇمسىعىن ءجيى جالاۋمەن تۇر. قاسقىردىڭ ءتىلى ساۋ، قىپ-قىزىل ەمەس، قايتا سارعىش قوڭىر، كەبۋ سىلەكەي جىلبىسقىلانا جاپقانىن اڭعاردى.
قايناعان سۋ ءىشىپ، ورنىنان تۇرا الاتىنىن، ءتىپتى، قۋاتى قاشىپ، ابدەن السىرەگەنىنە قاراماستان جۇرە الاتىنىن دا سەزدى. وعان ءار مينۋت سايىن دەمالۋعا تۋرا كەلسىن. السىرەگەن، قالت-قۇلت ەتكەن قادامدارمەن ءىلبىپ كەلەدى، ونىڭ سوڭىنان قاسقىر دا وسىنداي ءالسىز، قالتىلداعان كۇيدە سۇيرەتىلىپ كەلە جاتىر.
بۇل ءتۇنى، جارقىراعان ايدىڭ كوزدەن تاسا بولعاندا جۇرگىنشى تەڭىزگە ءتورت ميللدەن ارتىق جاقىنداماعانىن ءتۇسىندى.
ءتۇنى بويى اۋرۋ قاسقىردىڭ جوتەلگەنىن، ارا-تۇرا بۇعى بۇزاۋلارىنىڭ موڭىرەۋىن ەستىپ شىقتى. اينالا ءومىر قايناپ جاتىر، ءبىراق سول تىرشىلىك پارمەندى قۋات پەن ساۋلىققا تولى، ال ءوز باسى اۋرۋ قاسقىردىڭ اۋرۋ ادامنىڭ سوڭىنان سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقانىن جانە مىنا ادام ءبىرىنشى بوپ ولسە دەپ تىلەيتىنىن جاقسى-اق بىلەدى. تاڭەرتەڭ كوزىن اشقان بەتتە ول قاسقىردىڭ وزىنە جابىرقاۋ ءارى اشقاراقتانا قاراپ تۇرعانىن بايقادى. تاياق جەگەن، ىلميگەن تۇنەرىڭكى يتكە ۇقسايتىن اڭ قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، باسىن تومەن سالبىراتىپ الىپتى. ازىناعان جەلمەن قالتىراپ، ادام وزىنە قىرىلداۋىق سىبىرمەن ءتىل قاتقاندا تۇنەرە ءتىسىن اقسيتتى.
جارىق كۇن كوتەرىلىپ، جۇرگىنشى ساسكە بويى تەڭىزگە قاراي سۇرىنشەكتەپ، قۇلاپ-تۇرىپ سۇيرەتىلۋمەن بولدى. كۇن رايى تاماشا-اق. سولتۇستىك ەندىكتەردە بولاتىن قىسقا عانا قوڭىر كۇزدىڭ باستالعان بەلگىسى ەدى بۇل شۋاقتى كۇندەر ءبىر اپتاعا سوزىلۋى دا مۇمكىن، ءتىپتى، ەرتەڭ، نە بولماسا ارعى كۇنى-اق اۋا رايى بۇزىلۋى ىقتيمال.
تۇستەن كەيىن شۇباتىلعان ىزگە جولىقتى. ءوزى ءجۇرىپ وتكەن ەمەس، ءتورت تاعانداپ سۇيرەتىلگەن ادامنىڭ ءىزى بولاتىن. "بۇل ءبيللدىڭ ءىزى عوي"، — دەپ سەلقوس قالپى نەمقۇرايدى ويلادى. بۇعان ەندى ءبارىبىر بولاتىن. تۋراسىنا كەلگەندە، تولقۋدان، بىردەڭەنى سەزىنۋدەن قالعان. دەنەسىنىڭ اۋىرعانىن دا سەزەر ەمەس. اسقازانى مەن جۇيكەسى ءبىرجولا ۇيىقتاپ قالعانداي. سويتە تۇرا بويىنداعى ءالى وتى وشپەگەن ومىرگە قۇشتارلىق العا سۇيرەلەيدى. ابدەن قالجىرادى، ءبىراق بويىنداعى ءومىر وتى وشكىسى جوق: سول ءومىر وتىنىڭ وشكىسى كەلمەگەندىگىنەن ادام باتپاق جيدەكتەرىن تەرىپ، تەڭگە بالىقتاردى قوماعايلانا جەپ كەلەدى، قايناعان سۋدى ءىشىپ، اۋرۋ قاسقىردان كوز الماي باقىلاپ اۋرە.
ول ءتورتتاعانداپ سۇيرەتىلگەن ادامنىڭ ىزىمەن ءىلبىپ كەلە جاتىر، كوپ ۇزاماي-اق الگىنىڭ ءومىرى قالاي ۇزىلگەنىن كوردى: قاسقىرلاردىڭ ءىزى قالعان دىمقىل مۇكتە سۇيەكتەر شاشىلىپ جاتىر. ءتىپتى، بۇعى تەرىسىنەن تىگىلىپ، شىمشي بۋىلعان تومپيعان قالتانى دا بايقادى. — بۇل قالتا دا تۇپ-تۋرا وزىنىكىندەي ەدى — وتكىر تىستەر ەندى دال-دۇلىن شىعارىپتى. ءالسىز ساۋساقتارى مۇنداي سالماقتى كوتەرە الماسا دا، الگى قالتانى جەردەن ءىلىپ العان. بيلل ەڭ سوڭعى ساتكە دەيىن قالتانى تاستاماپتى. حا-حا! ءيا، بۇل ءالى دە بيللگە كۇلەتىن بولادى. ول قىرىلداعان قورقىنىشتى داۋىسپەن كۇلىپ جىبەردى. قارعانىڭ قارقىلىنا ۇقسايتىن سۇمدىق كۇلكى ەدى، اۋرۋ قاسقىر دا جابىعا ۇلىپ، بۇعان قوسىلدى. ادام كۇلكىسىن دەمدە كىلت تىيدى. ەگەر مىناۋ شاشىلعان قىزعىلتىم، تاپ-تازا سۇيەكتەر ءبيللدىڭ قالدىقتارى بولسا، وندا بۇل بيللگە قالاي كۇلمەكشى؟..
تەرىس اينالعان. ءيا، بيلل مۇنى جولعا تاستاپ كەتتى، ءبىراق بۇل التىندى المايدى، ءبيللدىڭ سۇيەگىن دە سورمايدى. ەگەر ءوزىنىڭ ورنىندا بولسا ول مۇنىڭ سۇيەگىن سورىپ، التىنىن العان بولار ەدى دەپ ويلادى ارى قاراي سۇيرەتىلىپ بارا جاتىپ.
ول كىشكەنتاي كولشىككە كەلىپ جەتتى. مايدا شاباقتاردى ىزدەستىرىپ، سۋعا قارادى دا، الدەنە شاعىپ العانداي شوشىنا تەڭسەلىپ كەتسىن. ءوزىنىڭ سۋعا شاعىلىسقان سىقپىتىن كورگەن-دى. شاعىلىسقان بەينەنىڭ قۇبىجىقتىعى سونشا، مەڭىرەۋلەنگەن جان دۇنيەسىن شوشىنتا استان-كەستەن ەتتى. كولشىكتە ءۇش تەڭگە بالىق ءجۇزىپ ءجۇر، ءبىراق، شالشىقتىڭ ۇلكەندىگى سونداي، توگىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس: بالىقتاردى باقىراشپەن اۋلاۋعا دا تىرىسقان، الايدا تۇپتىڭ-تۇبىندە بۇدان دا باس تارتۋعا تۋرا كەلدى. شارشاعاننان قۇلاپ ءتۇسىپ، سۋعا تۇنشىعىپ ولەمىن دەپ قورىقتى. سوندىقتان دا قۇم قايراڭداردا بورەنەلەردىڭ پىرداي شاشىلىپ جاتقانىنا قاراماستان، بورەنەمەن وزەن بويلاي جۇزۋگە دە سەسكەنگەن.
بۇل كۇنى ول كەمەمەن ەكى اراداعى قاشىقتىقتى نەبارى ءۇش ميللگە قىسقارتتى، ال ەرتەڭىنە ەكى-اق ميللگە جاقىندادى. بۇل دا بيلل سياقتى ءتورتتاعانداپ كەلە جاتىر. بەسىنشى كۇننىڭ كەشىنە قاراي كەمەگە جەتى ميللدەي قالعان بولاتىن — ەندى كۇنىنە ءبىر ميللدەن ارتىق جۇرە المايتىن. قوڭىر كۇز ءالى اياقتالعان جوق، بۇل بولسا ءالى دە بىردە ءتورتتاعانداپ سۇيرەتىلىپ، ەندى بىردە ەس-تۇسىنەن تانىپ قۇلايدى، اۋرۋ قاسقىر بولسا جوتەلىپ، ءجيى تۇشكىرىپ قويىپ باياعىشا مۇنىڭ ىزىنەن قالماي كەلە جاتىر. تىزەسى قىزىل ەتى شىعىپ ويىلدى، تابانى دا: كويلەگىنىڭ ەكى جاعىن جىرتىپ، وراپ تاستاسا دا قاندى ءىز مۇك، تاستاردىڭ بەتىمەن شۇباتىلىپ كەلەدى. كەزدەيسوق ارتىنا قاراعان ول قاسقىردىڭ وسى قاندى ءىزدى قوماعايلانا جالاپ جاتقانىنا كوزى ءتۇسىپ، ەگەر قاسقىردى بۇل ولتىرمەسە، ءوزىنىڭ اقىرى قانداي بولاتىنىن كوزىنە ايقىن ەلەستەتتى. مىنە، وسىدان سوڭ ومىردە بولاتىن ەڭ قاتىگەز كۇرەس باستالدى: ءتورتتاعانداپ ەڭبەكتەگەن اۋرۋ ادام مەن ونىڭ سوڭىنان ىلبىگەن دىمكاس قاسقىر ءبىرىن-بىرى اڭدىپ، شالاجانسار كۇيلەرىندە مەڭىرەۋ دالانى كەسە ءوتىپ سۇيرەتىلىپ كەلە جاتتى.
ەگەر قاسقىردىڭ دەنى ساۋ بولعاندا، ادام مۇنشا قارسىلاسپاس ەدى، ءبىراق وعان مىناۋ سىلىمتىك، جەركەنىشتى جىرتقىشتىڭ جۇمىرىنا تۇسەمىن-اۋ دەگەن جيرەنىشتى وي مازا بەرەر ەمەس. قانداي جيرەنىشتى! تاعى دا ەسەڭگىرەي باستادى، ءتۇرلى ەلەستەر ساناسىن تۇمشالاپ، اراكىدىك ايىققان ساتتەرى تىم قىسقارا ءارى سيرەسە بەرگەن.
الدەقالاي ول ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن الدەكىم اۋىر دەم العانىن ەستىپ ەسىن جيىپ الدى. قاسقىر كەرى ىرشىپ ءتۇسىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى دە، دىڭكەلەگەننەن قۇلاپ قالدى. بۇل كۇلكىلى-اق ەدى، ءبىراق ادام ەزۋ تارتقان جوق. ءتىپتى، ۇرەيلەنبەدى دە. قورقىنىش ەندى مۇنى قارماۋىنا ىلىكتىرە المايتىن. الايدا ءبىر پاسكە ساناسى ايىعىپ، ويشا جوسپار قۇرىپ جاتتى. ەندى كەمەگە بار بولعانى ءتورت ميللدەي جەر عانا قالدى، ودان ەش قاشىق ەمەس. تۇمانتقان جانارىن سۇرتپەكتەپ، كەمەنى ايقىن كورۋدە، ءتىپتى، جارقىراعان تەڭىزدە جۇزگەن اق جەلكەندى قايىقتى دا ايقىن اڭعارۋدا. ءبىراق، بۇل ءتورت ءميللدى ءجۇرىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.
مۇنى جاقسى بىلەدى ءارى بۇعان نەمقۇرايدى قاراعان. ءتىپتى، جارتى ءميللدى دە ەڭبەكتەپ وتە المايتىنىن سەزەدى. دەگەنمەن، ونىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلدى. ءوزى باستان كەشكەننىڭ بارىنەن سوڭ ولە سالۋ ەسسىزدىك بولار ەدى. تاعدىر بۇدان كوپ نارسەنى تالاپ ەتتى. ەندى ول اجال اۋزىندا تۇرىپ تا ولىمگە مويىنسۇنباس ەدى. بالكىم، بۇل ناعىز اقىماقتىق شىعار، دەگەنمەن ول اجالدىڭ تىرناعىنا ءىلىنىپ تۇرىپ تا بەرىلمەي، ولىممەن ارپالىسۋدا بولاتىن.
كوزىن جۇمىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى اسىقپاي كۇش جيۋمەن جاتىر. جان دۇنيەسىن تولقىن سياقتى جاپقان ەسسىزدىككە بەرىلمەي، كۇشپەن قارسىلاسىپ باعۋدا. وسىناۋ سەزىم تولقىندانا كوتەرىلىپ، ساناسىن لايلايدى كەپ. ارا-تۇرا ەسسىزدىكتىڭ قۇشاعىنا شىم باتىپ، تالىقسىپ كەتەدى دە، قايتادان ەسىن جيناۋعا جانتالاسا كۇش جۇمسايدى، ەرىك-جىگەرىنىڭ قالدىعى قايتادان تىرشىلىككە قالاي الىپ كەلەتىنىن سوزبەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.
شالقاسىنان قيمىلسىز جاتىپ، قاسقىردىڭ قىرىلعا تولى دەمى وزىنە تاياپ قالعانىن سەزۋدە. جيرەنىشتى دەم بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلە جاتىر، ال ۋاقىت بولسا شەكسىز سوزىلا تۇسۋدە، ءبىراق ادام ءبىر رەت تي سەلت ەتىپ، قىبىرلامادى. مىنە، الگى دەم ءداپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ەستىلگەن. قاتتى، قۇپ-قۇرعاق ءتىل مۇنىڭ بەتىن قىرعىشتاي قىرناپ ءتۇسسىن. قولدارى كىلت جوعارى كوتەرىلدى دە، — باسقا باسقا، ءوزى وسىلاي جىلدام كوتەرگىسى كەلگەن-اق، — ساۋساقتارى قۇستىڭ وتكىر تىرناعىنداي ءبۇرىلدى، امال نە، اۋانى عانا قارماپ جاتىر. جىلدام ءارى سەنىمدى قيمىلداۋعا كۇش كەرەك، ال مۇنىڭ ءال-قۋاتى قالماعان بولاتىن.
قاسقىر شىدامدى ەكەن، ال ادام ودان وتكەن شىدامدى-اق. ەستەن تانعىسى كەلمەي ءارى ءوزىن جەگىسى كەلەتىن، ءبىراق مۇمكىندىك بولسا مۇنىڭ ءوزى ونى جەۋگە دايار قاسقىردى اڭدىپ جارتى كۇن قيمىلسىز جاتتى. ارا-تۇرا ەستەن تانىپ كەتەدى دە، ۇزاق ءتۇس كورەدى: ايتكەنمەن، ول بارلىق ۋاقىتتا، تۇسىندە دە، وڭىندە دە قىرىلداعان دەمدى ەستىپ، قىرعىشتاي ءتىل دەنەسىن جالايتىن ءساتتى توسۋمەن بولدى.
دەم ەستىلگەن جوق، ءبىراق قىرعىشتاي ءتىل قولىنا تيگەنىن سەزىپ ويانىپ كەتكەن. ازۋ تىستەر بىلەگىنە باتىپ بارادى، سالدەن سوڭ قىسىم كۇشەيە ءتۇستى — قاسقىر ەڭ سوڭعى كۇشىن جۇمساپ، ءوزى ۇزاق اڭدىعان جەمتىگىنە ازۋلارىن باتىرماقشى. ءبىراق، بۇل ادام دا ۇزاق توسقان بولاتىن، ەندى ونىڭ تىستەلگەن قولى قاسقىردىڭ تۇمسىعىن قارماي قىسىپ الدى. قاسقىر ءالسىز جۇلقىنىپ، ال ادامنىڭ ءبىر قولى الگىنىڭ تۇمسىعىن قىسىپ جاتقاندا، ەكىنشى قول دا سوزىلىپ، قاسقىردى شاپ بەردى. تاعى ءبىر بەس مينۋت سىرعىپ ءوتتى، ەندى ادام قاسقىردى باۋىرىنا الىپ، بار سالماعىمەن جەرگە جابىستىرا تۇسكەن. قاسقىردى تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە قولدارىنىڭ كۇشى جەتەر ەمەس، ءبىراق ادام قاسقىردىڭ موينىنا بەتىن تاقاپ الدى دا، اۋزى جۇنگە تولىپ كەتتى. تاعى دا جارتى ساعات وتكەن، ەندى ادام تاماعىنا جىلى قان قۇيىلا باستاعانىن اڭعاردى. اسقازانىنا قايناعان قورعاسىن قۇيعانداي-اق جان توزگىسىز، ءبىراق بار ەرىك-جىگەرىن جيناپ، شىداپ باقتى.
وسىدان سوڭ ادام شالقاسىنان اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، تەرەڭ ۇيقىعا كەتتى.
"بەدفورد" كيت اۋلايتىن كەمەسىندە عىلىمي ەكسپەديسيانىڭ بىرنەشە ادامى بار-دى. پالۋبادا تۇرعان ولار جاعالاۋدا جىلجىعان الدەنەنى اڭعاردى. الگى نارسە قۇم بەتىمەن ارەڭ سۇيرەتىلىپ، تەڭىزگە قاراي جىلجىپ كەلەدى. عالىمدار ونىڭ نە نارسە ەكەنىن تۇسىنە العان جوق، سوندىقتان جاراتىلىستانۋشىلاردىڭ ادەتىمەن قىزىعا قايىققا وتىرىپ، جاعالاۋعا قاراي جۇزە جونەلدى. ولار ءتىرى ادامدى كوردى، ءبىراق ونى ادام دەپ ايتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. ول ەشتەڭە ەستىمەيدى، تۇك تۇسىنبەيدى جانە زور كۇرت سياقتى قۇم بەتىمەن يرەلەڭدەۋدە. ونىڭ العا جىلجيتىن دا ءتۇرى جوق، ءبىراق العان بەتتەن قايتار ەمەس، بۇكتەتىلە يرەلەڭدەپ، ساعاتىنا جيىرما قادامداي عانا العا جىلجۋدا.
ءۇش اپتادان سوڭ الگى ادام كيت اۋلايتىن "بەدفورد" كەمەسىنىڭ كەرەۋەتىندە جاتىپ، كوزىنەن جاس پارلاي ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جانە باسىنان نە وتكەرگەنىن ايتىپ جاتتى. ول ءوزىنىڭ اناسى تۋرالى، وڭتۇستىك كاليفورنيا، گۇلدەر مەن اپەلسين اعاشتارى اراسىنداعى ءۇي تۋرالى بايلانىسسىز الدەنەلەردى كۇبىرلەۋمەن بولدى.
تاعى بىرنەشە كۇننەن كەيىن ول عالىمدار جانە كاپيتانمەن بىرگە كەمەنىڭ كايۋت كومپانياسىنداعى ۇستەل باسىنا جايعاستى. تاماقتىڭ اس تا توكتىگىنە قۋانىپ، جۇزىنە تەرەڭ قاپالانۋ ءىزى تۇنا، وزگەلەردىڭ اۋزىنا تۇسكەن ءاربىر كەسەك استى مازاسىزدانا باقىلايدى. اقىل-ەسى ءبۇپ-بۇتىن، ءبىراق ۇستەل باسىندا جايعاسقانداردىڭ دا ءبارىن جاقتىرمايدى. تاماق جەتپەي قالادى-اۋ دەگەن ۇرەي وعان مازا بەرەر ەمەس. ول قانشا تاماقتىڭ بارى تۋرالى اسپاز بەن يۋنگادان، ءتىپتى، كاپيتاننىڭ وزىنەن دە سۇراستىرۋمەن بولدى. ولاردىڭ ءبارى مۇنى تىنىشتاندىرىپ الەك، ءبىراق جان بالاسىنا سەنبەگەن بۇل بارىنە كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن قۇپيالاپ اس قويماسىنا تۇسۋمەن ءجۇر.
اينالاداعىلار ونىڭ تەز وڭالا باستاعانىن اڭعاردى. كۇن ساناپ سەمىرىپ كەلەدى. عالىمدار باس شايقاپ، ءتۇرلى جورامال جاساسقان. تاماق بەرۋدى شەكتەپ تە كوردى، دەگەنمەن ول كولدەنەڭىنەن، اسىرەسە، بەلى تىم قامپايىپ بارا جاتىر.
ماتروستار كۇلىسىپ قويادى. ولار بۇعان نە سەبەپ ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. ال عالىمدار دا مۇنى باقىلاي باستاعاندا، وزدەرىنە دە ءبارى ءمالىم بولدى. تاڭعى استان سوڭ ول باققا شىعىپ، ماتروستاردىڭ بىرىنە قايىرشىداي قول جايادى. ماتروس مىسقىلداي جىميىپ، تەڭىزدىڭ كەپكەن نانىنىڭ ءبىر ءتىلىمىن ۇسىنا قويادى. ساراڭ ادامنىڭ التىنعا قاراعانىنداي ءتىلىم ناندى اشكوزدەنە الىپ، قوينىنا سۇڭگىتەدى بۇل. باسقا ماتروستار دا مىسقىلمەن جىميىپ، وسىنداي ساداقانى بەرىپ ءجۇر.
عالىمدار ۇندەگەن جوق ءارى مۇنى ءوز جايىنا قالدىردى. ءبىراق ولار جاسىرىن تۇردە كەرەۋەتىن اقتارعان. كەرەۋەت كەپكەن نانعا تولى ەكەن. توسەنىش تە كەپكەن نانعا تولى. بارلىق قالتارىس، بۇرىشتاردا كەپكەن نان ءۇيۋلى. ءبىراق، بۇل ادامنىڭ اقىل-ەسى ءبۇپ-بۇتىن ەدى. بار بولعانى ول اشتىققا قارسى قور جيناۋدا — بولعان-بىتكەنى وسى عانا. عالىمدار بۇل جايتتىڭ وتپەلى ەكەنىن ءسوز قىلدى. راسىندا دا "بەدفورد" سان-فرانسيسكو ايلاعىنا زاكىر تاستاعانشا بۇل دا ۇمىتىلدى.
You Might Also Like
-
قاراعاندىدا وتكەن پەداگوگتاردىڭ تامىز كەڭەسىندە جاس ماماندارعا قىزمەتتىك باسپانا بەرۋ ماسەلەسى تالقىلاندى، دەپ وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى حابارلايدى.
