وتاندىق باق-تا مەديا جۋرناليستيكانىڭ الاتىن ورنى
قۋاتتى تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرگە جول اشقان بۇگىنگى زامان «اقپاراتتىق قوعام» دەگەن اتپەن بەلگىلى. اقپاراتتىق ۇوعامنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالعان ادام ءۇشىن الەمنىڭ ءقايسىبىر تۇكپىرىنەن جاڭالىق ىزدەۋ نەمەسە سول جاڭالىقپەن تانىسۋ بۇگىنگى كۇننىڭ ەش قيىندىقسىز اتقارىلاتىن قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا دەمەكشى، سول اقپاراتتى تاراتۋ مەن تانىستىرۋدا كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز مۇددەسىن قورعايتىنى ءسوزسىز. عالامدانۋ ءۇردىسى قارقىن الىپ بارا جاتقان تۇستا الەمدىك عالامتوردىڭ بۇعاۋىندا قالماۋ ءۇشىن دە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ۇمىتپاعان ءجون.
بۇل دەگەنىمىز – ينتەرنەتتىڭ ۇلتتىق تىلدە حابارلاۋشى فۋنكسياسى بۇرىنعىدان دا قارقىندى ءجۇرىپ، سونى جاڭالىققا سۋساپ وتىرعان اۋديتوريانىڭ تۇتىنۋشىعا جەدەلدىلىك، ناقتىلىق ناقتىلىق پەن شىنشىلدىلىق تۇرعىسىنداعى قويار تالابى بۇرىنعىسىنان دا كوبەيەدى دەگەن ءسوز.
بۇكىلالەمدىك بايلانىس – عالامتوردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەنىنە دە 15 جىلعا جۋىقتاپتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا عالامدىق جۇيە تەك ۇلتتىق جانە مەملەكەتارالىق شەكارانى اشىپ قانا قويماي، ول ءبىزدىڭ اقپارات داۋىرىنە ەركىن كىرىگىپ كەتۋىمىزگە ايتارلىقتاي جاعداي جاسادى. راسىندا، ينتەرنەتتىڭ كومەگى، اسىرەسە وتاندىق ب ا ق پەن بيلىك، ءتۇرلى كوممەرسيالىق ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردىڭ قىزمەتى ءۇشىن زور قولعابىس بولدى. ءبىراق ەل اۋماعىندا اياسىن جىل سايىن كەڭگە جايا تۇسكەن الەمدىك تىلدەسۋدىڭ وسى ءبىر عاجايىپ بولشەگىن ۇلتتىق مەنتاليتەت، بيزنەس، شىعارماشىلىق تۇرعىسىنان ءالى دە بولسا ۇتىمدى پايدالانا الماي كەلە جاتقانىمىزدى بايقايمىز[33،49].
ءبىز وتاندىق بلوگينگتا ۇلتتىق ءتىلدىڭ دەڭگەيى قانداي دارەجەدە ەكەنىن بىلمەيىنشە، جەتە زەرتتەمەيىنشە، ۇلتتىق مادەنيەت پەن مەملەكەتتىك ءتىلدى حالىقارالىق اۋقىمدا دامىتامىز دەپ ايتا المايمىز.
عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ادامزات ءومىرى ءۇش ءتۇرلى كەڭىستىكتە وتەدى. ولار: ەنەرگەتيكالىق، گراۆيتاسيالىق جانە اقپاراتتىق. قانداي دا ءبىر جۇيەنىڭ ەكىنشىسىنە قارىم-قاتىناسى اقپارات الماسۋمەن تىعىز بايلانىستى. ياعني، ادام بالاسى قاشان دا ءتۇرلى جاڭالىقتاردى بىر-بىرنە جەتكىزىپ وتىرعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇيەلى اقپاراتتىق بايلانىس ورنادى.
قازاق ءتىلدى ينتەرنەتتىڭ قىزمەتىن زەرتتەپ، زەردەلەپ وتىرۋ اۋديتوريا ءۇشىن دە، ماماندار ءۇشىن دە ماڭىزدى ءىس بولماق.
جاڭالىقتار توپتاماسىنداعى موبيلدى جۋرناليستيكادا ۇلتتىق بولاشاعى قانداي بولۋى ءتيىس دەگەن سۇراق قازاق ينتەرنەتى دامۋىمەن وزەكتى تاقىرىپقا اينالدى دەسەك، قاتەلەسپەيىز. بۇل تاقىرىپ جونىندە ەلەكتروندى باق-تى زەرتتەۋشى عالىمداردان باستاپ، تەوريالىق جۋرناليستيكانىڭ تەتىگىندە وتىرعان جاس ماماندارعا دەيىن قالام تەربەدى. سەبەبى، موبيلدى جۋرناليستيكانىڭدامۋى – قوعامنىڭ تالابى ەدى.
جاڭالىقتار توپتاماسىنداعى موبيلدى جۋرناليستيكادا تەوريالىق- تاجىربيەلىك كەلەلى ماسەلەلەرىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىتر. رەسميلەنگەن، بەلگىلى ءبىر قالىپقا سالىنىپ جازىلعان جاريالانىمدار ازايا باستاعان شاقتا جاريالانىمنىڭ ءتىلى مەن ءستيلى، اقپاراتتى جەتكىزۋ ءتارتىبى فورماسى ءتارىزدى ماسەلەلەردى زەرتتەۋ كەڭ اۋقىمدى جۇمىس بولارى تۇسىنىكتى.
بۇگىندە جاڭالىقتار توپتاماسىنداعى موبيلدى جۋرناليستيكادا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ماڭىزى جاعىنان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالۋدا. بۇل – ۋاۇىت تالابى، ويتكەنى، تاريحي تاجىربيە وندىرىستىك قۇندىلىقتاردى الماستىرۋدان قاشىپ قۇتىلا المايتىنىمىزدى ايعاقتاپ وتىر. ەگەر كوپتەگەن وركەنيەتتى ەلدەر، ولاردىڭ ىشىندە ەۋروپا مەملەكەتتەرى دە بار جاحاندىق اۋقىمدا الىپ قاراعاندا، اتالعان سالا بويىنشا ىلگەرى دامىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، بىزگە دە اركەز تەك قۋىپ جەتۋگە تىرىسۋشىلار رەتىندە جۇرمەس ءۇشىن اقپاراتتىق تەحنولوگيالار الەمىنە ەنۋدى وسى باستان ويلاۋىمىز كەرەك.
ءححى عاسىردا جاحاندانۋ ۇردىستەرىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى جاڭا تەحنولوگيالاردى كۇرت دامىتۋ بولىپ تابىلسا، ونىڭ الەمدى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان وندىرىستىك توڭكەرىس جاساعاننان دا كوپ وزگەرتۋگە قابىلەتتى ەكەنىن ناقتى ءتۇيسىنۋدىڭ ماڭىزى زور.
ۇلتتىق جاڭالىقتار توپتاماسىنداعى موبيلدى جۋرناليستيكادا وسى كۇنى رەسپۋبليكاداعى وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتارعا ىقپال ەتۋگە جانە ءوززىن-وزى قايتا قۇرۋعا بەت بۇرۋى ءتيىس. ينتەرنەت قوعام ساناسىنا اسەر ەتىپ، ۇالىڭ بۇقارامەن رۋحاني –اقپاراتتىق بايلانىستا بولعاندىقتان، ول قوعامداتىعا كوتەرىلگەن تۇتىنۋشىنىڭ جاڭا كوزقاراستارعا ساي اقپارات بەرۋدىڭ سوڭى مۇمكىندىكتەرى ءسوز بولادى.
بۇگىنگى كۇن بلوگسفەرادا ۇلتتىق مادەنيەت پەن مەملەكەتتىك ءتىلدى نە ءۇشىن دامىتۋ كرەگىن ءتۇسىندىرۋ – باستى ماقساتىمىز. ويتكەنى، قازىرگى تۇتىنۋشىنىڭ رۋحانياىق دامۋ مەن قوزعالىستاردىڭ بەينەسى بولا وتىرىپ وسى ۇردىستەرگە ساي ءوزى دە وزگەرگەنى ءجون. ياعني وزگەرگەن قوعامدا تالاپ تىلەگى دە جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەن تۇتىنۋشىنىڭ جاڭا كوزقاراستارىنا ساي اقپارات بەرۋدىڭ سونى مۇمكىندىكتەرى ءسوز بولادى.
بۇگىنگى كۇنى بلوگينگتا ۇلتتىق مادەنيەت پەن مەملەكەتتىك ءتىلدى نە ءۇشىن دامتۋ كرەگىن ءتۇسىندىرۋ – باستى ماقساتىمىز. ويتكەنى، قازىرگى تۇتىنۋشىنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگى مەن تالابى، اقپاراتقا سۇرانىسى مەن تالعامى، ساياسي مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيى وسكەن. وسىعان بايلانىستى جاڭالىقتار توپتاماسىنداعى موبيلدى جۋرناليستيكادا قازاقشا سايتتار مەن فورۋم، بلوگتاردىڭ سانى كوبەيىپ، جاريالانىمداردىڭ ساپاسى جوعارىلاي باستادى. بۇل وزگەرىستىڭ ءوزى باق-تىڭ دامۋىنداعى جاڭالىقتار توپتاماسىنداعى موبيلدى جۋرناليستيكادا ءرولى تۋرالى بەلگىلى ءبىر تالداۋ جۇمىسىن جاساۋدى تالاپ ەتەدى.
وتاندىق ينتەرنەتتىڭ بولاشاقتا قانداي ۇلگىدە دامۋ كەرەگىن، ونىڭ الەمدىك اقپاراتتىق باسەكەلەستىكتە ءوز ورنىن قالاي تابۋ جانە مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋداعى ونىڭ ءرولىن تالداۋ – بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز بولىپ تابىلادى.
بۇگىنگى جىل ساناۋىمىزدان 700 جىل بۇرىن گرەكيادا ەڭ ماڭىزدى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى – ءالىپبي پايدا بولدى. بۇل كونسەپتۋالدى تەحنولوگيا باتىس مىدەنيەتڭ مەن وركەنيەتىنىڭ كۇرت دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. تاريحي اۋقىمداعى تەحنولوگيالىق توڭكەرىس بۇدان كەيىن تالاي جىل وتكەن سوڭ جاسالدى، ياعني، كوممۋنيكاسيانى ينتەراكتيۆتى اقپارتتىق جەلىلەر ارقىلى تاراتۋعا قول جەتكىزدى. ەلەكتروندى كوممۋنيكاسيانىڭ جاڭا جۇيەسى، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋى ادامزات بالاسىنا ءجاىا مادەني باعىتقا قادام باسىۋىنا جول اشتى.
1990-1994 جىلدارى ەلىمىزدە ينتەرنەت دامۋىنىڭ العاشقى پاراعى اشىلدى. 1990 جىلدىڭ 28 تامىزىندا ي.ۆ.كۋرچاتوۆ اتىنداعى اتوم ەنەرگياسى ينستيتۋتىندا كاسىبي عىلىمي جەلى اشىلدى. ول سول جىلى المدىك جەلىمەن بايلانىس ورناتتى. 1990 جىلدىڭ 19 ۇىركۇيەگىندە ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى دومەنمەن تىركەلگەن كەڭەس وداعىنىڭ جەلىسى ينتەرنيك اقاپارتتىق جەلىسى ارقىلى الەمگە بايلانىسقا شىول جىلداردان باستاپ تمد كولەمىندەگى كەز-كەلگەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالادان وسى جەلىگە قوسىلۋعا بولاتىن ەدى. جەلى سپرينت ينتەرنەشنال كورپوراسياسىم مەن رف بايلانىس مينيسترلىگى بىرلەسكەن جوبا نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن[34،98]. ەندى وتاندىق ينتەرنەتتىڭ تاريحى تۋرالى. نەگىزىنەن، قازاقستاندىق ينتەرنەتتىڭ «تۋعان كۇنى» ۇاشان دەگەن سۇراققا ەكى جاۋاپ بار، سولاردىڭ ءار قايسىسىنا تولىعىراق توقتالىپ كەتەيىك. 1991 جىلى الماتىلىق «پاراسات» فيرماسىنىڭ بازاسىندا «رەلكوم» جەلىسىنىڭ ايماقتىۇ ءتۇيىنى دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ كومەگىمەن ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت ەلەكتروندى پوشتا پايدا بولعان. ەدى. ەلەكتروندى پوشتامەن سالىستىرعاندا ينتەرنەت جۇيەسىنە ارنايى تىركەلگەن ەلەكتروندى اقپارتتى وكىلدەردىڭ كوپتەگەن ارتىقشىلاقتارى بار.
ۆەبسايتتىڭ ەلەكتروندى پوشتاعا قاراعاندا مۇمكىندىگى جوعارى. بۇكىلالەمدىك توراپقا تىركەلگەن جوعارعى جانە تومەنگى دومەندىك ادرەستەردى توپتاستىرادى. ۆەبسايتتاردىڭ كومەگىمەن ءتۇرلى ەملەكەتتەردىڭ تاريحى، ەكونوميكاسى، مادەنيەتى ت.س.س. جايتتاردان باستاپ جەر شارىنىڭ تۇكپىرىندەگى جەكە ادامدارىنىڭ ءومىربايانىع كاسىبى، وتباسىلىق جاعدايى تۋرالى ماعلۇماتتار الۋعا بولادى، بۇل ورايدا ەلەكتروندى پوشتاداعىداي اقپارات يەسىنىڭ كەلىسىمىن الۋدىڭ قاجەتى جوق، ينتەرنەتكە شىعارىلعان اقپارات ەرىكتى جانە اشىق دەپ سانالادى. ول اقپاراتتى كەز كەلگەن ادام پايدالانا الادى.
قازاقستاندا العاشقىلاردىڭ قاتاتارىنا ۆەبسايت اشۋعا بەلسەنە كىرىسكەندەردىڭ ءبىرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بولدى. بۇل تۇسىنىكت دە. قاي گازەت-جۋرنال بولماسىن، وقىرماندار اۋديتورياسىنىڭ ۇنەمى كەڭەيىپ، ءوسىپ وتىرۋىنا مۇددەلى. ينتەرنەت ەشقانداي قاشىقتىققا قاراماي گازەت پەن وقىرماننىڭ، راديو مەن تىڭداۋشىنىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز ءارى بەلسەندى ءقارىم-واتىناس ورناتۋىنا مۇمكىندىك بەردى. شەتەلدەردەگى جانە تمد ەلدەرىندەگى مىڭداعان وتانداستارىمىز الىستا ءجۇرىپ قازاقستاندىق باسىلىمدارىنىڭ جاڭا نومىرلەرىن وقي الاتىن جاعدايعا جەتتى. قازاقستاندا شىعاتىن گازەتتەردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارى كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ينتەرنەت جەلىسىنە ەنگەن قازاقستاندىق 75 قوعامدىق ساياسي اقپارات تاراتۋشى مەكەمە بار ەكەن. ونىڭ ىشىندە ءبىر باسپا ءسوز كلۋبى، ءتورت اقپارات اگەنتتىگىى، 17 تەلە-راديو ارنا، 26 گازەت-جۋرنال تىركەلگەن.
ينتەرنەتتە ورنالاسقان قازاقستاندىق وزگە ەلەكتروندىق گازەتتەردىڭ بارلىعى دا تاۋەلسىز باسىلىمدار. ولاردىڭ اراسىنان «ءححى ۆەك»، «ايف قازاقستان»، «بوسس»، «ۆرەميا پو گرينۆيچۋ»، «دەلوۆايا نەدەليا»، «كاراۆان»، «كومسومولسكايا پراۆدا»، «پانوراما» سياقتى وزىندىك بەت-بەدەرى بار ءىرى گازەتتەردى كورۋگە بولادى. سونداي-اق قازاقستاننىڭ باسقا دا قالالارىندا، وبلىس ورتالىقتارىندا شىعاتىن «ينفورم-ۆەستنيك»، «لادا تۆ»، «ەۆريكا»، «ناشە دەلو»، «پانوراما شىمكەنتا»، «تۆوي شانس»، «ەنەرگيا كازاحستانا»، «ۋستينكا»، گازەتتەرىنىڭ جانە «ەنەرگيا كازاحستانا» جۋرنالىنىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارى بار. ءتول ينتەرنەت جۇيەمىزدەگى قىزمەتتىڭ تىرناقالدى جەتىستىكتەرىن وسىلايشا ءار قىرىنان تىزبەلەپ شىعۋعا بولادى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستاندىق سايتتاردىڭ ەڭ تولىق ءتىزىمى «ۆەب قازاقستان» سايتىندا ورنالاسقان. ينتەرنەت پايدالانۋشىلاردىڭ اراسىندا اسا تانىمالدارى – نەگىزىنەن ىزدەۋ سالۋ قىزمەتتەرى.
ادەتتە، ىزدەۋ سەرۆەرلەرى سونداي-اق جاڭالىقتار لەنتالارىن دا قمتيدى. ازىرگە مۇنداي سايتتاردىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي بەدەگە يە بولىپ وتىرعان «گازەتا كز». رەسەيدىڭ وسى اتتاس سايتىنىڭ قازاقستاندىق نۇقسقاسى بوپ تابىلتاىن «گازەتا كز» - اۋەلدەن قاعاز بالامىسى جوق، تازا جۇيەلىك اقپاراتتار سايتى. وندا جاريالاناتىن اقپارات توپتاماسى كۇندەلىكتى جاڭارتىلىپ وتىرادى. ءتىلى – بەيرەسميگە جاقىن.
اقپارات اگەنتتىكتەرىنىڭ سايتتارى دا جاڭالىقتار لەنتاسىان ۇسىنداى. بۇل تۇرعىدا كازينفورم، ينتەرنيۋس كازاحستان سايتتارىنىڭ بەدەلى ايتارلىقتاي. سايتاتاردا جاريالاناتىن اقپاراتتار وتە جەدەل ءارى ماڭىزدى. قازاقستان كولەمىندەگى جاڭالىقتاردى ۇسنۋدى الۋاندىقتى تانىتادى. سايتتاردىڭ تڭلڭ رەسمي، كەيدە حاتتامالىق. تالدامالى اقپارات جاريالاناتىن سايتتار نەگىزىنەن وپپوزيسيالىق سارىنعا بولەنگەن. ولاردىڭ قاتارىندا، نوماد كز، تابۋ.نۋرسات.كز، كازاحگەيت ءتى اتاۋعا بولادى[35،15].
سايتتتاردا جاريالاناتىن ماتەريالداردىڭ فاكتىلەرى سەنىمسىز، ال ءتىلى تۇرپايىلاۋ كەلەدى. سەنىمسىز دەيتىنىمىز، كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرمەن تانىسقان وقىرمان ونى ءوزى تەكسەرۋگە كەلگەندە قاۋقارسىز بولىپ قالادى. ياعني، ءوز جەتكىزە الماعاندىقتان، ونىڭ بارلىعىن وسەك رەتىندە قابىلدايدى.
رەسمي تالدامالى ماتەريالدار كىسى.كز سايتىندا جاريالانادى. سايت ماتەريالدارى ەكى تىلدە – وكىنىشكە وراي تەك ورىسشا جىنە اعىلشىنشا ۇسىنىلادى. ديزاينى وتە قتىمدى جاسالعان قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ بىەتىندە رەسپۋبليكاداعى جانە حالىقارالىق باستى جاڭالىقتار ازىلادى. سونداي-اق مۇندا وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى تالدامالى ماتەريالدار ورنالاسقان. فلەش-تەحنولوگيلاردى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، سايتتى جاساۋشىلار ونىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرا تۇسكەن.
چايمەردان نازەركە
You Might Also Like
-
پروزا جازۋشىسى، اۋدارماشى، پۋبليسيست، ەسسەيست، ادەبيەتتانۋشى جانە ادەبيەتتانۋشى گەرولد بەلگەردىڭ وزىندىك شىعارماشىلىعىنىڭ قىرلارىن اشىپ، ادامداردىڭ ءوزارا تۇسىنۋشىلىگىن، تولەرانتتىلىق پەن مادەنيەت...
-
ديپلومدى كەز كەلگەن وقۋ ورنىنان الۋعا بولعانىمەن، ءبىلىم مەن تاجىريبەنى تەك ءبىر جەردەن عانا الۋعا بولادى. سىرتتاي تالداۋ جاساعاندا، باسقالارعا قاراعاندا وسى وقۋ ورنىنىڭ ارتىقشىلىقتارى، جەتكەن جەتىست...
