InfoHub Logo

ەرتەدە، ەلگە كوممۋنيستەر پارتياسى ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان زاماندا، وسىنداي ءبىر “پارتيالىق جازا”(“پارتيينوە ۆزىسكانيە”) دەگەن ايىپتاۋ ءتۇرى بولۋشى ەدى. قىمس ەتسەڭ بولدى، پارتيا جولىنان اۋىتقىپ كەتتى دەپ، “جارعىعا لايىق ەمەس” دەپ ەسكەرتۋ، سوگىس، قاتاڭ سوگىس بەرىلىپ جاتاتىن. سونداي جازانىڭ ءبىر اۋىرىن ءوزىم دە كومپارتيا قاتارىنا العاش وتكەن 1964 جىلى الدىم-اۋ دەيمىن.

مەملەكەت بيلىگىنەن ن.س.حرۋششيەۆتىڭ جاڭا تايدىرىلعان كەزى ەدى. ءبىز وندا باس حاتشىنىڭ ءوز ورنىن وڭايلىقپەن نەگە بەرە سالعانىن بىلگەن جوق بولاتىنبىز، گازەتتەردىڭ بارىندە: “ن.س.حرۋششيەۆ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قىزمەتىنەن كەتتى” — دەپ جازىلىپ جاتقان. مەن اۋداندىق گازەتتە جاۋاپتى حاتشىنىڭ ورنىن باسىپ ءجۇر ەدىم، كەزەكتى ءنومىردى قۇراستىرۋ كەزىندە ماتەريال جەتىسپەگەسىن، “ن.س.حرۋششيەۆ جايىندا كينو ءتۇسىرىلىپ ءبىتتى” — دەگەن تاسس حابارىن سالىپ جىبەرگەنبىز.

سول-اق ەكەن اۋپارتكومداعى “قىراعى كوزدەر” جەردەن جەتى قويان تاپقانداي شۋ ەتە ءتۇستى. “ادەيى جاساپ وتىر، حرۋششيەۆتىڭ بيلىكتەن كەتكەنىن بىلە تۇرا، مۇنداي ماتەريالدى جىبەرۋگە بولمايتىنىن بىلە تۇرا، قاساقانا جاساپ وتىر!” — دەگەن ايىپپەن مەنى دەدەكتەتىپ وتىرىپ اۋپارتكوم بيۋروسىنان ءبىر-اق شىعاردى. ول كەزدە “بيۋروعا ءتۇسۋ” دەگەننەن ءوتىپ كەتكەن سوراقىلىق جوق. ءبىراق كونبەسكە لاجىڭ قايسى، شاقىردى، شاقىرعان سوڭ باردىم. بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارىن دە تانيتىن ەدىم، بىردە-بىرەۋى ماعان اراشا تۇسپەدى. ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي-اق، شەتىنەن شەشەنسىپ، ءبىرى سىناپ، ءبىرى مىنەپ، جان-جاقتان جابىلا ورە تۇرەگەلىپ، ءاي، ءبىر “اكەمدى تانىتتى-اۋ” دەيسىڭ. شىرىلداپ مەن دە بولمايمىن. “ويپىرىم-اي، “ءوز ەركىمەن قىزمەتتەن كەتكەن ادام تۋرالى كينو تۇسىرىلمەسىن دەگەن دە، سول تۋرالى سوۆەتتەر وداعى تەلەگراف اگەنتتىگىنىڭ حابارىن جاريالاماسىن” دەگەن دە نۇسقاۋ جوق قوي ەشبىر جەردە. مەن قايدان بىلەيىن!” — دەپ اقتالىپ-اق جاتىرمىن عوي. “قالاي بىلمەيسىڭ، ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى”، — دەيدى ءبىر اعام. “سول ماتەريالدى سول جەرگە جاپسىرماساڭ دا بولار ەدى عوي”، — دەپ “اقىل” ايتادى ەكىنشىسى.

قىسقاسى، نە كەرەك، سول كۇنگى بيۋرودان پارتيالىق قاتاڭ سوگىستى ارقالاپ، سۇمىرەيىپ شىققانىم بار.

تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي، ەرتەسىندە ەرتەمەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كۇردەۋباي ماتەنباي ۇلى مۇجىقوۆتىڭ الدىنا باردىم. “اعاتاي-اۋ، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، مەنىڭ قانداي جازىعىم بار؟ پارتياعا وتكەنىم كەشە عانا، مىنە، قاتاڭ سوگىس الدىم، بولاشاعىم نە بولادى؟” — دەپ جاتىرمىن عوي جىلارمان بولىپ.

مۇجىقوۆ تا ءسوز تۇسىنەتىن دۇرىس ادامنىڭ ءبىرى ەدى. مەنىڭ شىن قينالىپ تۇرعانىمدى كورىپ: “ساكەن، سەن رەنجىمە، ءتارتىپ سولاي. ءوزىڭ بىلەسىڭ، وسىنداعى مەكەمە باسشىلارى ونداي سوگىستىڭ كۇندە بىرەۋىن الىپ جاتادى. بىرەر ايدان سوڭ وزىمە كەل، سوگىسىڭدى الدىرىپ تاستايمىز”، — دەپ جۇباتتى.

سول ۋادەنى مالدانىپ، ساباما تۇسكەندەي بولىپ مەن كەتكەم.

سونداي سوگىستىڭ تاعى ءبىرىن كەيىن، قىرىقتان اسىپ بارىپ، قىلشىلداعان جىگىت شاعىمدا الا جازداعانىم بار. ەندى سونى ايتايىن.

ول ءبىراز كىتابىم جارىق كورىپ، اجەپتاۋىر تانىمال بولا باستاعان كەزىم. “جازۋشى” باسپاسىندا رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەن-تۇعىم. پارتيالىق جارنا دەگەن بار. ايلىق جالاقىڭ با، ادەبي باسقا دا تابىسىڭ با، ايتەۋىر تاپقان-تايانعانىڭنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزىن پارتياعا بەرىپ تۇراسىڭ. ونى جاسىرىپ قالۋدان، ۋاقىتىندا تولەمەۋدەن اۋىر كۇنا جوق، جارعىدا دا سولاي جازىلعان. قالالىق پارتيا كوميتەتى جىل اياعىندا بارلىق باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارىنداعى جارنا تولەۋ جاعىن تەكسەرىپ تۇرادى ەكەن، بىردە عابيت مۇسىرەپوۆكە دە تابىسىڭدى جاسىرىپسىڭ دەپ پە، جارناڭدى ۋاقىتىندا تولەمەگەنسىڭ دەپ پە، جازا قولدانعانىن ەستىگەنبىز. سودان قورقىپ، مەن ايلىق جارنامدى ۇدايى عانا ارتىعىمەن تولەپ ءجۇرۋشى ەدىم. ءبىراق جاڭىلماس جاق، سۇرىنبەس تۇياق جوق، قانشا ساقتانعانىممەن، الدەبىر تۇستا شي شىعارىپ الدىم با، سالاقتىق بولدى ما، بىلمەدىم، ءبىر كۇنى مەنىڭ دە ويلاماعان جەردەن تۇتىلىپ، “قارا تىزىمگە” ىلىگىپ-اق قالعانىم بار. باسپاداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەسكى دوسىم، بەلگىلى ۇيعىر جازۋشىسى تۇرعان توحتاموۆ بولاتىن. سونى ءبىر كۇنى اۋپارتكومعا شاقىرىپ، ءبىراز سىلىكپەسىن شىعارىپتى. مەن جانە تاعى بىرەر كوممۋنيست ايلىق جارنامىزدى از تولەپ قويىپپىز. “سەنىكى بارىنەن دە كوپ، 89 سوم قارىزىڭ بار ەكەن! — دەيدى دەگبىرى قاشقان تۇرعان. — اۋپارتكوم بيۋروسىندا قاراماق بولىپ جاتىر”. “تولەيدى عوي” دەپ سيپاقتاتىپ كورىپ ەم بولمادى، انەۋ ءبىر ءبىزدىڭ كۋراتور نۇسقاۋشىمىز ءتىپتى شاش ال دەسە باس الاتىن نەمە ەكەن، وزىمە شابۋىل جاساپ، ءتۇتىپ جەردەي بولعانى”.

— ە-ە، تۇك ەتپەس، ءبىزدىڭ باس نە كورمەگەن! ونىسىن دا كورىپ الارمىز، — دەسەم، تۇرعانىمنىڭ ابدەن-اق ۇرەيىن ۇشىرىپ جىبەرگەن بە، قاراداي قورقىپ، ءدىر-دىر ەتەدى.

“قۇداي سالدى، ءبىز كوندىكپەن” امالسىز شاقىرعان كۇنى اۋپارتكومعا دا باردىق. مەن سول كەزدە جۇقارعان جۇيكەگە بىردەن-بىر ەم دەگەسىن، الدەبىر دارىگەردىڭ كەڭەسىمەن قولىما سالاقۇلاش ءتاسپيح ۇستاپ ءجۇرۋدى داعدىعا اينالدىرىپ ەدىم، ەسىكتەن كىرە بەرگەندە قولىمداعىمدى كورە قويعان سول تۇرعان ايتقان “قىراعى” نۇسقاۋشى: “مۇنىڭىز نە تاعى؟” — دەپ دۇرديە قالعانى. “ءتاسپيح قوي ءجاي، نەرۆىگە دۇرىس دەگەسىن”، — دەپ اقتالا باستاپ ەم، الگىم ءتىپتى ەلىرىپ: “بۇل رايكوم عوي، مەشىت ەمەس، قايدا كەلگەنىڭىزدى دە بىلمەيسىز بە ءتىپتى!” دەپ، ودان ءارى اۋلىكتى. “ءاي، ازىرەيىلىم ازار بۇگىن سەن بولساڭ دا قويا تۇرشى”، — دەپ ونى جولدان ىسىرىپ تاستاپ ىشكە ەنگەنمىن. اتارعا وعى بولماي ول قالعان. ءبارىن دە بايقاپ كەلەمىن. وسى ءبىر جىگىتتى سۋقانىم سۇيمەۋشى ەدى. ەكپىنى ءۇي جىعارداي بولىپ، باسپاعا شىرەنە كەلگەن ءبىر تۇستا، كەكىرەيگەن قىلىعىن جاراتپاي، بەتىن قايتارىپ تاستاعانىم بار بولاتىن. سونى كەك تۇتىپ قالعان سىڭايى بار. مۇندايلاردىڭ شوڭگەدەي جابىسىپ، پالە بولىپ جۇرەرىن سەزە تۇرا، ايىل جيعىم كەلمەگەنى دە بار ەدى.

سونىمەن اۋپارتكومنىڭ بيۋروسىنا دا كىردىك. سول جاقتاعى ۇزىنشا ستولدا ايەل-ەركەك، كارى-جاسى بار، التى-جەتى ادام جايعاسىپتى. بيۋرونىڭ مۇشەلەرى. توردەگى ستولدا اۋپارتكوم حاتشىلارى. سول كەزگى سوۆەت اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەكى بەتى ۋىلجىپ پىسكەن الماداي تومپيعان، قاراتورىنىڭ ادەمىسى دەرلىكتەي قيعاش قاس سۇيكىمدى كەلىنشەك ەدى. اتىن ۇمىتقام جوق — ايگۇل، فاميدياسى نە قادىربايەۆا، نە قىدىربايەۆا بولاتىن.

پارتيالىق جارنا تولەمەگەندەر قۇرامى ءبىراز بار ەكەنبىز. ءارتۇرلى مەكەمەلەردە ىستەيتىن، ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرى. بۇگىنگى ماقسات — ءبارىمىزدى دە ءقان-سولىمىزدى شىعارا قاتاڭ جازالاۋ ەكەن. باسقالارعا دا ساباق بولسىن دەگەن نيەت بايقالادى. بيۋرو مۇشەلەرى دە سىرەسىپ وتىر، اتۋعا دا، اسۋعا دا دايار سياقتى، سايلانىپ كەلگەن، شەتىنەن سۇستى.

قۇداي ۇرعاندا، پارتياعا ەڭ كوپ بورىشكەر مەن بولىپ شىقتىم. اناۋ-مىناۋ ەمەس، باقانداي 89 سوم. ول كەزدە ورتا دارەجەلى كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايلىق جالاقىسى 100-120 سوم بولىپ كەلەتىن.

مەنىڭ دە ازىن-اۋلاق پارتيا ورگاندارىندا ىستەگەنىم بار، بىلەمىن، مۇندايدا كىمگە قانداي جازا قولدانىلۋى جونىندەگى قاۋلى جوباسى الدىن-الا دايىندالىپ، سەكرەتارياتتا بەكىتىلەدى دە، بيۋرودا قارالىپ، قاتاڭ تالقىعا تۇسكەننەن كەيىن جازالاۋشىعا ءتيىستى اقتىق ۇكىم ءبىر-اق وقىلادى. “قارسى بار ما، قالىس شە” — دەپ سۇرايدى ءبىرىنشى حاتشى. سۋىرىلىپ شىعىپ، ەشكىم ۇندەمەيدى. ەتتەرى ۇيرەنىپ كەتكەن. بىرەۋدىڭ تاعدىرىنا بىرەۋدىڭ جانى اشىمايدى. “ادامي تۇرعىدان مۇنىڭ ءبارىن تۇسىنۋگە دە بولار ەدى، ءبىراق ءبىز پارتيالىق ءپرينسيپتى بەرىك ۇستاۋعا ءتيىسپىز، سوندىقتان اركىم وزىنە لايىق جازاسىن السىن!”، — دەپ ءپالساپا سوعاتىندار دا بولىپ قالادى. پارتيا بيۋروسى دەگەندە جۇرتتىڭ جەر استىنان جىك شىققانداي بولىپ، زارە-قۇتى قالمايتىنى دا سوندىقتان.

بۇل جولى دا سولاي بولىپتى. الدىن-الا جاساعان قاۋلىنىڭ جوباسى بويىنشا قارىزى ەڭ كوپ ماعان جازباشا، قالعاندارىنا اۋىزشا سوگىس، كەيبىر بەس-ون سوم تولەمەگەندەرگە ەسكەرتۋ جاساماق ەكەن. الگى كوبىك اۋىز نۇسقاۋشى سونىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ وقىپ شىقتى.

ەندى بىرەر سەكۋند كەشىكسەم، اۋىر جازانى ارقالاپ كەتە بەرەتىن ءتۇرىمىز بار. جان-جاعىما قاراسام — ەشكىم ۇندەمەيدى، بۇتىنا جىبەرىپ قويعان بالاداي تۇقيىپ، ءبارى دە كوزدەرىمەن جەر شۇقىپ قالعان. ەرىكسىز قول كوتەردىم. “بىرەر اۋىز سۇراق قويىپ، ءسوز ايتۋعا بولا ما؟” — دەپ سۇرادىم ءبىرىنشى حاتشىدان. وسىلاردىڭ ىشىندەگى جالعىز ءيمانجۇزدىسى دە سول سۇيكىمدى كەلىنشەك ەدى. “ءتۇرى يگىدەن تۇڭىلمە” دەگەندى حالىق بەكەر ايتپاعان عوي. “سۇراڭىز!” — دەپ قالدى ول دا ەلەڭدەپ. ويتكەنى بيۋرو ۇستىندە ءوزىن اقتاپ سويلەۋ، “جازدىم، جاڭىلدىم” دەگەننەن باسقاشا بىردەڭە ايتۋ ول كەزدە سيرەك كەزدەسەتىن. ءبارى دە ماسەلەنى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ الام با دەگەننەن سەسكەنەتىن. “ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى” — دەيتىن دە ءبىر قاعيدا بار ەدى.

— مەن پارتيا قاتارىنا جارعىسىن تۇگەل-تولىق مويىنداي وتىرىپ، سانالى تۇردە وتكەن اداممىن. اي سايىنعى جارنالاردى دا ارتىق بولماسا، كەم تولەپ كەلمەگەن ەدىم. قالام ۇستاپ جۇرگەن سوڭ — جازاسىڭ. جازعانىڭ ءارتۇرلى گازەتتەر مەن جۋرنالدارعا جاريالانىپ جۇرەدى. بىرىنەن از، بىرىنەن كوپ، تيىسىنشە قالاماقى الىپ تۇراسىڭ. ىلگەرىندى-كەيىندى العان سونداي ءبىر قالاماقى ەسەبىنەن جاڭىلىسىپ كەتكەن بولۋىم كەرەك. جالعىز-اق رەت. ەگەر جىل بويى قايتالانىپ جۇرسە ءبىر ءسارى. تەكسەرۋشىلەرگە راحمەت، دەر كەزى كورسەتىپ بەردى. ەندى شىپ-شىرعاسىز تولەيمىن، ءتىپتى تولەدىم دە قارىزىمدى. ادەيى جاساعان تۇگىم جوق.

— ونىڭ ۇستىنە، — دەدىم ودان ءارى، — قاي زاماننان بەرى پارتيالىق جازا جارنا سوماسىنا قاراي بەلگىلەنەتىن بولعان؟ بىرەۋدىڭ تابىسى از، بىرەۋدىكى كوپ. بىرەۋلەر 4-5 اي جارنا تولەمەي جۇرسە دە 89 سوم بولار، مەن ءبىر اي عانا تولەمەگەندىكتەن وسىنداي قارىز بولىپ قالىپپىن. پارتياعا قارىزدىڭ ازدى-كوپتىگى ەمەس، جارنادا ايتىلعانداي جالپىعا بىردەي ءبىرىڭعاي ءتارتىپ كەرەك شىعار.

وسى تۇستا ءبىرىنشى حاتشى الگى قاۋلىنىڭ جوباسىن دايىنداعان نۇسقاۋشىعا قاراپ:

— يماناسوۆ جولداس مۇنداي جاعدايعا العاش رەت دۋشار بولىپ وتىر؟ — دەپ سۇراپ قالدى.

اناۋ دا ءبىر كوكەزۋ نەمە ەكەن، بەتى بۇلك ەتپەي:

— بۇل كىسىنىڭ ماسەلەسى وسىمەن ءۇشىنشى رەت قارالىپ وتىر، — دەپ قالعانى، كوپە-كورنەۋ جالا جاۋىپ.

— وۋ، جىگىتىم، — دەپ مەن دە شىر ەتە قالدىم، — مەنىڭ اۋپارتكوم ۇيىنە باس سۇعىپ تۇرعانىم وسى بولسا، ونىڭ بيۋروسىنا ءبىرىنشى رەت قاتىسىم تۇرسام، مەنىڭ ماسەلەمدى ءۇش رەت قايدا ءجۇرىپ قاراعانسىڭدار؟ مەنى قاتىستىرماي ما؟ ول بيۋرولاردىڭ قاتتالعان قاۋلى-قارارى بولماۋشى ما ەدى، سولاردى كورۋگە بولا ما؟

ءبىرىنشى حاتشىنىڭ سۇيكىمدى ءجۇزى سۋي ءتۇستى، نۇسقاۋشىعا جيرەنە قاراپ:

— سىزبەن وڭاشا سويلەسۋگە تۋرا كەلەتىن شىعار، — دەدى دە. — يماناسوۆ جولداس دۇرىس ايتىپ تۇرعان سياقتى، بيۋروعا ماسەلە دايىنداۋدا اسىعىستىق كەتكەن، ولاي بولسا وسى تالقىلاۋمەن شەكتەلەيىك.

ءسويتىپ ءماجىلىستى تاراتتى. مەنىڭ جانىمدا وتىرعان تاعى ءبىر “كىنالى جىگىت” فيزكۋلتۋرا ءھام سپورت ينستيتۋتىنىڭ جاس رەكتورى ەكەن، سول جالما-جان قولىمدى قىسىپ:

— اعا، مەنى دە قىل تۇزاقتان قۇتقاردىڭىز-اۋ! ءوزىم رەكتور بولىپ جاڭادا تاعايىندالىپ ەم، الدەبىر عىلىمي جۇمىسىما العان سىياقىمنان جارنا تولەۋدە قاتە كەتىپتى. مەن قولىما تيگەن سومانى عانا كورسەتىپپىن، سويتسەم الىم-سالىعى ۇستالماي تۇرعان العاشقى مولشەرى ەسەپكە الىنادى ەكەن دە، — دەپ جاتتى.

ءسويتىپ، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كىسىلىگى ارقاسىندا تۇرعانىم دا ءماز، مەن دە ءماز، اۋىر جازا ارقالاماي-اق امان-ەسەن ۇيىمىزگە ورالىپ ەدىك.

---