وسىمدىك شارۋاشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك
بيولوگيا 6 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وسىمدىك شارۋاشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى. وقۋشىلارعا وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگىن جانە ماڭىزى جايلى تۇسىنىك بەرۋ، بىلىمدەرىن ارتتىرۋ.
ءا) تاربيەلىلىگى. وقۋشىلارعا وسىمدىكتەردىڭ ماڭىزى، كوپتۇرلىلىگى جايلى ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىعى. وقۋشىلاردىڭ وسىمدىكتەردىڭ ادام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزىن ءوز بەتىنشە ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وسىمدىكتەر تۋرالى كىتاپ، وسىمدىكتىڭ سۋرەتتەرى، وسىمدىكتەردىڭ كەپپە ءشوبى، جەمىس - جيدەك مۋلياجى، ءتىرى وسىمدىكتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا،
ساباقتىڭ ءادىسى: ستو ءادىسى، سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ، قورىتۋ، جارتىلاي ىزدەنۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، تابيعاتتانۋ، ەكولوگيا، زوولوگيا، ادەبيەت.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
ءىۇ. قورىتىندىلاۋ
ءۇ. باعالاۋ
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباققا دايىنداۋ. وقۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
وقۋشىلاردان ۇيدەن جان - جانۋارلارعا جازعان حاتتارىن وقىتۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ.
وقۋشىلاردان وسىمدىكتەر تۋرالى قانداي ماقال – ماتەل، جۇمباقتار تۋرالى سۇراۋ.
وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. وسىمدىكتەر جەر شارىنداعى وتتەگىنى جاساۋشى جانە زياندى گازداردان تازارتۋشى بولىپ تابىلادى.
وسىمدىكتەر الەمى – ءتىرى تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. ادامزاتتىڭ دا، جانۋارلاردىڭ الەمىنىڭ دە ءومىرى شىنىندا دا وسى وسىمدىكتەر دۇنيەسىنە تىعىز بايلانىستى. الەمدە كوزگە كورىنەتىن وسىمدىكتەر ءار الۋان. ءحۇىىى عاسىردا شۆەد عالىمى ك. ليننەي وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن انىقتاپ، 6000 ءتۇرى عانا بەلگىلى بولدى.
وسىمدىكتىڭ تارالۋ جولدارى ءارتۇرلى. كليماتى سۋىق جەرلەرگە قاراعاندا جىلى تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق جەرلەردە وسىمدىكتىڭ تۇرلەرى دە وتە كوپ.
مىسالى: گرەنلانديا ارالىندا – 390 ءتۇرلى
ساحارادا – 300 دەي
برازيليادا – 40 000 ءتۇر
ينديادا – 21 000 ءتۇر
قىتايدا – 20 000 ءتۇر
افريكانىڭ تروپيكالىق اۋداندارىندا – 13 000 وسىمدىك ءتۇرى كەزدەسەدى.
جەر بەتىندەگى تابيعات جاعدايلارى ءار جەردە ءارتۇرلى. ءبىر جەردە ۇنەمى جاز، ەكىنشى جەردە ۇنەمى قىس، ال تاعى ءبىر تۇستا جىلدىڭ بارلىق مەزگىلدەرى ايقىن بايقالادى.
وسىمدىكتەر قۇرلىقتا جانە سۋدا، تۋندرا مەن ءشول دالادا، تاۋلاردا جانە مۇزدىقتاردا دا كەزدەسەدى.
ەكۆاتور ماڭى سياقتى جىل بويى جاز بولىپ تۇراتىن ايماقتاردا جىلۋ سۇيگىش وسىمدىكتەر مەن جەمىستەر وسەدى. ( مىسالى. ءزايتۇن، ماندارين، بانان
ءشول دالالاردا ىستىققا ءتوزىمدى جانە سۋدى ۇنەمدى ءارى از پايدالانۋعا بەيىمدەلگەن وسىمدىكتەر وسەدى. مىسالى: سەكسەۋىل بىرنەشە ايلار بويى سۋسىز تىرشىلىك ەتۋگە بەيىم.
مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردە، وزەندەر مەن كولدەردە بالدىرلار، تەڭىز كاپۋستاسى جانە مارجاندى ريفتەردە وسەتىن ەرەكشە وسىمدىكتىڭ تۇرلەرى وسەدى. بۇل وسىمدىكتەر سۋ جانۋارلارىنا قورەك بولىپ قانا قويماي، سۋدىڭ قۇرامىنداعى زاتتاردىڭ تەپە - تەڭدىك جاعدايىنا اسەر ەتۋشى.
وسىمدىكتەر تابيعاتتا ۇلكەن رول اتقارادى.. جانۋارلار الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەدى. ادام ءوز تىرشىلىگىندە كوپتەگەن مادەني وسىمدىكتەردى پايدالانادى. ەگىستىكتەرمەن مال جايىلىمدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى.
وسىمدىكسىز ءبىز كورىپ جۇرگەن تابيعات مۇنداي كوركەم، ءارى سۇلۋ بولماس ەدى. قىزىل جاسىل تۇسپەن بويالماعان گۇلدەرسىز ەشقانداي قالانىڭ، اۋىلدىڭ كوركى سۇلۋ بولماس ەدى.
وسىمدىكتەردەن سونىمەن قاتار اعاشتار، قۇرىلىس ماتەريالدارى ( كىتاپ، داپتەر ) جاسالىنادى. تاستاي تەمىر اعاشتى سامشات دەپ اتالادى.
ەڭ بيىك اعاشتى – ەۆكاليپت دەيمىز.
ەڭ بيىك ءشوپتى – بامبۋك دەيمىز،
وسىمدىكتەردىڭ مادەني جانە دارىلىك تۇرلەرى بولادى.
مادەني وسىمدىكتەرگە – ازىق – تۇلىكتەر، مايلى داقىلدار. مىسالى: كارتوپ، جۇگەرى كۇرىش، بيداي، كۇنباعىس، ماقتا، تەمەكى ت. ب.
ال بيداي – نان اتاسى. ال جۇگەرىنى دالا ارۋى دەپ تە اتايمىز.
كۇرىشتىڭ وتانى – ءۇندىستان
كارتوپ، جۇگەرى، ماقتا، كۇنباعىس، تەمەكىنىڭ وتانى – امەريكا. بۇل وسىمدىكتەردى ەۋروپاعا العاش الىپ كەلگەندەر تەڭىز ساياحاتشىلارى. ءقازىر دۇنيە جۇزىندە ادامدار ەگىپ، وسىرەتىن مادەني وسىمدىكتەردىڭ 200 مىڭداي ءتۇرى بار. ولاردىڭ ارعى تەگى جابايى وسىمدىكتەر.
تابيعاتتا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ادامدارعا تيگىزەتىن پايداسى وتە كوپ. ولاردىڭ ءبىرازىن تاماققا پايدالانسا، ءبىر توبىن ءار ءتۇرلى شارۋاشىلىققا پايدالانادى. وسىمدىكتەردەن ءدارى – دارمەك، بوياۋلار الىنادى. كارتوپتان كراحمال مەن سپيرت الىنادى، ال ماقتا – ماتانىڭ نەگىزگى شيكىزاتى. قاراعاي، پياز، سارىمساق سياقتى وسىمدىكتەر ەرەكشە فيتونسيد دەگەن زاتتى ءبولىپ شىعارىپ، اۋرۋ قوزدىرۋشى باكتەريالاردى ولتىرەدى. ادام ومىرىنە قاجەتتى اۋانى وتتەگىمەن بايتىپ وتىرادى. دۇنيە جۇزىندەگى اسا پايدالى وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرىپ، ەلدەن ەلگە تاراتقان دا ادامدار. مادەني وسىمدىكتەردى ادام قولدان وسىرەدى.
ءىۇ. قورىتىندىلاۋ.
1. وسىمدىكتەر جەر شارىندا بىركەلكى تارالعان با؟
2. سۋىق جەرلەر مەن جىلى جەرلەردەگى وسىمدىكتەردىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارى قانداي؟
3. وسىمدىكتەر ادامنىڭ تىرشىلىگىندە قانداي ءرول اتقارادى؟
ءۇ. باعالاۋ.
ساباق ايتقان، ساباققا بەلسەنە قاتىسقان وقۋشىلارعا باعا قويىلادى.
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
وسىمدىك شارۋاشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك. جۇكتەۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وسىمدىك شارۋاشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى. وقۋشىلارعا وسىمدىكتەردىڭ كوپتۇرلىلىگىن جانە ماڭىزى جايلى تۇسىنىك بەرۋ، بىلىمدەرىن ارتتىرۋ.
ءا) تاربيەلىلىگى. وقۋشىلارعا وسىمدىكتەردىڭ ماڭىزى، كوپتۇرلىلىگى جايلى ءتۇسىندىرىپ، ولاردىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، وسىمدىكتەردى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ب) دامىتۋشىلىعى. وقۋشىلاردىڭ وسىمدىكتەردىڭ ادام ءومىرى ءۇشىن ماڭىزىن ءوز بەتىنشە ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وسىمدىكتەر تۋرالى كىتاپ، وسىمدىكتىڭ سۋرەتتەرى، وسىمدىكتەردىڭ كەپپە ءشوبى، جەمىس - جيدەك مۋلياجى، ءتىرى وسىمدىكتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا،
ساباقتىڭ ءادىسى: ستو ءادىسى، سۇراق – جاۋاپ، بايانداۋ، قورىتۋ، جارتىلاي ىزدەنۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ءپانارالىق بايلانىس: بيولوگيا، تابيعاتتانۋ، ەكولوگيا، زوولوگيا، ادەبيەت.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
ءىۇ. قورىتىندىلاۋ
ءۇ. باعالاۋ
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباققا دايىنداۋ. وقۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
وقۋشىلاردان ۇيدەن جان - جانۋارلارعا جازعان حاتتارىن وقىتۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ.
وقۋشىلاردان وسىمدىكتەر تۋرالى قانداي ماقال – ماتەل، جۇمباقتار تۋرالى سۇراۋ.
وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. وسىمدىكتەر جەر شارىنداعى وتتەگىنى جاساۋشى جانە زياندى گازداردان تازارتۋشى بولىپ تابىلادى.
وسىمدىكتەر الەمى – ءتىرى تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. ادامزاتتىڭ دا، جانۋارلاردىڭ الەمىنىڭ دە ءومىرى شىنىندا دا وسى وسىمدىكتەر دۇنيەسىنە تىعىز بايلانىستى. الەمدە كوزگە كورىنەتىن وسىمدىكتەر ءار الۋان. ءحۇىىى عاسىردا شۆەد عالىمى ك. ليننەي وسىمدىكتەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن انىقتاپ، 6000 ءتۇرى عانا بەلگىلى بولدى.
وسىمدىكتىڭ تارالۋ جولدارى ءارتۇرلى. كليماتى سۋىق جەرلەرگە قاراعاندا جىلى تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق جەرلەردە وسىمدىكتىڭ تۇرلەرى دە وتە كوپ.
مىسالى: گرەنلانديا ارالىندا – 390 ءتۇرلى
ساحارادا – 300 دەي
برازيليادا – 40 000 ءتۇر
ينديادا – 21 000 ءتۇر
قىتايدا – 20 000 ءتۇر
افريكانىڭ تروپيكالىق اۋداندارىندا – 13 000 وسىمدىك ءتۇرى كەزدەسەدى.
جەر بەتىندەگى تابيعات جاعدايلارى ءار جەردە ءارتۇرلى. ءبىر جەردە ۇنەمى جاز، ەكىنشى جەردە ۇنەمى قىس، ال تاعى ءبىر تۇستا جىلدىڭ بارلىق مەزگىلدەرى ايقىن بايقالادى.
وسىمدىكتەر قۇرلىقتا جانە سۋدا، تۋندرا مەن ءشول دالادا، تاۋلاردا جانە مۇزدىقتاردا دا كەزدەسەدى.
ەكۆاتور ماڭى سياقتى جىل بويى جاز بولىپ تۇراتىن ايماقتاردا جىلۋ سۇيگىش وسىمدىكتەر مەن جەمىستەر وسەدى. ( مىسالى. ءزايتۇن، ماندارين، بانان
ءشول دالالاردا ىستىققا ءتوزىمدى جانە سۋدى ۇنەمدى ءارى از پايدالانۋعا بەيىمدەلگەن وسىمدىكتەر وسەدى. مىسالى: سەكسەۋىل بىرنەشە ايلار بويى سۋسىز تىرشىلىك ەتۋگە بەيىم.
مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردە، وزەندەر مەن كولدەردە بالدىرلار، تەڭىز كاپۋستاسى جانە مارجاندى ريفتەردە وسەتىن ەرەكشە وسىمدىكتىڭ تۇرلەرى وسەدى. بۇل وسىمدىكتەر سۋ جانۋارلارىنا قورەك بولىپ قانا قويماي، سۋدىڭ قۇرامىنداعى زاتتاردىڭ تەپە - تەڭدىك جاعدايىنا اسەر ەتۋشى.
وسىمدىكتەر تابيعاتتا ۇلكەن رول اتقارادى.. جانۋارلار الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەدى. ادام ءوز تىرشىلىگىندە كوپتەگەن مادەني وسىمدىكتەردى پايدالانادى. ەگىستىكتەرمەن مال جايىلىمدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى.
وسىمدىكسىز ءبىز كورىپ جۇرگەن تابيعات مۇنداي كوركەم، ءارى سۇلۋ بولماس ەدى. قىزىل جاسىل تۇسپەن بويالماعان گۇلدەرسىز ەشقانداي قالانىڭ، اۋىلدىڭ كوركى سۇلۋ بولماس ەدى.
وسىمدىكتەردەن سونىمەن قاتار اعاشتار، قۇرىلىس ماتەريالدارى ( كىتاپ، داپتەر ) جاسالىنادى. تاستاي تەمىر اعاشتى سامشات دەپ اتالادى.
ەڭ بيىك اعاشتى – ەۆكاليپت دەيمىز.
ەڭ بيىك ءشوپتى – بامبۋك دەيمىز،
وسىمدىكتەردىڭ مادەني جانە دارىلىك تۇرلەرى بولادى.
مادەني وسىمدىكتەرگە – ازىق – تۇلىكتەر، مايلى داقىلدار. مىسالى: كارتوپ، جۇگەرى كۇرىش، بيداي، كۇنباعىس، ماقتا، تەمەكى ت. ب.
ال بيداي – نان اتاسى. ال جۇگەرىنى دالا ارۋى دەپ تە اتايمىز.
كۇرىشتىڭ وتانى – ءۇندىستان
كارتوپ، جۇگەرى، ماقتا، كۇنباعىس، تەمەكىنىڭ وتانى – امەريكا. بۇل وسىمدىكتەردى ەۋروپاعا العاش الىپ كەلگەندەر تەڭىز ساياحاتشىلارى. ءقازىر دۇنيە جۇزىندە ادامدار ەگىپ، وسىرەتىن مادەني وسىمدىكتەردىڭ 200 مىڭداي ءتۇرى بار. ولاردىڭ ارعى تەگى جابايى وسىمدىكتەر.
تابيعاتتا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ادامدارعا تيگىزەتىن پايداسى وتە كوپ. ولاردىڭ ءبىرازىن تاماققا پايدالانسا، ءبىر توبىن ءار ءتۇرلى شارۋاشىلىققا پايدالانادى. وسىمدىكتەردەن ءدارى – دارمەك، بوياۋلار الىنادى. كارتوپتان كراحمال مەن سپيرت الىنادى، ال ماقتا – ماتانىڭ نەگىزگى شيكىزاتى. قاراعاي، پياز، سارىمساق سياقتى وسىمدىكتەر ەرەكشە فيتونسيد دەگەن زاتتى ءبولىپ شىعارىپ، اۋرۋ قوزدىرۋشى باكتەريالاردى ولتىرەدى. ادام ومىرىنە قاجەتتى اۋانى وتتەگىمەن بايتىپ وتىرادى. دۇنيە جۇزىندەگى اسا پايدالى وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرىپ، ەلدەن ەلگە تاراتقان دا ادامدار. مادەني وسىمدىكتەردى ادام قولدان وسىرەدى.
ءىۇ. قورىتىندىلاۋ.
1. وسىمدىكتەر جەر شارىندا بىركەلكى تارالعان با؟
2. سۋىق جەرلەر مەن جىلى جەرلەردەگى وسىمدىكتەردىڭ ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارى قانداي؟
3. وسىمدىكتەر ادامنىڭ تىرشىلىگىندە قانداي ءرول اتقارادى؟
ءۇ. باعالاۋ.
ساباق ايتقان، ساباققا بەلسەنە قاتىسقان وقۋشىلارعا باعا قويىلادى.
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
وسىمدىك شارۋاشىلىعى تۋرالى تۇسىنىك. جۇكتەۋ
You Might Also Like
