پلانەتالار قوزعالىسى
تاقىرىبى: پلانەتالار قوزعالىسى
جوسپار
ءى. كىرىسپە
1. 1. پلانەتالاردىڭ تۇرلەرىنە جالپى سيپاتتاما.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1. جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى جانە كۇن جۇيەسى.
2. 2. جەر توبىنىڭ پلانەتالارى.
2. 3. الىپ پلانەتالار.
ءىىى. قورىتىندى
3. 1. جەر توبىنداعى پلانەتالار جانە الىپ پلانەتالار تۋرالى قورىتىندى.
پلانەتالاردىڭ تۇرلەرىنە جالپى سيپاتتاما
كۇننىڭ توڭىرەگىندە ونىڭ تارتۋ كۇشىنىڭ اسەرىنەن جەردى قوسا ەسەپتەگەندە 9 ءىرى اسپان دەنەلەرى بولعان. ولار: مەركۋريي، شولپان، جەر، مارس، پلۋتون اينالىپ جۇرەدى. ولار – پلانەتالار (گرەكشە – كەزبە دەگەن ءسوز).
پلانەتانىڭ كۇن توڭىرەگىندەگى جولى وربيتا دەپ اتالادى (لاتىنشا – ءىز، جول). كۇنگە ەڭ جاقىن ورنالاسقان مەركۋريي، ودان كەيىن شولپان، جەر، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن، ەڭ قاشىقتىعى پلۋتون. ولاردىڭ ولشەمى دە تۇرلىشە – جەردەن ۇلكەن، كىشىسى، سونىمەن شامالاستارى بار.
پلانەتا – وزىنەن جارىق شىعارمايتىن سالقىن دەنە. دەگەنمەن، تۇنگى اسپاندا ولار دا جۇلدىز سياقتى جىلتىراپ، كورىنەدى. ولاي كورىنەتىن سەبەبى: پلانەتانىڭ بەتىنە كۇننەن تۇسكەن ساۋلەنىڭ شاعىلىسۋىنا بايلانىستى ەكەن. پلانەتا – «كەزبە جۇلدىز» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن گرەك ءسوزى. جۇلدىزدار سياقتى پلانەتالار دا بەلگىلى ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ۇزدىكسىز قوزعالىپ اسپان الەمىندە جۇرەدى. سەبەبى ولار كۇندى اينالا قوزعالادى. پلانەتانىڭ ءپىشىنى شار تارىزدەس كەلەدى جانە بارلىعى دا وسىنەن اينالادى. كۇن شىعار الدىندا جانە كەشكە كۇن باتقاننان كەيىن شولپان جارقىراپ ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. كۇن جۇيەسىندەگى اسپان دەنەلەرى توپتاسقان – «قۇس جولى» گالاكتيكاداعى شوقجۇلدىزداردىڭ ءبىرى. قۇس جولى كوزگە قاراي اسپان الەمىندە ايقىن كورىنەدى. قۇس جولى قازىرگى تەلەسكوپتارمەن بايقاعاندا كومەسكى جارقىل شىعاراتىن اسا كوپ جۇلدىزدار شوعىرىن كورەمىز، ال جاي كوزگە ول تۇتاسقان شۇعىلا بولىپ كورىنەدى. قۇس جولى وراسان زور جۇلدىزدار جۇيەسى. گالاكتيكا قۇرامىنا كىرەتىن جۇلدىزداردىڭ نەگىزگى بولىگى. گالاكتيكاعى سونىمەن قوسا جەر اسپاندا بايقالاتىن باسقا دا جۇلدىزدار مەن ءوز جۇلدىزى كۇن دە جاتادى. گالاكتيكاداعى جۇلدىزداردىڭ جالپى سانى وراسان كوپ – شامامەن 100 ميللياردتاي. كۇن – گالاكتيكانىڭ قاراپايىم جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى.
جۇلدىزداردىڭ پلانەتالىق جۇيەسى
جۇلدىزداردىڭ پايدا بولۋى جانە ولاردىڭ ەۆوليۋسياسى جونىندە جۇلدىز ەۆوليۋسياسى تۋرالى تەوريا جاساۋعا قاجەت باقىلاۋ ناتيجەسىنىڭ دالەلدەرى جەتكىلىكتى. وكىنىشكە وراي جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى، ونىڭ پايدا بولۋى جانە ەۆوديۋسياسى جونىندە جوعارىداعىداي سەنىممەن ايتا الامىز. ءحۇى عاسىردا دجوردانو برۋنونىڭ ۇيعارىمى بويىنشا جۇلدىزدار كۇن سياقتى پلانەتالار توبىمەن قورشالعان، ول پلانەتالار ۇزدىكسىز پايدا بولادى، ءومىر سۇرەدى جانە ولەدى. ءبىراق ءبىز تىكەلەي كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالاردى عانا زەرتتەي الامىز. سوڭعى ون جىلدا جۇلدىزدار مىڭنان 100 - دەن استام پلانەتالار جۇيەسى اشىلدى. باقىلاۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن جۇلدىزداردىڭ پلانەتالىق جۇيەلەرىن ىزدەپ تابۋدىڭ ەكى ۇلكەن قيىنشىلىعى بار. بىرىنشىدەن پلانەتانىڭ ماسساسى، ورتالىق جۇلدىزدىڭ ماسساسىنان الدەقايدا كىشى، ەكىنشىدەن ونىڭ جارقىراۋى ورتالىق جۇلدىزدىڭ جارقىراۋىنا قاراعاندا ەسكەرۋسىز.
ەگەر بىزگە جاقىن جۇلدىز ماڭىندا فيزيكالىق سيپاتتاماسى يۋپيتەر پلانەتاسىنا ۇقساس پلانەتا بولسا، وندا ونىڭ كورىنەرلىك جۇلدىزدىق شاماسى +23m بولىپ جانە ودان دوعانىڭ 4و قاشىقتىعىندا ورنالاسار ەدى.
پلانەتالاردىڭ گراۆيتاسيالىق كۇشىنىڭ ورتالىق جۇلدىزدىڭ ارەكەتىن باقىلاۋ ارقىلى پلانەتالار جۇيەسىن ىزدەۋ الدەقايدا ۇتىمدى. پلانەتا جۇيەسى ماسساسىنىڭ 99%- ى ورتالىق جۇلدىزعا ءتيىستى بولسا دا (مىسالى كۇن جۇيەسىندەگى ءتارىزدى)، ونىڭ ماسسالار سەنترى جۇلدىزدىڭ سەنترىنە سايكەس كەلمەيدى جانە ونىڭ اۋىتقۋىن جەردەن بىرنەشە جىل بويى باقىلاۋلار ناتيجەسىندە وسى جۇلدىزداردىڭ ءبىرى – "بارناردانىڭ ۇشىپ بارا جاتقان جۇلدىزىنىڭ” (وزىندىك قوزعالىسى جىلىندا دوعانىڭ 10، 27و - ىن قۇرايدى، قاشىقتىعى 6 جارىق جىلىنا تەڭ) كەڭىستىكتەگى وزىنە ءتان تراەكتوريالاردان شىن مانىندە دە پەريودتى تۇردە اۋىتقىپ وتىراتىنى بايقالدى. وسى اۋىتقۋلار ارقىلى جۇلدىزدىڭ كۇڭگىرت سەرىكتەرىنىڭ مە - رى انىقتالدى. ول ماسسالار (ۆان دە كالەپ بويىنشا) 0، 0058 جانە 0، 0030 كۇن ماسساسىنا تەڭ. پلانەتالار جۇيەسىن سپەكتروسكوپيالىق ادىسپەن ىزدەۋدىڭ بولاشاعى زور. 1983 جىلى ۆەگا جۇلدىزى (قاشىقتىعى 26 جارىق جىلى) 60 مكم - مك ينفراقىزىل دياپازوندا 10 ەسە ارتىق، ال 100 مكم - دە 20 ەسە ارتىق ەەنرگيا شىعاراتىنى بەلگىلى بولدى. سالقىن دەنەلەردەن تۇراتىن وسىنداي دوڭگەلەكتەر باسقا دا كەيبىر جۇلدىزداردان تابىلدى. باسقا جۇلدىزداردىڭ ماڭىندا دا پلانەتالىق جۇيەلەر بەر. جەرگە ۇقساس پلانەتانى اشۋ بولاشاقتىڭ ءىسى.
كۇن جۇيەسى. كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىن تابيعي جولمەن تۇسىندىرۋگە تىرىسۋ ارەكەتى ءحۇىى عاسىردا باستالدى. ءحۇىىى عاسىردا فيلوسوف ي. كانت پەن ماتەماتيك پ. لاپلاس كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ۇيلەسىمدى تەورياسىن قۇردى. ءبىراق ول تەوريا وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن باقىلاۋ دەرەكتەرىن تۇسىندىرمەدى.
جوسپار
ءى. كىرىسپە
1. 1. پلانەتالاردىڭ تۇرلەرىنە جالپى سيپاتتاما.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1. جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى جانە كۇن جۇيەسى.
2. 2. جەر توبىنىڭ پلانەتالارى.
2. 3. الىپ پلانەتالار.
ءىىى. قورىتىندى
3. 1. جەر توبىنداعى پلانەتالار جانە الىپ پلانەتالار تۋرالى قورىتىندى.
پلانەتالاردىڭ تۇرلەرىنە جالپى سيپاتتاما
كۇننىڭ توڭىرەگىندە ونىڭ تارتۋ كۇشىنىڭ اسەرىنەن جەردى قوسا ەسەپتەگەندە 9 ءىرى اسپان دەنەلەرى بولعان. ولار: مەركۋريي، شولپان، جەر، مارس، پلۋتون اينالىپ جۇرەدى. ولار – پلانەتالار (گرەكشە – كەزبە دەگەن ءسوز).
پلانەتانىڭ كۇن توڭىرەگىندەگى جولى وربيتا دەپ اتالادى (لاتىنشا – ءىز، جول). كۇنگە ەڭ جاقىن ورنالاسقان مەركۋريي، ودان كەيىن شولپان، جەر، مارس، يۋپيتەر، ساتۋرن، ۋران، نەپتۋن، ەڭ قاشىقتىعى پلۋتون. ولاردىڭ ولشەمى دە تۇرلىشە – جەردەن ۇلكەن، كىشىسى، سونىمەن شامالاستارى بار.
پلانەتا – وزىنەن جارىق شىعارمايتىن سالقىن دەنە. دەگەنمەن، تۇنگى اسپاندا ولار دا جۇلدىز سياقتى جىلتىراپ، كورىنەدى. ولاي كورىنەتىن سەبەبى: پلانەتانىڭ بەتىنە كۇننەن تۇسكەن ساۋلەنىڭ شاعىلىسۋىنا بايلانىستى ەكەن. پلانەتا – «كەزبە جۇلدىز» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن گرەك ءسوزى. جۇلدىزدار سياقتى پلانەتالار دا بەلگىلى ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ۇزدىكسىز قوزعالىپ اسپان الەمىندە جۇرەدى. سەبەبى ولار كۇندى اينالا قوزعالادى. پلانەتانىڭ ءپىشىنى شار تارىزدەس كەلەدى جانە بارلىعى دا وسىنەن اينالادى. كۇن شىعار الدىندا جانە كەشكە كۇن باتقاننان كەيىن شولپان جارقىراپ ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. كۇن جۇيەسىندەگى اسپان دەنەلەرى توپتاسقان – «قۇس جولى» گالاكتيكاداعى شوقجۇلدىزداردىڭ ءبىرى. قۇس جولى كوزگە قاراي اسپان الەمىندە ايقىن كورىنەدى. قۇس جولى قازىرگى تەلەسكوپتارمەن بايقاعاندا كومەسكى جارقىل شىعاراتىن اسا كوپ جۇلدىزدار شوعىرىن كورەمىز، ال جاي كوزگە ول تۇتاسقان شۇعىلا بولىپ كورىنەدى. قۇس جولى وراسان زور جۇلدىزدار جۇيەسى. گالاكتيكا قۇرامىنا كىرەتىن جۇلدىزداردىڭ نەگىزگى بولىگى. گالاكتيكاعى سونىمەن قوسا جەر اسپاندا بايقالاتىن باسقا دا جۇلدىزدار مەن ءوز جۇلدىزى كۇن دە جاتادى. گالاكتيكاداعى جۇلدىزداردىڭ جالپى سانى وراسان كوپ – شامامەن 100 ميللياردتاي. كۇن – گالاكتيكانىڭ قاراپايىم جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى.
جۇلدىزداردىڭ پلانەتالىق جۇيەسى
جۇلدىزداردىڭ پايدا بولۋى جانە ولاردىڭ ەۆوليۋسياسى جونىندە جۇلدىز ەۆوليۋسياسى تۋرالى تەوريا جاساۋعا قاجەت باقىلاۋ ناتيجەسىنىڭ دالەلدەرى جەتكىلىكتى. وكىنىشكە وراي جۇلدىزدىڭ پلانەتالىق جۇيەسى، ونىڭ پايدا بولۋى جانە ەۆوديۋسياسى جونىندە جوعارىداعىداي سەنىممەن ايتا الامىز. ءحۇى عاسىردا دجوردانو برۋنونىڭ ۇيعارىمى بويىنشا جۇلدىزدار كۇن سياقتى پلانەتالار توبىمەن قورشالعان، ول پلانەتالار ۇزدىكسىز پايدا بولادى، ءومىر سۇرەدى جانە ولەدى. ءبىراق ءبىز تىكەلەي كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالاردى عانا زەرتتەي الامىز. سوڭعى ون جىلدا جۇلدىزدار مىڭنان 100 - دەن استام پلانەتالار جۇيەسى اشىلدى. باقىلاۋ قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن جۇلدىزداردىڭ پلانەتالىق جۇيەلەرىن ىزدەپ تابۋدىڭ ەكى ۇلكەن قيىنشىلىعى بار. بىرىنشىدەن پلانەتانىڭ ماسساسى، ورتالىق جۇلدىزدىڭ ماسساسىنان الدەقايدا كىشى، ەكىنشىدەن ونىڭ جارقىراۋى ورتالىق جۇلدىزدىڭ جارقىراۋىنا قاراعاندا ەسكەرۋسىز.
ەگەر بىزگە جاقىن جۇلدىز ماڭىندا فيزيكالىق سيپاتتاماسى يۋپيتەر پلانەتاسىنا ۇقساس پلانەتا بولسا، وندا ونىڭ كورىنەرلىك جۇلدىزدىق شاماسى +23m بولىپ جانە ودان دوعانىڭ 4و قاشىقتىعىندا ورنالاسار ەدى.
پلانەتالاردىڭ گراۆيتاسيالىق كۇشىنىڭ ورتالىق جۇلدىزدىڭ ارەكەتىن باقىلاۋ ارقىلى پلانەتالار جۇيەسىن ىزدەۋ الدەقايدا ۇتىمدى. پلانەتا جۇيەسى ماسساسىنىڭ 99%- ى ورتالىق جۇلدىزعا ءتيىستى بولسا دا (مىسالى كۇن جۇيەسىندەگى ءتارىزدى)، ونىڭ ماسسالار سەنترى جۇلدىزدىڭ سەنترىنە سايكەس كەلمەيدى جانە ونىڭ اۋىتقۋىن جەردەن بىرنەشە جىل بويى باقىلاۋلار ناتيجەسىندە وسى جۇلدىزداردىڭ ءبىرى – "بارناردانىڭ ۇشىپ بارا جاتقان جۇلدىزىنىڭ” (وزىندىك قوزعالىسى جىلىندا دوعانىڭ 10، 27و - ىن قۇرايدى، قاشىقتىعى 6 جارىق جىلىنا تەڭ) كەڭىستىكتەگى وزىنە ءتان تراەكتوريالاردان شىن مانىندە دە پەريودتى تۇردە اۋىتقىپ وتىراتىنى بايقالدى. وسى اۋىتقۋلار ارقىلى جۇلدىزدىڭ كۇڭگىرت سەرىكتەرىنىڭ مە - رى انىقتالدى. ول ماسسالار (ۆان دە كالەپ بويىنشا) 0، 0058 جانە 0، 0030 كۇن ماسساسىنا تەڭ. پلانەتالار جۇيەسىن سپەكتروسكوپيالىق ادىسپەن ىزدەۋدىڭ بولاشاعى زور. 1983 جىلى ۆەگا جۇلدىزى (قاشىقتىعى 26 جارىق جىلى) 60 مكم - مك ينفراقىزىل دياپازوندا 10 ەسە ارتىق، ال 100 مكم - دە 20 ەسە ارتىق ەەنرگيا شىعاراتىنى بەلگىلى بولدى. سالقىن دەنەلەردەن تۇراتىن وسىنداي دوڭگەلەكتەر باسقا دا كەيبىر جۇلدىزداردان تابىلدى. باسقا جۇلدىزداردىڭ ماڭىندا دا پلانەتالىق جۇيەلەر بەر. جەرگە ۇقساس پلانەتانى اشۋ بولاشاقتىڭ ءىسى.
كۇن جۇيەسى. كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىن تابيعي جولمەن تۇسىندىرۋگە تىرىسۋ ارەكەتى ءحۇىى عاسىردا باستالدى. ءحۇىىى عاسىردا فيلوسوف ي. كانت پەن ماتەماتيك پ. لاپلاس كۇن جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ۇيلەسىمدى تەورياسىن قۇردى. ءبىراق ول تەوريا وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن باقىلاۋ دەرەكتەرىن تۇسىندىرمەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ساندىق، ماتىندىك جانە گرافيكتىك اقپاراتتاردى كودتاۋ، كودتان شىعارۋ.
