قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرتە جانە دامىعان ورتا عاسىرداعى مەملەكەتتەر.
قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرتە جانە دامىعان ورتا عاسىرداعى مەملەكەتتەر.
قازاقستان تاريحى
1. قازاقستان اۋماعىنداعى ەرتە ورتا عاسىرداعى مەملەكەتتەر (VI - IX عع).
VI عاسىردىڭ باسىندا بۇگىنگى قازاق جەرىندە اسا كۇردەلى بەتبۇرىستار بولعان. التاي - ءسىبىر، موڭعوليا جەرىندە تۇرىك تايپالارىنىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرى بىرىگىپ، اسكەر كۇشىنە سۇيەنگەن تۇرىك قاعاناتى اتتى ەرتە فەودالدىق مەملەكەت قۇردى. ولاردىڭ جەرى شىعىس كورەيادان باستاپ، ورتا ازيانىڭ جەرىندە قامتىلعان. قازاقستاندا بۇل قاعاندىقتىڭ قۇرامىنا كىرگەن.
بۇل مەملەكەت تۋرالى جازبا دەرەكتەر تۇرىك تايپالارىنىڭ ءوز تىلىندە جازىلعان «ۇلكەن كۇلتەگىن»، «تانىكوك» قۇلپىتاستارىنداعى جازۋلارىنان بەلگىلى. ماحمۇد قاشقاري، راشيد - اد - ءديننىڭ تاريحي جازبالارىنان كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر الۋعا بولادى. ۆيزانتيا، جۇڭگو تاريحشىلارى دا مول مالىمەت بەرەدى. قازاقستاننىڭ تاريحىندا بۇل مەرزىم «تۇرىك ءداۋىرى» (VI - XIII ع. ع.) دەگەن اتپەن بەلگىلى. قازاق جەرىندە كورسەتىلگەن مەرزىمدە بىرنەشە فەودالدىق مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ساياسي - اكىمشىلىك بيلىكتەرىن جۇرگىزدى.
قازاقستاندا العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستان كەيىن V عاسىردان فەودالدىق قاتىناستار ورناي باستادى (نەمىسشە فەود - «جەر»، ال - «يەسى»، ياعني جەردىڭ يەسى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى.). ورتاعاسىرلىق تايپالاردىڭ اراسىندا نەگىزگى ەكى تاپ: فەودالدىق تابى مەن شارۋالار تابى قالىپتاسادى. فەودالدار مال مەن جەردىڭ نەگىزگى يەسى بولادى. فەودالدىق قاتىناستاردىڭ ورناۋى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە باسقا وڭىرلەرگە قاراعاندا جەدەل ءجۇردى. ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى وسى فەودالدىق - پاتريارحاتتىق قاتىناستاردىڭ ورناۋى بولدى.
تۇرىك قاعاناتى
حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋ ءداۋىرى (II - V عع.) قازاقستاننىڭ ورتا ازيا مەن شىعىس ەۆروپانىڭ ەتنيكالىق جانە ساياسي كارتاسىن ەداۋىر دارەجەدە وزگەرتتى. V عاسىرعا قاراي سولتۇستىك موڭعوليادان امۋداريانىڭ اتىراۋىنا دەيىنگى ۇلاڭ - عايىر تەرريتوريانى تيرەك دەگەن جالپى اتى بار تايپالار مەكەندەگەن. دەرەكتەمەلەر ولاردىڭ ىشىندە: بۇعۋ، قارلۇق، بۇلاق، ەديز، تاريناح، تولەنگەت، بايىرقۋ، بەكلى، قىبىر، سىعىر، زەبەندەر، تارعاي، بارگۋر جانە ت. ب تايپالاردى اتايدى.
«تۇرىك» ەتنونيمىنىڭ العاش رەت اتالۋى جۇڭگو جىلنامالارىندا كەزدەسەدى جانە ول 542 جىلعا جاتادى. قىتايلار تۇرىكتەردى سيۋننۋلەردىڭ ۇرپاقتارى دەپ ساناعان.
542 جىلى تيرەك (تەلە) تايپالارى قازىرگى موڭعوليانىڭ وڭتۇستىك جانە ورتالىق بولىكتەرىن مەكەندەگەن جانە بۇل تەرريتوريالارعا ۇستەمدىك ەتكەن اۆارلارعا (جۋان - جۋان) قارسى شابۋىل جاساپ، كەسكىلەسكەن شايقاستا تۋمىن (بۇمىن) باسقارعان تەلە تايپالارى اۆارلاردى كۇيرەتە جەڭەدى دە، ولاردىڭ 50 مىڭنان استام اسكەرلى تۇرىكتەر تۇتقىنعا الادى. وسى كەزدەن باستاپ، بۇرىن اۆارلارعا ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە بولعان تۇرىكتەر ەندى ولاردىڭ باسەكەلەستەرىنە اينالادى. 552 جىلى كوكتەمدە تۇرىكتەر اۆارلاردىڭ ورداسىنا تاعى دا شابۋىل جاساپ، ولاردى كۇيرەتە جەڭەدى، اۆار مەملەكەتىنىڭ قاعانى اناعۇن ءوزىن - ءوزى ولتىرەدى. وسى كەزدەن باستاپ بۇمىن ءوزىن «ەل قاعان» دەپ جاريالايدى. تۇرىك قاعاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاپ، شاڭىراعىن كوتەرەدى (552 ج.).
بۇمىن ولگەننەن كەيىن تاققا ونىڭ ءىنىسى قارا – ەسكە وتىرادى (552 - 553جج.). بۇمىننىڭ ساياسي ءىس - ارەكەتىن ونىڭ مۇراگەرلى قارا - ەسكە، مۇقان قاعاندار جالعاستىرسا، ال قاعاندىقتىڭ باتىسقا قاراي شەكاراسىن كەڭەيتۋ ءىسىن ونىڭ ءىنىسى يشتەمي (572 - 576 جج.) جۇرگىزگەن.
جۇڭگو دەرەكتەمەلەرىنە قاراعاندا، ب. ز. 555 ج. يشتەميدىڭ (سيلزەبۋل) ورتا ازياعا قاراي جاساعان جورىقتارىنىڭ بىرىندە ارال تەڭىزىنە دەيىن جەتكەندىگىن حابارلايدى. ال «كۇلتەگىن» ۇلكەن جازۋىندا مۇقان مەن يشتەمي قاعانداردىڭ ءوز حالقىن «تەمىر قاقپاعا» دەيىن ورنالاستىرعان. مۇنداعى تەمىر قاقپا دەپ وتىرعان جەرى سوگدا ەلى مەن توحارستان ەلىنىڭ اراسىندا بايسىن تاۋىنداعى وتكەل.
تۇرىك قاعاناتىنىڭ كۇشەيىپ، ساياسي جاعىنان بەلسەندىلىگى ارتىپ، تاريح ساحناسىنا شىققان كەزى VI عاسىردىڭ ورتاسى. بۇل كەزدە تۇرىك قاعاناتى سيلزەبۋل ورتا ازياداعى ەفتاليتتەردى وزدەرىنە تولىق باعىندىرۋعا ارەكەت جاسايدى. الايدا ءبىر شەتى كاسپيي تەڭىزىنەن، ەكىنشى شەتى سولتۇستىك ءۇندى ويپاتىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر جەردى الىپ جاتقان ەفتاليتتەردى جەڭە قويۋ وڭايعا تۇسە قويمايتىنى بىلگەن تۇرىك قاعانى يران شاحى حۇسراۋ I انۋشيرۆانمەن كەلىسىمگە كەلەدى (561 - 563 جج.).
قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرتە جانە دامىعان ورتا عاسىرداعى مەملەكەتتەر. جۇكتەۋ
قازاقستان تاريحى
1. قازاقستان اۋماعىنداعى ەرتە ورتا عاسىرداعى مەملەكەتتەر (VI - IX عع).
VI عاسىردىڭ باسىندا بۇگىنگى قازاق جەرىندە اسا كۇردەلى بەتبۇرىستار بولعان. التاي - ءسىبىر، موڭعوليا جەرىندە تۇرىك تايپالارىنىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرى بىرىگىپ، اسكەر كۇشىنە سۇيەنگەن تۇرىك قاعاناتى اتتى ەرتە فەودالدىق مەملەكەت قۇردى. ولاردىڭ جەرى شىعىس كورەيادان باستاپ، ورتا ازيانىڭ جەرىندە قامتىلعان. قازاقستاندا بۇل قاعاندىقتىڭ قۇرامىنا كىرگەن.
بۇل مەملەكەت تۋرالى جازبا دەرەكتەر تۇرىك تايپالارىنىڭ ءوز تىلىندە جازىلعان «ۇلكەن كۇلتەگىن»، «تانىكوك» قۇلپىتاستارىنداعى جازۋلارىنان بەلگىلى. ماحمۇد قاشقاري، راشيد - اد - ءديننىڭ تاريحي جازبالارىنان كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر الۋعا بولادى. ۆيزانتيا، جۇڭگو تاريحشىلارى دا مول مالىمەت بەرەدى. قازاقستاننىڭ تاريحىندا بۇل مەرزىم «تۇرىك ءداۋىرى» (VI - XIII ع. ع.) دەگەن اتپەن بەلگىلى. قازاق جەرىندە كورسەتىلگەن مەرزىمدە بىرنەشە فەودالدىق مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ساياسي - اكىمشىلىك بيلىكتەرىن جۇرگىزدى.
قازاقستاندا العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستان كەيىن V عاسىردان فەودالدىق قاتىناستار ورناي باستادى (نەمىسشە فەود - «جەر»، ال - «يەسى»، ياعني جەردىڭ يەسى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى.). ورتاعاسىرلىق تايپالاردىڭ اراسىندا نەگىزگى ەكى تاپ: فەودالدىق تابى مەن شارۋالار تابى قالىپتاسادى. فەودالدار مال مەن جەردىڭ نەگىزگى يەسى بولادى. فەودالدىق قاتىناستاردىڭ ورناۋى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە باسقا وڭىرلەرگە قاراعاندا جەدەل ءجۇردى. ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى وسى فەودالدىق - پاتريارحاتتىق قاتىناستاردىڭ ورناۋى بولدى.
تۇرىك قاعاناتى
حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋ ءداۋىرى (II - V عع.) قازاقستاننىڭ ورتا ازيا مەن شىعىس ەۆروپانىڭ ەتنيكالىق جانە ساياسي كارتاسىن ەداۋىر دارەجەدە وزگەرتتى. V عاسىرعا قاراي سولتۇستىك موڭعوليادان امۋداريانىڭ اتىراۋىنا دەيىنگى ۇلاڭ - عايىر تەرريتوريانى تيرەك دەگەن جالپى اتى بار تايپالار مەكەندەگەن. دەرەكتەمەلەر ولاردىڭ ىشىندە: بۇعۋ، قارلۇق، بۇلاق، ەديز، تاريناح، تولەنگەت، بايىرقۋ، بەكلى، قىبىر، سىعىر، زەبەندەر، تارعاي، بارگۋر جانە ت. ب تايپالاردى اتايدى.
«تۇرىك» ەتنونيمىنىڭ العاش رەت اتالۋى جۇڭگو جىلنامالارىندا كەزدەسەدى جانە ول 542 جىلعا جاتادى. قىتايلار تۇرىكتەردى سيۋننۋلەردىڭ ۇرپاقتارى دەپ ساناعان.
542 جىلى تيرەك (تەلە) تايپالارى قازىرگى موڭعوليانىڭ وڭتۇستىك جانە ورتالىق بولىكتەرىن مەكەندەگەن جانە بۇل تەرريتوريالارعا ۇستەمدىك ەتكەن اۆارلارعا (جۋان - جۋان) قارسى شابۋىل جاساپ، كەسكىلەسكەن شايقاستا تۋمىن (بۇمىن) باسقارعان تەلە تايپالارى اۆارلاردى كۇيرەتە جەڭەدى دە، ولاردىڭ 50 مىڭنان استام اسكەرلى تۇرىكتەر تۇتقىنعا الادى. وسى كەزدەن باستاپ، بۇرىن اۆارلارعا ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە بولعان تۇرىكتەر ەندى ولاردىڭ باسەكەلەستەرىنە اينالادى. 552 جىلى كوكتەمدە تۇرىكتەر اۆارلاردىڭ ورداسىنا تاعى دا شابۋىل جاساپ، ولاردى كۇيرەتە جەڭەدى، اۆار مەملەكەتىنىڭ قاعانى اناعۇن ءوزىن - ءوزى ولتىرەدى. وسى كەزدەن باستاپ بۇمىن ءوزىن «ەل قاعان» دەپ جاريالايدى. تۇرىك قاعاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاپ، شاڭىراعىن كوتەرەدى (552 ج.).
بۇمىن ولگەننەن كەيىن تاققا ونىڭ ءىنىسى قارا – ەسكە وتىرادى (552 - 553جج.). بۇمىننىڭ ساياسي ءىس - ارەكەتىن ونىڭ مۇراگەرلى قارا - ەسكە، مۇقان قاعاندار جالعاستىرسا، ال قاعاندىقتىڭ باتىسقا قاراي شەكاراسىن كەڭەيتۋ ءىسىن ونىڭ ءىنىسى يشتەمي (572 - 576 جج.) جۇرگىزگەن.
جۇڭگو دەرەكتەمەلەرىنە قاراعاندا، ب. ز. 555 ج. يشتەميدىڭ (سيلزەبۋل) ورتا ازياعا قاراي جاساعان جورىقتارىنىڭ بىرىندە ارال تەڭىزىنە دەيىن جەتكەندىگىن حابارلايدى. ال «كۇلتەگىن» ۇلكەن جازۋىندا مۇقان مەن يشتەمي قاعانداردىڭ ءوز حالقىن «تەمىر قاقپاعا» دەيىن ورنالاستىرعان. مۇنداعى تەمىر قاقپا دەپ وتىرعان جەرى سوگدا ەلى مەن توحارستان ەلىنىڭ اراسىندا بايسىن تاۋىنداعى وتكەل.
تۇرىك قاعاناتىنىڭ كۇشەيىپ، ساياسي جاعىنان بەلسەندىلىگى ارتىپ، تاريح ساحناسىنا شىققان كەزى VI عاسىردىڭ ورتاسى. بۇل كەزدە تۇرىك قاعاناتى سيلزەبۋل ورتا ازياداعى ەفتاليتتەردى وزدەرىنە تولىق باعىندىرۋعا ارەكەت جاسايدى. الايدا ءبىر شەتى كاسپيي تەڭىزىنەن، ەكىنشى شەتى سولتۇستىك ءۇندى ويپاتىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر جەردى الىپ جاتقان ەفتاليتتەردى جەڭە قويۋ وڭايعا تۇسە قويمايتىنى بىلگەن تۇرىك قاعانى يران شاحى حۇسراۋ I انۋشيرۆانمەن كەلىسىمگە كەلەدى (561 - 563 جج.).
قازاقستان تەرريتورياسىنداعى ەرتە جانە دامىعان ورتا عاسىرداعى مەملەكەتتەر. جۇكتەۋ
You Might Also Like
