قازاق جۋرناليستيكاسى جانە مۋلتيمەديالىق باعىت
بەكتۋرگانوۆا ايسانا
اڭداتپا. بەرىلگەن ماقالادا قازاق جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ دامۋ ارنالارى مەن باعىتتارى قاراستىرىلادى. قازاق جۋرناليستيكا سالاسىنا ەنگىزىلگەن مۋلتيمەديالىق باعىتتىڭ ەرەكشەلىكتەرى سالىستىرمالى تۇردە بەرىلەدى.
تىرەك سوزدەر: جۋرناليستيكا، جۋرناليستىك تالعام، مۋلتيمەديالىق باعىت، مەديا جۋرناليستيكا.
ەلىمىزدىڭ ءدال قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايىنا سايكەس بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ اتقاراتىن ءرولى باسىم. سەبەبى، قولدانىستاعى كەز كەلگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءوز وقىرمانى مەن تىڭدارمانى بار. سول اۋديتوريانىڭ قالاۋىنا قاراي اقپارات قۇرالدارى قاجەتتى دەڭگەيدە جۇمىس جۇرگىزۋدە. بەرىلگەن اقپارات ارقىلى سول سالانىڭ ءمانىن اشىپ، تەرەڭىرەك زەرتتەۋگە تىرىسادى.
مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا سالاسىنا – ءارتۇرلى پورتالداردا جاريالاناتىن ماقالالار، ۆيدەو جانە اۋديو سيۋجەتتەر، پودكاست، ستوريتەللينگ، فوتورەپورتاج جانە فاكچەكينگ باعىتىنداعى جۇمىستار جاتادى.
مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا جايلى العاشقى كوزقاراستار مەن عىلىمي تۇسىنىكتەر ا.برۋنستروم، ا.نيلسون جانە ر.بۋرنەت ەڭبەكتەرىندە كورىنىس بەرەدى.
ۇزاق جىلدار بويى مۋلتيمەديالىق قۇرىلعىلار تەحنولوگيانىڭ كىلتى رەتىندە قارالىپ كەلەدى. پراكتيكالىق قولدانىس 2000 جىلدارى جۋرناليستيكا سالاسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ باتىس ەلدەرىندە قولدانىلا باستادى. كەيىنگى ىزدەنىستەر مەن جالعاستىق رەسەي ەلىندە ورىن الدى. ال، سوڭعى ونجىلدىقتا ەلىمىزدىڭ جۋرناليستيكا سالاسىندا قولدانىلىپ كەلەدى.
مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا جايلى زاماناۋي ىزدەنىستەر مەن جاڭالىقتاردى Digital Journalism، Journalism Studies، Journalism & Mass Communication جانە New Media & Society جۋرنالدار ۋاقىتىلى جاڭاشىل تەندەنسيالارىمەن جاريالاپ وتىرادى.
اسىرەسە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىشىندەگى جۋرنالداردا قولدانىلاتىن مۋلتيمەديالىق تەحنولوگيالاردىڭ تەورياسى مەن تاجىربيەسى وتە مول. بۇل جونىندە نيدەرلاند زەرتتەۋشىسى م.دەزە ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە مىناداي پىكىر بىلدىرەدى: «ونلاين جۋرناليستيكانى مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكاعا جاتقىزۋعا بولمايدى. سەبەبى، ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە... ولاردى ءتىپتى سينونيم رەتىندە قاراستىرۋعا دا بولمايدى» [1، 46]، - دەگەن تۇجىرىم شىعارادى.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ارنايى بيزنەس-مودەلىن جاساۋ كەزىندە، رەداكسيانىڭ ارنايى جۇمىسىن پرينسيپكە سايكەس جوسپارلاۋ بارىسىندا وسى باعدارلامالار قايتادان قولعا الىندى.
ي.فوميچيەۆا مەن م.م.لۋكينانىڭ بىرلەسكەن زەرتتەۋلەرىندە بۇل باعدارلامانىڭ ينتەرنەت جەلىسىندە كەڭىنەن تارالعانىن راستايدى. بۇرىڭ نەگىزىندە جوسپار قۇرۋ وتە ءتيىمدى. عالىمدار بۇل ۇدەرىستى قابىلداپ، كەلەشەككە كوز تىگىپ، وزگەرىستەر قابىلداپ، بەيىمدەلۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتادى.
فۋتۋرولوگ ە.ۋەبب الەمدىك دەڭگەيدە تەحنولوگيانىڭ قانشالىقتى وزگەرەتىندىگىنە بولجام جاسايدى. 2017 جىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ بىرىندە الداعى 10 جىلدان كەيىن بۇقارالىق اپقارات قۇرالدارى ءۇشىن قىسىلتاياڭ شاق بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل بولجامنىڭ دا راس ەكەنى انىقتالدى. سەبەبى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ون جىلدان كەيىن قايتادان جاڭعىرۋ كەزەڭىن باسىنان كەشىرۋدە. بۇعان بەيىمدەلۋدىڭ ءوزى ءبىراز ۋاقىت پەن تالاپتى قاجەت ەتەدى. وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى دا جۇزەگە اساتىن بولسا، وندا جۋرناليستيكا سالاسى اۆتوماتتاندىرىلادى. مۇنىڭ بارلعى دا ادامداردىڭ اقپاراتتى قالاي جانە قانشالىقتى قابىلدايتىندىعىنا بايلانىستى.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا ەنىپ ۇلگەرگەن مۋلتيمەديالىق تەحنولوگيالار وسىعان دەيىن بولعان قۇرىلعىلار مەن قوندىرعىلاردى وزگەرتىپ، بايلانىس ارەكەتتەرىن دامىتتى. مۇنى تولىقتاي يگەرىپ، قابىلداعان مەسسەندجەرلەر ونى سىناق رەتىندە تاسىمالداپ، قولدانىلۋ تاسىلدەرىن ارتتىردى.
مۇنداي ۇلگىدەگى مەسسەندجەرلەردى پايدالانۋشىلاردىڭ سانى قازىرگى تاڭدا 2 ملرد ادامنان استى. اسىرەسە، جوعارى ساپاداعى سمارتفوندار ونلاين فورماتتاعى ۆيدەونىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسۋدا. ءتىپتى، ءتۇرلى فايلداردىڭ ساقتالۋ ەرەكشەلىگى دە سمارتفونداردا بار. مىسالى، Google كومپانياسىنىڭ حابارلاۋىنشا، 2020 جىلى بەينەكورىنىستى پايدالانۋ سانى ارتا تۇسكەن. مۇنىڭ ءوزى الەم بويىنشا 80%-دى قۇرايدى. بۇل دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مەديا تەحنولوگيانىڭ بولاشاعى جارقىن بولماق.
«تەحنولوگيا» شەبەرلىكتى تانىتادى. ونىڭ مازمۇنىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، عىلىم مەن ونەردىڭ جەتىستىگى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. انتيكالىق داۋىردە فيلوسوفتاردىڭ ءوزى بۇل تۇسىنىكتى مەڭگەرىپ، تەحنيكالىق بۇيىمدار مەن مۇسىندەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن.
قازىرگى تاڭدا «تەحنولوگيا» ءسوزى العاشقى گرەك تىلىندەگى ماعىناسىنا سايكەس جۇمسالادى. زەرتتەۋشى ا.پارانين مەن ۆ.يلين باعدارلانعان مالىمەتتەردىڭ بارلىعىن بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي دەگەن قورىتىندى شىعارادى. ال، ب.يۋدين مەديا تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن قولايلى دەگەن پىكىر تۋدىرادى. عالىم ا.شمەليەۆ: «تەحنولوگيا دەڭگەيىنە جەتكەن قىزمەتتەر مەن ونىمدەردىڭ ساپاسى – ونى اتقارۋشىعا ەشقاشان دا تاۋەلدى بولماۋى ءتيىس. ناقتىراق ايتقاندا، تەك ونىڭ بىلىكتىلىگىنە عانا تاۋەلدى بولۋ كەرەك» [2، 146]، - دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.
بۇل ايتىلعان پىكىرلەردىڭ بارلىعىن ارەكەتتەر جۇيەسى رەتىندە قولدانعانىمىز ءجون.
ءححى عاسىرداعى جۋرناليستيكانىڭ تاجىربيەلىك جانە تەوريالىق دەڭگەيى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ينتەرنەتتىك باعىتتا دامۋعا بەت الدى.
اكادەميك ك.كامزين: «جۋرناليستيكا – باسقارۋ تەتىگى جاعىنان پەداگوگيكا، پسيحولوگيانى دا ەسەپكە الا وتىرىپ، تەوريالىق جانە پراكتيكالىق دەڭگەيدە داميدى» [3، 78]، - دەپ جۋرناليستيكانىڭ دامۋ باعىتتارىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقاندىعىن ايتادى.
مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا ترەند رەتىندە بۇرىننان بار. كەيبىرەۋلەر ءارتۇرلى فورماتتا جۇمىس ىستەۋ داعدىسى جوق ماماندار الداعى جىلدارى تالاپ ەتىلمەيدى دەپ ەسەپتەيدى. جاعدايدان شىعۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار: ۇنەمى جاڭا نارسەلەردى ۇيرەنۋ. زاماناۋي قۇرالدار مەن قىزمەتتەر بار بولعانى 15 مينۋتتا ساپالى ءونىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازىرگى قوعامع جاڭا مەديا ءداۋىرى كەلدى. وسى تۇستا ەسەپكە الار ناقتى نارسە، اۋديتوريامەن بايلانىستاعى كەيبىر ماڭىزدى تەندەنسيالار:
جاڭالىق ءوز سالماعىن جوعالتادى. سوڭعى بىرنەشە جىلدا حالىقارالىق باق-تا جاڭالىقتار از بولۋى كەرەك دەگەن ترەند پايدا بولدى. بۇگىنگى تاڭدا اقپارات كوپ، ال وقىرمان شىنىمەن نە نارسەگە نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن تاڭدايدى. مۇنى تۇسىنگەن ب ا ق جوعارىعا شىقتى. مىسالى، Meduza رەسەيلىك باسىلىمى – ءقازىر ولار كۇنىنە ەڭ ماڭىزدى 5-7 جاڭالىق شىعارادى. وقىرمان پورتالعا ءبىر رەت كىرىپ، بارلىق ماڭىزدى وقيعالاردان بىردەن حاباردار بولادى.
ستوريتەللينگ – ادامدارعا ادامدار جايلى اڭگىمەلەۋ. ارينە، ەگەر الەمدە كوروناۆيرۋستىق پاندەميا جاعدايىنداعىداي ماڭىزدى جانە ۇلكەن ءبىر نارسە ورىن السا، ادامدار جاڭالىقتاردى وقيدى. ءبىراق بەيبىت زاماندا ادامداردىڭ باسى اڭگىمە ايتۋمەن اينالىسا باستادى. ءقازىر كەڭسەگە قايتا ورالعىسى كەلمەي، جەكە شاعىن بيزنەسىن قۇرۋعا تالپىناتىندار كوبەيىپ كەتتى. ونى سيپاتتاۋ ارقىلى دا اڭگىمە تاراتۋعا بولادى.
ءتۇسىندىرۋشى جۋرناليستيكا. ادامدار الەمدە نە بولىپ جاتقانىن بىلگىسى كەلەدى. ءبىراق ادام ءومىرىنىڭ ىرعاعى سونشا، ونىڭ كۇردەلى قۇبىلىستاردى تۇسىندىرەتىن كىتاپتاردى نەمەسە كيلومەترلىك ماقالالاردى وقۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. سونىمەن قاتار، بۇل اقپاراتتى وڭدەۋ ءۇشىن بارلىعىندا جەتكىلىكتى اناليتيكالىق داعدىلار جوق.
مۋلتيمەديا – سوزدەردى سويلەمگە، سويلەمدى ابزاسقا، ابزاستى ماتىنگە اينالدىرۋ ەندى جۇمىس ىستەمەيدى. ادام اڭگىمەنى اۋىزشا ايتقاندا، ءالى دە ىم-يشارا، ميميكا، ينتوناسيا بولادى. بۇل جاعدايدا جۋرناليستيكا نەگە ءبىرجاقتى بولۋى كەرەك؟ ادام كەشەندى تۇردە ويلايدى. مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا وقىرماننىڭ باسقا دا سەزىمدەرىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
وسى تۇستا، «مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا – كىمگە كەرەك؟»، - دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن...
ءقازىر تەحنولوگيا ءبىر ادامعا ءارتۇرلى فورماتتاردى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا ينفوگرافيكا قوسىلعان ءماتىن ەمەس. بۇل جۋرناليست ءبىر وقيعانى بايانداۋ ءۇشىن ءبىر يدەيا ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بىرنەشە فورماتتى بىردەن تاڭداعان كەزدە. ەگەر ءماتىننىڭ ءاربىر بولىگىنىڭ وزىندىك فورماتى بولسا، وندا وقىرماندا انىقتىق جانە ءدال سول «دزەن ءساتى» بولادى - ادام وعان ءبارى تۇسىنىكتى ەكەنىن سەزىنگەن كەزدە. ەگەر بۇل ورىن السا، ول تاجىريبەنى قايتالاۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ باسىلىمىڭىزعا ورالادى، ويتكەنى ول ونى قۇرمەتتەيتىنىن، بالا سياقتى ەمەس، جاي سوزبەن ەمەس تۇسىندىرىلگەنىن ۇناتادى.
الەمدەگى ادامداردىڭ كوپشىلىگى – بۇل عىلىمي فاكت – كورنەكى. سوندىقتان بۇل پىشىمدەردىڭ بارلىعىن قولدانۋدان باسقا امالىمىز جوق. بۇل بىرتە-بىرتە، كەزەڭ-كەزەڭىمەن بولسىن، ءبىراق ءسىزدىڭ كەيىنگى ماتىندەرىڭىزدىڭ ءارقايسىسى الدىڭعىسىنان جاقسىراق بولادى. ءسىز باسقالارعا قاراعاندا كوبىرەك وقيتىنىڭىزدى تۇسىنگەندە، سىزدە كوبىرەك جىگەر بولادى.
قورىتىندىلاي كەلگەندە، مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكا – اقپارات ءۇشىن بەرىلگەن زامان سۇرانىسى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دامۋ يندۋسترياسىنا سۇيەنسەك، قوعامنىڭ بارلىعى دا كومپيۋتەرلىك جانە اقپاراتتىق كەزەڭگە ويىسۋدا. ناتيجەسىندە، ءدال مۇنداي باسەكەگە تەلەستانسيالار، جەلىلىك سايتتار، تەليەۆيزيا سالالارى دا قاتىسا الادى. الايدا، ول ءۇشىن بارلىعى دا جاڭا تەحنولوگيانى تولىق مەڭگەرۋى قاجەت. مەڭگەرگەننەن كەيىن وسى سيپاتتا جۇمىس ىستەيتىن، تەلەباعدارلامالار مەن تەلەراديولاردىڭ باعاسى ارتادى. بۇل جەلىلىك قىزمەتتىڭ جۇيەسىن بىرىكتىرەدى. سونداي-اق، تاۋەلسىز سيپاتتاعى اۆتورلاردىڭ جەكە پلاتفورمالارى قالىپتاسىپ، قولدانىسى ارتا تۇسپەك.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. Deuze M.What is multimedia journalism؟ Journalism Studies 5 (2): 139–152.
2. 02.2007. https://doi.org/10.1080/1461670042000211131
3. شمەليەۆ ا. و سوۆرەمەننىح مەديا ي جۋرناليستيكە: زامەتكي يسسلەدوۆاتەليا. م: مەديامير، 2015. – 136 س.
4. كامزين ك. قازاق كوسەمسوزى جانpلاpىنىڭ كەمەلدەنۋ ۇدەpءىسى. − الماتى: ەكونوميكا، 2009. – 289 ب.
You Might Also Like
-
قازىرگى الەمدە بارلىق ازاماتتار تەك ءبىر تىلدە سويلەيتىن ەل جوق. بىرنەشە ءتىلدى جاقسى بىلەتىن، جاھاندانعان الەمدە ءوزىن جايلى سەزىنەتىن ادامنىڭ ۇلكەن اقپارات اعىنىنا جولى اشىق. بۇل وقۋ مەن جۇمىس مۇمكى...
