InfoHub Logo

سوڭعى كەزدە پەزوەلەكترلىك ەنەرگيا كوزدەرىن قۇرۋعا قاتىستى الەمدەگى ونەرتابىستىق ۇسىنىستاردىڭ  جوعارىلاۋى پەزوەلەكترلىك قوزعالتقىشتى ەلەكتر گەنەراتورىنىڭ دامۋىنا وڭ وزگەرىس اكەلدى. مىسالى: يزرايل عالىمدارى پەزوەلەكترلىك ەلەمەنتتەردى جول بويىنا ورناتۋدى جانە ءوتىپ بارا جاتقان اۆتوموبيلدەردىڭ ەنەرگياسىن پايدالانۋدى ۇسىنادى. جاپونيادا مەترو زالدارىنىڭ ءبىرىنىڭ ەدەنى پەزوەلەكترلىك ەلەمەنتتەرمەن قاپتالعان [2].  الايدا،  پەزوەلەكترلىك گەنەراتورلارىنىڭ وسى جانە وسىعان ۇقساس جوبالارى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەشقانداي سىنعا توتەپ بەرە المايدى. مۇنىڭ سەبەبى مىنادا:  شامامەن 0،1 نانوسەكۋندتى قۇرايتىن ەلەكتر شامىنىڭ ءبىر باسۋى ءۇشىن 2 ميللي ۆاتتان استام قۋات شىعادى. ياعني، سەكۋندىنا قۋات 0،2 ۆاتت قۇرايدى. ەگەر ءسىز سەكۋندىنا 1000 كليك جاساي الساڭىز، ءسىز 200 ۆاتت قۋات الاسىز. قۋات كەرەمەت، ءبىراق سەكۋندىنا 1000 رەت قالاي جاساۋعا بولادى [3]. بۇل مۇمكىن ەمەس، ءبىراق پەزوەلەكترلىك 20 نەمەسە ودان دا كوپ مىڭ رەت باسۋ ءۇشىن پەزوەلەكترلىك ەلەمەنتتى تەگىس اينالمالى دوڭگەلەككە بەكىتىپ، ۋلترادىبىستىق دىرىلگە اينالدىرا وتىرىپ باسۋعا بولادى.

فلۋورەسەنتتى شامدى قوسۋ ءۇشىن پەزوەلەكترلىك ەلەمەنتتەن الىنعان 30 ۆاتت قۋات (پەزوەلەكترلىك ەلەمەنتتىڭ ءبىر گراممىنا) 300 ۆ كەرنەۋدە ۇزدىكسىز رەجيمدە الۋعا بولدى. بۇل ءۇشىن اينالمالى دوڭعالاقتىڭ ەنەرگياسى لانگيەۆين وراماسىنىڭ ءبىر ۇشىنا  جاسالعان تيۋنينگتىڭ ۋلترادىبىستىق تەربەلىسىنە اينالدىرىپ، سودان كەيىن پەزوەلەكترلىك اسەرگە بايلانىستى جوعارى جيىلىكتى ەلەكتر تەربەلىسىن الۋعا بولادى [4]. ياعني، پەزوەلەكترلىك ەلەمەنتتەردىڭ كومەگىمەن ەلەكترلىك كەرنەۋ گەنەراتورلارىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قۋاتتى ەلەكتر گەنەراتورلارىن دا جاساۋعا بولادى.

پەزوەلەكترلىك موتوردى قۋات گەنەراتورى رەتىندە پايدالانۋ يدەياسىنا ۇزاق ۋاقىتتار بويى نازار اۋدارىلماي كەلدى. سەبەبى، وسى يدەياعا سايكەس، تەربەلىستەردىڭ ءبىر ءتۇرى پەزوەلەمەنتتىڭ ءبىر بولىگىن ەرىكسىز قوزعاۋ ءتيىس. بۇل بولىك «قوزدىرعىش» دەپ اتالادى. ول ءۇشىن مەحانيكالىق اسەردەن باسقا جەكە قۋات كوزى دە پايدالانىلادى. تەربەلىستىڭ ەكىنشى ءتۇرى پەزوەلەمەنتتىڭ باسقا بولىگىندە روتوردىڭ ءماجبۇرلى اينالۋ ەسەبىنەن جاسالۋى ءتيىس. پەزوەلەمەنتتىڭ بۇل بولىگىن «گەنەراتور» دەپ اتايمىز [6].

تاجىريبەلىك ۇلگىلەردى سىناۋ گەنەراتوردا ەنەرگيا الۋ مۇمكىندىگىن راستادى. ءبىراق، گەنەراتوردىڭ قۋاتى قوزدىرعىشتىڭ قورەكتەنۋ كوزىنەن الىناتىن قۋاتتان بىرنەشە ەسە كوپ بولۋى ءتيىس. ايتپەسە، بۇل گەنەراتور جۇمىسىنىڭ ءمانى بولمايدى. وسى سەبەپتى، پەزوەلەكترلىك گەنەراتورلاردى جاساۋ يدەياسى ۇزاق ۋاقىت بويى ىسكە اسپاي كەلدى.

تەك جاقىندا عانا پەزوەلەكترلىك موتوردىڭ ونەرتاپقىشى، زەينەتكەر ۆياچەسلاۆ لاۆرينەنكو پەزوەلەمەنتتىڭ ماتەريالدارىن جانە كونتاكتىلى جۇپتاردى مۇقيات ىرىكتەۋدەن كەيىن ءوز ۇيىندە جۇمىس ىستەي وتىرىپ، قۋات كوزىنەن الىناتىن قۋاتتان بىرنەشە ەسە ارتىق جۇكتەمەدە پايدالى قۋات الا الدى. گەنەراتور قۋاتىنىڭ ءبىر بولىگىن قوزدىرعىشتى باعىتتاۋ جانە قوسىمشا قۋات كوزىن جويۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى. بۇل مىندەتتى ول ەكى جولمەن شەشتى.

ءبىرىنشى ءتاسىل بويىنشا امپليتۋدانى جانە فازانى قوزدىرعىشتىڭ كىرىسىندە ولشەپ، رەاكتيۆتى ەلەمەنتتەردىڭ كومەگىمەن گەنەراتور شىعىسىنداعى كەرنەۋدى ءدال وسىنداي امپليتۋداعا جانە فازاعا كەلتىرىپ وتىردى. ياعني، كادىمگى ەلەكتر گەنەراتورلارداعىداي امپليتۋدالار مەن فازالار تەڭگەرىمىنىڭ شارتتارى ورىندالدى. 

ەكىنشى ءادىس بويىنشا قۋات كۇشەيتكىشى مەن اينىمالى كەرنەۋدىڭ از قۋاتتى گەنەراتورى قورەكتەنىپ تۇرعان اينىمالى كەرنەۋ تۇراقتى كەرنەۋگە تۇرلەندىرىلدى. پەزوەلەمەنتتىڭ گراممىنا 0،2 ۆات كولەمىندە پايدالى قۋاتتى تۇراقتى الۋ مۇمكىنشىلىگىنە قاراي لاۆرينەنكو فيزيكادا ولشەنەتىن قىزىقتى اسەردى انىقتادى[7]. ونىڭ تۇجىرىمداماسى بويىنشا:

ءبىر دەنەدە ورنالاسقان ءوزارا پەرپەنديكۋليارلى اكۋستيكالىق تەربەلىستەردىڭ رەزوناتورلارىندا، بىر-بىرىنە ىعىسقان رەزونانس جيىلىكتەرىمەن تەربەلىستەر اراسىنداعى فازالاردىڭ جىلجۋىن جاساۋ ءۇشىن ولاردى قوزدىرۋ كەزىندە ءوزارا كولدەنەڭ تەربەلىستەر گەنەراسيالانادى[8]. 

ياعني، اتالعان دەنەلەردىڭ فريكسيالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋى كەزىندە وڭ ءماندى كەرى بايلانىس بار. كەزدەيسوق تەربەلىستەردىڭ پايدا بولۋى ەلليپس قۇرايدى، ونىڭ مولشەرى دوڭگەلەكتىڭ اينالۋىندا ارتادى. وڭ ءماندى كەرى بايلانىسپەن قامتىلعان كەرنەۋدىڭ ەلەكتر كۇشەيتكىشىندە ەلەكترلىك تەربەلىستەر كەنەتتەن قوزعالىسقا تۇسەدى جانە تۇراقتى كەرنەۋ كوزىنىڭ ەنەرگياسى اينىمالى كەرنەۋگە تۇرلەندىرىلەدى.

اكبار نۇرجاۋ

---