InfoHub Logo

— بازاربەك! قىرىلداق داۋىس تەرەزە كوزىنەن ساڭق ەتە ءتۇستى دە، اينەكتىڭ ار جاعىنان الدە كىمنىڭ قايىستان ورىلگەن توبىلعى ساپ قامشىسىنىڭ شاشاعى كورىندى. كاننىڭ ۇستىڭدە زاعيلا اپام ەكەۋمىز ەرتەڭگى ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتىپپىز. بەتىمدى قىرىق قۇراۋ تەرەزەگە بۇردىم. اپام مەنى ۇيقىلى-وياۋ كۇيى قۇشاقتاي وزىنە تارتتى.

— قۇلىنىم...،— دەيدى سىبىرلاپ. ءتامپىش مۇرنى شۋىلداپ، ۇيقىسىن قيار ەمەس. داۋىس قايتا شىقتى. بۇل جولى وكتەمدىك تانىتقان جاننىڭ تىرلىگى.

— بازاربەك، زاعيلا. مىنالار تۇنىمەن قوي كۇزەتكەن بە، تۇگە. بۇل جولى اپام باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.

— ءوي، قاقساپ قالعىر-اي، — دەدى بۇرقىلداي سويلەپ. — وسى-اق تاڭ اتپاي، تاۋىق بوپ شاقىرادى ەكەن. ءسويتتى دە، سىرما كۇپايكەسىن جەلبەگەي جامىلىپ، كەبىسىن سىلپىلداتا سۇيرەپ سىرتقا بەتتەدى. بولمە ىشىندە جەر مايدىڭ ءيىسى بۇرقىرايدى. قولقانى الىپ، جۇرەك اينىتارداي. بارىنە مەن كىنالىمىن دەگەندەي دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ۇستىندە قالقايىپ بەستىك شام تۇر. قاسىندا بىر-ەكى كەسەمەن كەشەگى كۇنى بايجايلاۋ ۇستا جان-
جاعىنان سىم تەمىرمەن شاندىپ بەرگەن كوكالا شاينەك.

شاماسى، كەشە كەشكىسىن ميا تەرۋدەن شارشاپ كەلگەن شەشەم ىدىس-اياقتى جيىستىرۋعا دا شاماسى كەلمەگەن سياقتى. سويتكەنشە ەسىكتەن زاعيلا اپام كىرىپ كەلدى. ءجۇرىسى شيراق. جىلى توسەگىمدى قيماي جاتقان ماعان جەتتى دە بەتىمنەن شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.

— ادام بولعانىڭنان سەنىڭ. كاكىمتاي وسى تۇرىڭدە سەنى ءبىر كورسە، اتتەڭ... ءسوز اياعىن كۇرسىنە ءبىتىرىپ، زاعيلا اپام جاسىن سىعىپ الدى.

— قابىرعاڭ قاتپاي قارا جۇمىسقا تۇسىرگەن قۋ سوعىس-اي... سەن دە ءبىر تىعىنعا جارادىڭ-اۋ.

— اپا، اپاتاي. مەن پىشەنگە بارامىن عوي؟ — دەدىم ورنىمنان اتىپ تۇرىپ.

— قۇدايىڭ جارىلقادى، — دەدى ەندى بۇرقىراي سويلەگەن اپام.

— شەكەڭ قىزار.

اڭ-تاڭمىن. اپامنىڭ تىرلىگى قىزىق. بىرەسە كۇلەدى، بىرەسە جىلايدى. ورمەكتەن جاساعان قىزىل الا دورباما الدەنەنى تىققىشتاپ الەك.

— ال، كيىن ەندى، — دەدى ءبىر ءسات اپام ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستاپ.

— مال تابارىم مەنىڭ. انە، بريگاديرىڭ كۇتىپ تۇر.

وماربەك اقساق بىزگە قاراپ جىميادى.

— ءاي، قۋ جالعىز. قۇرت-قۇمىرسقا شاعىپ الماسىن، — دەپ داۋىستادى اپام سالدەن سوڭ.

— قاسقا جول جاققا قاراي جۇر. مۇمكىن اكەڭ، كاكىمتاي كەپ قالار... — ماعىناسىز باسىمدى يزەيمىن.

— اپامنىڭ ارمانى-اي. قايران دۇنيە، — دەدى وماربەك بريگادير بىلاي شىققان سوڭ.

* * *

كوزىمدى قيىرعا تىكتىم.

قاراۋىلدىڭ باسىنان بۇلت كەتپەيدى. جوڭعاردىڭ تاساسىنان ۇرىن شىعاتىن نۇرلى كۇننىڭ ساۋلەسى جاپ-جازىق دالانىڭ ۇستىنە تابيعات قوندىرا سالعان قاراۋىلدى ەرتەڭگىسىن جانىڭا الىپ كەلەدى. ۇشار باسى الىپ باتىردىڭ دۋلىعاسىنداي ۇشكىر، كەۋدەسى باتىردىڭ ساۋىتىنداي ومىراۋلى شي كومكەرگەن بۇل عاجايىپتىڭ ءوز تاريحى بارى انىق.— بالام، قاراۋىل دەپ ەل بەكەرگە اتاماعان. جىلجىپ جىلدار وتكەن، دۇنيەگە بىرەۋلەر كەپ، بىرەۋلەر كەتكەن. جاۋگەرشىلىك زامان، حالقىمىزعا قايعى اكەپ، بالاسى جىلاپ، شەشەسى ەڭىرەگەن ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالعان كەزدە، قاراۋىل دا ەل قاجەتىنە جاراپتى. توبەنىڭ ۇشار باسىنا جاساقشىلار قونىس تەۋىپ، جاۋ كەلە جاتسا وت تۇتاتىپ حابار بەرگەن. ەل قاشىپ-پىسىپ، تىعىلىپ جان ساقتاعان دەيتىن كاكىمتاي اكەم مەنى تىزەسىنە قوندىرا وتىرىپ. ەندى مىنە، سول قاراۋىلعا كوتەرىلگەن قاسقا جولمەن كاكىمتاي اكەم مايدانعا كەتكەن. شەشەمنىڭ «قاسقا جولعا قاراي ءجۇر، اكەڭ كەلىپ قالار» دەيتىن ءسوزىنىڭ جانى بار. وماربەكتە ءبىر اياعىنان ايرىلىپ ورالدى عوي. اۋىلداعى جالعىز جىگىت سول. كىمدى ايتساڭ سول كەلەدى دەگەن. وي ۇستىندە قاراۋىلعا قاراپ وتىرىپ قالىپپىن.

— وڭشەڭ قارا بورباي. ەمشەك ەمىپ جاتىرسىڭدار ما، تۇگە. وگىزدەرىڭە بارىڭدار، — دەگەن وماربەكتىڭ داۋىسى قىرىلداي ەستىلدى.

بريگاديردىڭ ءتىلى ۋداي.

— ءباتىشتىڭ تاڭقار قاراسى، — دەيدى بالەكتى مىسقىلداپ.

— نۇرجامالدىڭ جورعاسى، كاميلانىڭ سۇلۋ كوزى، بيكامالدىڭ شيكىل سارىسى. قويشى، پىشەندە تىربىڭداپ جۇرگەن بالا اتاۋلىنىڭ وماربەك «ازان شاقىرىپ» قويعان وزگەشە اتى بار. اتتەڭ دۇنيە-اي. الدە كىم، ءتىپتى سول اقساق وماربەك شەشەلەردىڭ ورنىنا اكەمىزدىڭ اتىن اتاسا، ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەر ەك-اۋ. شىنى كەرەك، وگىزدىڭ مويىنتۇرىعىن كيگىزە الماي، توستاعانىمىزدى توگىپ جۇرسەك تە كونەر ەدىك. مۇندايدا قۇداش شالدىڭ «وۋ، ەركەكتەر، قيمىلداپ جىبەرەيىك» دەگەن ءبىر ءسوزى «جانعا شيپا، دەرتكە قۋات».

اپ-ساتتە پىشەنشىلەر جۇمىسى جاندانىپ جۇرە بەردى. ءتورتىنشى كلاستىقتار ۇيمەلەپ سالعان ءشوپتى سۇيرەتپەگە سالىسىمەن «شتاب باستىعى» — ماياشى قۇداش قارتتى بەتكە الىپ، جونەپ بەرەدى. قوڭىر قاسقا باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ، قامشىنىڭ «قاتالدىعىنا»مويىن يگىسى كەلمەي، الا كوزدەنىپ قاراپ قويىپ، العا جىلجيدى. ماياشىنىڭ مىنەزى شالكەس بولۋى زاڭدى. الىپ كەلگەن شومەلە ءشوبىڭ قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي مايا جينار تۇسقا ىركەس-تىركەس ءتۇسۋى كەرەك. وسى ءبىر ساتتە جانىڭ مۇرنىڭنىڭ ۇشىنا كەلەدى. قۇداش قارتتىڭ كوزدەگەن جەرىنە سۇيرەتپەڭ توقتاماسا قاسقا وگىزىڭ تاياق جەيدى، ءوزىڭ بولبىر نەمە ەكەنسىڭ دەگەن ءسوز ەستيسىڭ. ونىمەن قويماي جولدان شىعىپ، ەكىنشى سۇيرەتپەگە جول بەرەسىن. وعان «وي، مىنا پالەنشەنىڭ بالاسى جىگىت ەكەن» دەپ ءتىل قاتسا، قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازداۋىڭ حاق.

بار پالەنى سول كۇنى بولەكباي باستادى. قارا نانمەن شاي ءىشىپ، بۋسانا تەرلەپ، شىجىپ تۇرعان كۇننەن تاسالانىپ، كۇركەنىڭ كولەڭكەسىنە ءۇيىرىلىپ وتىرعانىمىز سول ەدى، شۇڭىرەك كوز سارى بالا سىبىر ەتتى.

— بالالار، الگىندە قاسقا جولمەن اۋىلعا قاراي جالعىز جاياۋ ءوتتى، — دەدى ول. ءبارىمىز بولەكبايعا اڭتارىلا قارادىق. سەنەرىمىزدى دە، سەنبەسىمىزدى دە بىلمەيمىز.

— وللاھي، بيللاھي. وتىرىك بولسا، جەر جاستانايىن. الگىندە بۇرعاننان سۋ اكەلۋگە بارعاندا انىق كوردىم. سوقىر ەمەسپىن عوي. كوزىمە شەل قاپتاعان جوق، — دەدى بولەكباي انت سۋ ءىشىپ.

— اياعىن سىلتىپ باساتىن سياقتى.

— وندا اسكەردەن قايتقان بىرەۋ عوي، — دەدى شىلىمشى بەكزات.

— نە دەيدى؟ — دەدى كوزى باعجاڭ ەتكەن نۇرعالي دەگەن شومەلەشى بالا.

— كىم بولدى ەكەن ە؟ مۇمكىن مەنىڭ اكەم شىعار، — دەدى وتاش. بالالار الدەكىم بۇيرىق بەرگەندەي تاڭقار مۇرىن، قايىس قارا بالاعا جالت قارادى. كوزدەرى جالت-جۇلت ەتەدى. جانارلارىندا وتاشقا دەگەن اشۋ-ىزا.

— مۇمكىن، مەنىڭ ارناي اكەم شىعار، — دەدى داۋسى تارعىلدانىپ شىققان شىلىمشى بەكزات. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ونىڭ شەشەسى سۇزەكتەن قايتقان. ءقازىر كىم كورىنگەننىڭ ۇيىنە قونىپ، تاماعىن اسىراپ جۇر. سۇيەك تۋىس اتاۋلىدان تۇلدىر. سوندىقتان با، بالالاردىڭ دەنى بەكزاتقا قارسى تۇرىپ، بەتىنەن قاقپايدى. ونىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. وتاش ءۇنسىز قالدى. بۇل پەندەشىلىك اتاۋلىنى قويساشى. وسى ءبىر ساتتە وسىنداعى بالالاردىڭ ءبارى جالعىز جاياۋدى ءوز اكەسى بولسا ەكەن دەپ تىلەگەنى انىق. جۇزدەرىندە ساعىنىش تابى، كوكىرەگىندە دۇرسىلدەي سوققان كىپ-كىشكەنە جۇرەكتەرى.

— قاشايىق، — دەدى شىلىمشى بەكزات ءبىر ءسات. مىنا كىشكەنتايلار وسىندا قالسىن. وگىزشى اتاۋلىدا ءۇن جوق. سالى سۋعا كەتكەندەي.

— ءبىزدى كوكتۇماعا سۋ ىشۋگە كەتتى دەيسىڭدەر. كىمدە-كىم وماربەككە جاعىمپازدانسا، كۇندەرىڭ قاراڭ، — دەدى بولەكتاي. سىرتىمىز ءبۇتىن، ءىشىمىز ءتۇتىن. «اتتەڭ، توننىڭ كەلتەسى-اي» دەپ كۇرسىنەمىز.

—  جوتا جولدا ءۇيىرلى يت-قۇس بار. اۋىلعا بارامىز دەپ ءبورىنىڭ جەمتىگى بولماڭدار، تۇگە، — دەدى بەكزات تاعى اقىلسىنىپ. ءسويتتى دە بەس-التى شومەلەشى بىزدەن ءبولىنىپ، سىرعىپ ءجۇرىپ كەتتى. جانارىمىزدا جاس. الگىندە بەكزات پەن بولەكتايدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ جاتىرمىز. دۇنيەدە مۇنان ارتىق قورلىق بار ما؟ كۇركەنىڭ جىرتىعىنان سىعالاسام قۇداش شال بەتىنە بەت ورامالىن بۇركەنىپ قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. جانىندا مىلقاۋ الماتاي. ءبىزدىڭ «شتابتىڭ باستىقتارى» — ماياشىلار.

— سەن قاسقىردان قورقاسىڭ با؟ — دەدى جۇمابەك ماعان كۇڭك ەتىپ. ەمەۋرىنىن تۇسىنە قويدىم. باسىمدى شايقادىم.

— بەكەتاي، سەن شە؟ — دەدى ول سول جاعىندا جەر شۇقىلاپ وتىرعان بالاعا.

— قورىقپايمىن، — دەدى بەكەتاي جەردەن باسىن كوتەرىپ الىپ.

— وندا ءبىز دە تايىپ تۇردىق.

— تابىلعان اقىل، — دەدى ەندى ءبىرى.

— قولىمىزعا قامشىمىزدى الايىق.

— وماربەكتى قايتەمىز.

— ازار كۇڭدە جونىمىزدان تاسپا تىلەر.

اپ-ساتتە ونشاقتى بالا ۇشىپ جونەلدىك. كەزەك-كەزەك جول باستايمىز. بەلۋاردان كەلگەن قالىڭ پىشەن. كولبەگەن دالا. ساعىمى جامىراعان سارى بەلدەر. انادايدا تۇنجىراپ قاراۋىل ءتۇس تانىتادى. ومىراۋىندا سۋ تۇبىنەن كورىنگەن تامىرداي بوپ، قاسقا جول جاتىر. تاساسىنان تۇيە كورىنبەيتىن الىپ شيلەر. كوك جۇزىندە قوڭىراۋداي سىلدىراعان بوزتورعايلار لەگى. تاباقشا كۇن تاس قايراقتاي زىر اينالىپ، بار ساۋلەسىن وسى ماڭعا توككەندەي شىجىپ تۇر.

پىشەندىكتەن ۇزاپ شىعا كوكتۇمانىڭ بويىنا ايالدادىق. اينالاسى دوڭىز ولەڭ، باپا قامىس وسكەن ويپاڭنىڭ جارلاۋىتتاۋ دوڭەسىندە ءموپ-مولدىر، شىپ-شىپ سۋى شىققان تاستاي سۋىق تۇما. سۋى شەكەڭنەن وتەدى. الدە كىمدەر كيەلى دەپ تە اتايدى. كىم ءبىلسىن. ونىسىنا باس ءيىپ، ءتاجىم ەتكەن ەشكىم جوق. سۋعا باس قويىپ، ءسىمىرىپ جاتىرمىز. بەتىن شايعاندار دا بار.

جۇمابەكتىڭ ەسەپتەۋىنشە قاراۋىل اۋىلى كوكتۇمادان ون شاقىرىمعا تاياۋ جەر — قاسقا جولعا ءتۇسىپ-اپ، ءجۇرىپ بەرسەڭ اپ-ساتتە جەتىپ باراسىڭ، — دەيدى ول قۇلشىنىپ.

— بىلتىر اپام «ەڭبەكتەگى» توركىنىنە بارعاندا وسى كوكتۇمامەن وتكەنبىز.

— وندا باستا، — دەدى بەكەتاي ءۇيىرىلىپ تۇرعان توپ بالا ءجۇرىپ بەرگەنىمىز سول ەدى، الدەكىمنىڭ:

— وماربەك، — دەگەن جانۇشىرا داۋىستاعانى ەستىلدى.

— ءشوپ اراسىنا جاسىرىندىق. قالىڭ نۋدىڭ ىشىنە سۇڭگىدىك تە كەتتىك. جۇرەگىمىز ءدۇرس-دۇرس سوعىپ كەلەسى ءساتتى كۇتتىك. جەردى دۇرسىلدەتكەن ات تۇياعى انادايدان ەستىلدى. وماربەكتىڭ قارا اتى. باس بەرمەيتىن، مىنەزى شالكەس. اۋىزدىعى كوبىكتەنىپ، ىرس-ىرس دەمالادى. ات ۇستىندەگى بريگاديردىڭ ءجۇزى قارا ءتۇتىن.

— بالەم، قولعا تۇستىڭدەر مە؟ — دەيدى انادايدان داۋىستاپ. مىلقاۋ دالا الگى داۋىسقا ءمان بەرمەگەندەي تىم-تىرىس. العاشقىدا ەكپىندەي كەلگەن وماربەك بريگادير اپ-ساتتە تىنشي قالدى.

— كوزىمە شايتان كورىندى مە؟ الدە ەلەس پە؟ — دەدى كۇڭكىلدەپ. ەسىك پەن توردەي جەردە جاتقان ءبىزدى كورەر ەمەس. شىركىن سول كەزدەگى دالاداعى ءشوپتىڭ قالىڭى-اي. قاراقۋىستىڭ ەسكەگى ەسىپ بەرسە، عاجايىن تەڭىزدىڭ ورتاسىندا ءجۇزىپ جۇرگەن ەرتەگى ادامدار سياقتى بولاسىڭ دا قالاسىڭ.

— ءاي، جۇگىرمەكتەر، قانە، بوي كورسەتىڭدەر، — دەپ ءبىر ءسات وماربەك داۋىستاپ جىبەردى.

— اتتىڭ باۋىرىنان الامىن.

— ءبىز كوپپىز، ءسىز جالعىزسىز، — دەپ تاق ەتتى الدە كىم.

— تىلىڭە شوق ءتۇسسىن، — دەدى ونسىز دا تەرىسىنە سيماي اشۋلانعان بريگادير.

— بۇل قايسىسى؟ كاميلانىڭ سۇلۋ كوزىمە... الدە بيكامالدىڭ شيكىل سارىسى ما؟ ىشىمىزدەن تىستەنىپ جاتىرمىز. بالالاردىڭ ءبىرى شىداماي كەتسە كەرەك:

— اعاسى-اۋ، اكەمىزدىڭ اتىن نەگە اتامايسىڭ، — دەپ داۋلاسا كەتتى.

— اكەشىلىن بۇلاردىڭ، — دەدى وماربەك كەڭكىلدەي كۇلىپ. وسى ءبىر ساتتە ەشكىم ويلاماعان وقيعا بولدى.

جەتى-سەگىز بالا ءشوپ اراسىنان اتىپ-اتىپ تۇرىستىق.

— اكەمدى قورلاماڭىز، — دەدى امانكەلسىن.
— ول ەلىن قورعاپ، سوعىستا ءجۇر، — دەدى بەكەتاي اۋزىن ءدۇرديتىپ.

— مەنىڭ اكەم جاۋدى جەڭىپ جاتىرمىن دەپ حات جازعان، — دەدى بەكەتاي. وماربەك اڭ-تاڭ.

— مىنالار قايتەدى ەي، — دەدى كۇڭكىلدەگەن كۇيى.

— مۇمكىن كاكىمتاي كوكەم اۋىلعا كەلگەن شىعار، — دەدىم مەن.

— الگىندە وتكەن سول شىعار.

— ە، سولاي دە. اكەلەرىڭدى بارىندە ساعىنعان ەكەنسىڭدەر، — دەدى وماربەك جۇمسارىپ، داۋىسى دىرىلدەي شىعىپ.

— ولاي بولسا، ءبارىمىز بىرىگىپ بارايىق.

ءدال بۇل جولى وماربەك بريگاديرگە انىق سەندىك. شۋىلداسىپ ارتىنان ءجۇرىپ بەردىك. بريگادير وماربەك بىلاي شىعا:

— ءا، قارابوربايلار. ال ءقازىر قامشىنىڭ استىنان الىپ، پىشەنگە ايداپ اپارسام با ەكەن؟ — دەپ بىزگە قۋلانا قارادى دا، جىميىپ كۇلدى.

— ەر ەكى سويلەمەيدى. كەشكىسىن قايتاسىڭدار عوي؟

باسىمىزدى يزەيمىز.

اۋىلدان سول كۇنى كەشكىسىن ورالاردا ءبارىمىزدىڭ ۇنجۇرعامىز ءتۇسىپ، سولبىرەيدىك تە قالدىق. جالعىز جاياۋ فزو-دان اۋىرىپ قايتقان ءمىرسادىق دەگەن جىگىت ەكەن. سوعىسقا بارماپتى. شاحتىعا ءتۇسىپ، كومىر قازىپتى. كورمەگەنى جوق ەكەن، بايعۇستىڭ.

الدە قايدان ەرتە قايتقان تىرنالاردىڭ قوشتاسقان ۇزىن اقاۋلى قيقۋى ەستىلەدى. قاراۋىلدى قيماي بارا جاتقانداي. كەلەسى كوكتەمدى تۋعان قاراۋىلدى ساعىنىپ قايتا ورالادى. مەنىڭ ويىمدى ۇققان بەكەتاي سىبىر ەتتى.

— تىرنالار دا قۇددى ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزگە ۇقسايدى. ولار دا ءوستىپ قوشتاستى عوي، ءا؟ ورالامىز دەپ سەرت بەرىپ بارا جاتقان سياقتى، — دەدى ول. باسىمدى يزەي بەردىم.

— ءيا، ورالادى، — دەيمىن.

...قازىردە سول قۇستار كوز الدىما ەلەستەيدى. قاراۋىل ءبىر كەزدە بابالارىمىز وت جاعىپ، دابىل شاقىراتىن ەنشىسىنەن ايرىلعان جوق. توبە ۇستىندە ەل سوعىستان قايتپاعان اكەلەرىمىزگە ەسكەرتكىش ورناتقان. تومەنىرەكتە ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدىڭ ساعىنىشى بوپ قاسقا جول اعاراڭدايدى.

---