قارا ارال
(حيكايات)
1929 جىلدىڭ قاڭتارى اياقتالىپ قالعان ەدى. تەڭىز داۋىلى پورتتىڭ الاسا ۇيلەرىنىڭ تەرەزەلەرىن سۋىق تامشىلارمەن سوققىلاپ جاتتى. پەتروۆسكىنىڭ كوشە-كوشەلەرىندە قارا جاڭبىر شۋلاپ جاۋىپ تۇردى. تاۋلار مۇنارلانىپ جاتىر. پەتروۆسكىنىڭ سولتۇستىك بەتىنەن استراحانعا دەيىن تەڭىزدى مۇز قۇرساپ تاستاعان ەدى.
اقگۆاردياشىلار باسىپ العان ەسكى پاروحود "نيكولاي" بۋىن بۇرقىراتا باستادى. ىبىرسىعان كايۋتالاردا وتكەن جىلدىڭ كۇنتىزبەسى مەن شىبىندار قونىڭ، شۇبارلاپ تاستاعان كولچاكتىڭ پورترەتتەرى ءىلۋلى تۇر. پالۋباعا تەمەكىنىڭ تۇقىلدارى مەن سارعايعان گازەتتەر جابىسىپ قالىپتى. شتۋرماننىڭ رۋبكاسىندا سۋىقتان كوگەرىپ كەتكەن ۆاحتا كۇزەتشىسى ءۇرپيىپ كاپيتاندى كۇتىپ وتىر. كاپيتان قالاعا بارىپ، جوعالىپ كەتەتىندى شىعاردى.
كەمەنىڭ كامبۋزىنىڭ — اسحاناسىنىڭ كەرنەيىنەن كوتەرىلگەن ساسىق ءتۇتىن كوكتىڭ تىشقاننىڭ قيى قوسىلعان ارپا بوتقاسىن جاساپ جاتقانىنان حابار بەردى. ءبىراق كوماندانى ءزارلى تات سەكىلدى ءىرىتىپ جاتقان سارى ۋايىمدى وسىناۋ وقيعا دا سەيىلتە المادى. ماتروستار كۋبريكتە سۇلان-سۇلاپ جاتقان قالپىندا. كايۋت-كامپانياداعى قىزىل بارقىتپەن تىستالعان ديۆاندا ىزاقور سارى دايەكشى ۇيىقتاپ جاتىر.
مۇنار كۇندى پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن پاروحودتىڭ ارىق قاندالالارى ساڭىلاۋ بىتكەننىڭ بارىنەن جورعالاپ شىعا كەلدى. تۇرىمنەن كۇنى كەشە عانا ۇرلانىپ اكەلىنگەن اتەشتىڭ قارلىققان داۋسى ەستىلدى.
"قورىمداعى گيتاردىڭ ءۇنى شىعار كەز كەلدى"، — ۆاحتاداعى كەزەكشى وسىنى ويلادى دا شتۋرۆالعا كوز تاستادى، ودان پاروحود "نيكولاي" 1877 جىلى جاسالدى دەگەن حابارى بار جەز تاقتايشانى بايقاۋعا بولاتىن ەدى.
كەزەكشىنىڭ كوزى سىرعىپ وتىرىپ، ءتيىستى جەرىنەن تالايدى كورىپ مۇجىلگەن سارى كەرنەيدى كوردى. ودان سارعىش ءتۇتىن بۋداقتاپ شىعىپ جاتىر ەكەن.
— ولار نە، كوقىم-سوقىمدى جاعىپ جاتىر ما؟ — دەدى كەزەكشى، سو مەزەتتە تاۋ باسىنداعى دىمقىل ءتۇتىن اراسىنان زەڭبىرەك گۇرس ەتە تۇسكەندە، سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى.
كۋبريكتەن جالاڭ اياعىنا گالوش كيىپ شىققان ماتروس كورىندى. ول ۇيىپ قالعان اياعىمەن قيسالاڭداپ، پالۋبادان ازەر ءوتىپ، كوپىرشەگە بارىپ كوتەرىلدى دە، قۇلاعىن توسا قويدى؛ گۇرسىلدەگەن كومەسكى داۋىس جيىلەي ءتۇستى.
— اسىلىندە، قىزىلدار كادەتتەردى سوققىلاپ جاتقان ءتارىزدى، — دەدى ول كەزەكشىگە. — قىزىلدار، — دەدى ول سىبىرلاپ، كوزى سۇزىلە ءتۇسىپ، — حاساۆ-يۋرتتان شابۋىلعا شىققان سياقتى، تۇندە پەتروۆسكىدە بولادى. بۇل جونىنەن كاپيتانمەن سويلەسۋ كەرەك. كوماندا ەۆاكۋاسيادان دەرەۋ زىتۋ كەرەك دەپ ويلادى. كەشقۇرىم زاكىردى كوتەpiپ، دەگدار كۇيىمىزدە جايىمەن جىلىستاپ، كادەتتەرسىز، قارۋ-جاراقسىز تەڭىزگە ءسىڭىپ كەتەمىز.
ماتروس شىعىسقا، سابىندى كىر كوبىكتەرى بۇرقىراعان قازان سياقتى قايناپ جاتقان تەڭىزگە قاراي قولىن ءبىر سەرمەپ قويدى.
كەزەكشى كەمەنىڭ ارت جاعىنا قارادى دا، و جاقتا ءۇش ءتۇستى ىلعال جالاۋ الاقان سوققانداي سارتىلداپ تۇر ەكەن، — ءبىر كۇرسىنىپ قويدى. اي-حاي، دۇنيە-اي، ءبارى دە ويلاعانىمىزداي بولسا عوي! دەنيكينشىلەردەن، ەۆاكۋاسيادان قاشىپ كەتە الساق!
— كاپيتان عايىپ بولدى، سونىڭ كەسىرىنەن ءبارىمىز بەيشارا حالگە تۇسەتىن شىعارمىز، — دەپ قاپالانا كۇبىرلەپ پالۋباعا قايتىپ كەلدى.
ول شىرىگەن كەمەجايىن قيعاشتاي سوققىلاپ تۇرعان جاڭبىرعا سىعىرايا قاراپ، ءبىر تۇكىردى. اعىلشىننىڭ جاسىل شينەلىن كيگەن قوماقتى توبىر پاروحودقا قاراي بەتتەن كەلەدى. ولار جىپپەن بايلانعان پۋلەمەتتى سۇيرەتىپ، دۇردىك بۋتەندارىمەن شالشىق سۋدى شالپىلداتا كەشەدى. سولاردىڭ ءبىر بۇيىرىنەن، ول، جاۋىن پلاششىن كيگەن كاپيتاننىڭ تانىس تۇلعاسىن كوردى. جاۋىن تامشىلارى ونىڭ مۇرتىنان سورعالاپ اعىپ كەلەدى، سىرت كوزگە كاپيتان ءۇنسىز جىلاپ كەلە جاتقانداي بولىپ كورىنەدى ەكەن.
دەنيكينشىلەردىڭ وتريادى تايعاناق تراپپەن پالۋباعا شىقتى. بادىرايعان سۇرعىلت كوزدى وفيسەر كايۋت-كومپانياعا كەلىپ كىردى دە سوندا ۇيىقتاپ جاتقان وفيسيانتتى اياعىنان جۇلقىپ:
— ءوز ورنىڭا جوعال، ۇرلىقشى! — دەدى قارلىققان داۋىسپەن.
وفيسيانت قالتاسىنان سالفەتكانى الىپ، بەتىن ءسۇرتتى دە شىعىپ كەتتى.
كايۋتانىڭ ەسىگىن جاپقاسىن، ونىڭ وعان ىزالانىپ قاراعانى سونداي، ەگەر ول جانى بولسا، قورىققاننان قالشىلداپ كەتەر ەدى.
جەڭدەرىنىڭ تىستارىندا ءۇش ءتۇستى جاپسىرمالارى بار "اجال باتالونىنىڭ" سولداتتارى، كىلتتەردى اكەلىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ەسىكتەردى جۇلقىلاي تارتىپ، الدەكىمدەرگە كىجىنىپ، شۇيلىگىپ تۇر. تراپتىڭ قاسىنا كۇزەتشى قويدى.
كاپيتان شتۋرماننىڭ رۋبكاسىنا كىرىپ، مالمانداي پلاششىنىڭ تۇيمەلەرىن قولى قالتىراپ، ۇزاق ۋاقىت اعىتتى. ۆاحتەرشى وعان تۇنجىراي قاراپ، كۇتىپ تۇر.
اقىرىندا كاپيتان مايىسقان مىس پورتسيگارىن الىپ، تەمەكى تارتتى.
— قاپ، تۇتىلعانىمىزدى قاراشى! ءبىزدى ەۆاكۋاسيا قاجەتىنە جۇمسايدى. مەن شتابتاعىلارمەن ءبىراز شايقاستىم. مەنىڭ كەمەم پورتتا زاكىردە وشارۋلى تۇر، سونىڭ وزىندە كوبەلەرى سوگىلىپ، قيراۋعا ءازىر. ءدال وسىنداي قارا داۋىلدا مەن ونى تەڭىزگە قالاي ايدايمىن؟ "ءبىز، دەيدى سوققاندار، تۇككە تۇرعىسىز جۇكتى بەرەمىز"، — ءسويتىپ جامىراي كۇلىسەدى. — "ول قانداي جۇك؟" — "بولشيەۆيكتەر اباقتىدان الاستالعان، ال كەرەك بولسا. ەسىتىپ پە ەدىڭىز؟" — "ولاردى قايدا تىعامىن؟" — "پالە، ولارعا لايىقتى ورىن بار. قايدا بۇيىرساق، سو جاققا اپاراسىز. ال ەگەر تەڭىزگە شىققىڭىز كەلمەسە، ءۇي استىنا بارىپ سويلەسەمىز. سوسىن تەلمەڭدەپ ماقۇلدايسىز".
كاپيتان وتىرا قالىپ، كەمە جۋرنالىن تارتىپ الدىنا قويدى.
تاۋ ىشىنەن تاعى دا گۇرس ەتكەن دىبىس شىقتى. جاۋىننىڭ ار جاعىنان سارعىش وت جالت ەتە ءتۇستى. جۋرنالدا: "كۇشى 10 باللدىق نورد-وست جەلى. تولقىن تەبىرەنىسى — 9 بالل تۇرىمدەگى سۋ — 30 سانتيمەتر" — دەگەن قيسىق جولدار تۇر.
تۇرىمدەگى سۋ تەرەڭدىگى وتىز سانتيمەتر! — كاپيتان جۋرنالدى لاقتىرىپ تاستاپ، تىجىرىنا مىرس ەتتى. — ادامداردى تۇرىمدەرگە قامايمىز. — ونىڭ بەت-اۋزى سازارىپ سالا بەردى. — سۋعا، تۇرىمگە تىعامىز! نيكولاي تۋىنىڭ استىندا مالتىپ جەتكەن جەرىمىز وسى، قاراڭ قالسىن ءبارى دە. ءتىرى جۇكتى، بۇقالاردى قان قاساپقا ايداعانداي، قايدا اپارامىز. كور — كورەسىڭدى...
ول تاعى دا بىردەڭەنى قوساقتاعىسى كەلىپ ەدى، اۋزىن جۇما قويدى: ەسىك الدىندا بادىراق كوز وفيسەر تۇر ەكەن.
— كاپيتان، كوگەرشىنىم، — ول رۋبكانىڭ بيىك تابالدىرىعىنان كەربەزدەنە ءبىر اتتاپ ءوتتى دە — ءتۇرىمدى اشۋعا ءامىر ەتىڭىز، ءقازىر قاماۋداعىلاردى اكەلەدى، — دەدى.
ءتۇرىم دەرەۋ اشىلدى، ءبىراق قاماۋداعىلاردى تەك ءتۇن جارىمدا، مۇناي قويمالارى جاعىنان اتىسقان داۋىس بۇرشاقتاي شاشىلعان كەزدە بارىپ، ايداپ كەلدى.
قىزىلدار قالاعا ومىراۋلاپ ۇمتىلىپ جاتىر. قىزىلدار بولىمشەلەرىن باسقارعان تۇرىك وفيسەرى قازىم-بەيدىڭ دەنيكينشىلەر جاعىما شىعىپ كەتۋى قالانى ءبارىبىر قۇتقارا المادى. سو كەزدەرى داعىستاندا اتاعى جەر جارعان قازىم-بەي - مۋساۆاتشىلاردىڭ تىڭشىسى بولاتىن. ول كەزىندە قىزىل ارميا بولىمشەلەرى ورنالاسقان جەرگە استىرتىن ەنەدى دە، ولاردىڭ سەنىمىنە يە بولادى، سوعىستارعا قاتىسادى، ءسويتىپ وپاسىزدىق جاساۋ ءۇشىن قولايلى ءساتتى كۇتىپ جۇرە بەرەدى. قازىم-بەيدىڭ ساتقىندىعى قىزىلداردىڭ قاھارماندىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ولار بۇكىل مايدان كولەمىندە شابۋىلعا شىعادى، ءسويتىپ ولاردىڭ الدىڭعى وتريادتارى پەتروۆسكىنىڭ ىرگەسىندە ايقاسقا كىرىسىپ كەتەدى.
"نيكولاي" بۋىن باسىپ پىسىلداپ، ايلاق ماڭىندا ۇيەلمەندەي بولىپ، قولاپايسىز قاراۋىتىپ، ىرعالىپ تۇردى — جارىق جاعىلماسىن دەپ بۇيرىق بەرىلگەن-دى. اينالاداعى تەڭىز، پورت، قالا، تاۋدىڭ ءبارى دە جەل وتىندەگى ۇرگەدەك تۇنەككە اينالدى. تەك داۋىل بۇزىپ، ءبۇلدىرىپ كەتكەن پورتقا كىرەر جەردەگى عيمارات تۇبىندەگى الاساپىران كوبىك قانا اعارىپ كورىنەدى.
قاماۋداعىلاردى ىڭ-شىڭسىز جاسىرىپ اكەلدى. ۆاحتا كەزەكشىسى كوپىرشەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، ولاردى ساناپ تۇردى.
— جۇزدەن اسا ادام، — دەدى ول كاپيتانعا ەڭ سوڭعى قاراۋىتقان بىرەۋى مىلتىق ءدۇمىنىڭ جەلكەلەۋىمەن جاي عانا تۇرىمگە كىرىپ كەتكەننەن كەيىن. ءتۇرىم ىشىنەن سۋىق ىزعار مەن شىرىگەن تەرىنىڭ ءيىسى كەلەدى.
بۇلار تۇندەلەتىپ جىلجي جونەلدى.
"نيكولاي" شەتكى عيماراتتى اينالىپ وتىسىمەن، كەمەنىڭ ءون بويى سىقىرلاپ، قاتتى قىشقىرىپ قالدى دا، تۇمسىعى قايقايىپ شىعا كەلدى. تاۋداي بولىپ دوڭبەكشىگەن مۇزداي سۋ لىقسىپ، ونىڭ ەسكىرگەن ءتۇبىن اۋناقشىتىپ ءوتىپ جاتىر. كايۋت-كومپانياداعى ۇستەلدەر ۇستىندەگى ستاكاندار جاعالاي شاشىلىپ قالدى.
دەنيكينشىلەر كەنەرەدەگى قورشاۋ قاسىنا شوعىرلانا قالىپتى. ولار جارىلعان سناريادتار وتى ءجيى-جيى جالت ەتىپ، كۇڭگىرتتەنە ءسونىپ جاتقان جاعالاۋعا ءۇن-تۇنسىز قاراپ تۇر. دايەكشى دە سولارمەن بىرگە. جەل ونىڭ سيرەك شاشىن جەلپىلدەتە جۇلمالايدى. كاسپيي تولقىنى كەمە بورتىن شويىن بالعامەن سوققىلاپ جاتقانداي.
ساپارعا شىعار الدىندا پاروحودقا اق ساقالىن مۇقيات قىرپىعان قارت وفيسەر كەلىپ كىردى. ول جىڭىشكە سيراعىن قارا جىبەك ماتامەن وراپتى، سيرەك شاشىن بيپازداپ تاراپ، ءبولىپ قويىپتى. ول كايۋت-كومپانياعا شاي اكەلۋىن تالاپ ەتىپ، كاپيتاندى شاقىرۋعا ءامىر ەتتى، سوسىن كارتانى ۇستەل ۇستىنە جايىمەن جايىپ جىبەرىپ، ونىڭ ۇستىنە كىشكەنە قولىن قويدى.
قاتتى جەلدەن بەت-اۋزى قىزارىپ كەتكەن كاپيتان ىشكە كىرىپ، قاباعىن تۇيگەن كۇيىندە ەسىك الدىنا تۇرا قالدى.
— بەرى جاقىنداڭىز. — وفيسەر كوڭىلسىز جىميدى.
بۇل جىميىستان كاپيتان ءىشىن تارتتى: ادەتتە، ولىمگە كەسىلگەن كىسىلەردى كورگەندە تاپ وسىلاي جىمياتىن كورىنەدى.
— ءلاپباي — كاپيتان كارتاعا جاقىندادى.
وفيسەر قىزىل قارىنداشتى سۋىرىپ الىپ، ونى اسپاي-ساسپاي ءقاۋىپسىز ۇستارانىڭ جۇزىمەن مۇقيات ۇشتادى، سوسىن شىلىمىن شەگىپ، كوزىن سىعىرايتا قاراپ، كارتادان بىردەڭەنى تاۋىپ الىپ، سول اراعا جالپيتىپ ايقىش بەلگىسىن سالدى. سوسىن كوزىمەن ولشەپ-پىشىپ، كۇللى تەڭىزدى كوكتەي ءوتىپ، پەتروۆسكى قالاسىنان الگىدە بەلگىلەگەن جەرگە دەيىن ءتۇزۋ سىزىق تارتتى.
— وسى باعىتتان ايىرىلماڭىز، — دەدى ول كاپيتان كارتاعا كوز تاستادى.
— قارابۇعاز باعىتىنا ما؟ — دەدى ول شوشىنىپ.
— شامامەن وسىلاي. ءبىراق تەك شامامەن عانا. بۇدان ءسال تەرىسكەيلەۋ ءجۇرىپ، مىنا ءبىر ارالعا بەتتەڭىز. ءوزىن نە دەپ اتايدى ەكەن؟ راقىم ەتىڭىز...وفيسەر كارتاعا ءۇڭىلدى. — قارا ادا ارالىنا قاراي.
— بولمايدى، — دەدى كاپيتان باسەڭ ۇنمەن.
— پالە، نەگە بولمايدى؟
— ارالدىڭ ماڭىندا زاكىر تاستايتىن تۇراق جوق. بۇل باعىتپەن جۇرسەك، داۋىل بورتقا تىكەلەي سوعادى، ال ءبىز جۇكسىز ءجۇزىپ كەلەمىز. بۇنداي باعىتتى مەن ءقاۋىپتى دەپ ەسەپتەيمىن.
— ءبىراق داۋىل باسىلىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى عوي، — دەدى وفيسەر كولگىرسىپ.
— جالپى العاندا قىس كۇنىندە قارابۇعاز جاعالاۋىمەن ءجۇزۋ ءقاۋىپتى. وندا جارىق جوق، سۋ استىڭدا اران تاستار كوپ. ادامداردى دا، كەمەنى دە قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراتۋعا حاقىم جوق. ول ارادا تەڭىز قۇلازىپ جاتادى.
— اح، سولاي دەڭىز! — دەدى وفيسەر اندەتىپ. — بۇنىڭىز وتە جاقسى بولدى. بىزگە كەرەگى دە قۇلازىعان تەڭىز. كەرەك بولعاندا قانداي! — دەپ كەنەتتەن شاپتىعا شاقىلداپ جىبەردى ول — وسىناۋ جارلىقتى ورىنداۋعا كۇش سالىڭىز، ايتپەسە مەن ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى انا ماقۇلىقتارمەن بىرگە تۇرىمگە اپارىپ تىعىپ تاستايمىن. كومانداعا ءبىز كراسنوۆودسكىگە بارا جاتىرمىز دەپ حابارلاڭىز. پالۋبا ۇستىندە بەيساۋات كىسى جۇرمەسىن. ءبىتتى. بارىڭىز!
كاپيتان شىعىپ كەتتى. شتۋرۆال رۋبكاسىنان ول كۇزەتشىنى كوردى. كۇزەتشى تاعى ءبىر تەڭىزشىمەن قاتار كومپاستىڭ كارتۋشكاسىنا قاراپ، ونى قاعازداعى بىردەڭەمەن سالىستىرىپ، تەكسەرىپ تۇر ەكەن.
"قاقپانعا تۇستىك، ەندى قۇتىلا المايمىز!" — دەپ ويلادى كاپيتان. ول كايۋتاسىنا كەلىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ لوسياسىن الىپ، قارا ادا ارالىنىڭ سيپاتتاماسىن تاۋىپ، ونى ۇقىپتاپ وقىپ شىقتى.
لوسيادا بىلاي دەلىنىپتى: وسىناۋ قۇلازىعان سۋسىز ارال ۇلكەن جارتاستىڭ ءبىر سىنىعى بولىپ تابىلادى، ول تەڭىزدىڭ شىعىس جاعالاۋىنان ءبىر ميلدەي جەردە، بەكداش ءمۇيىسىنىڭ قارسىسىندا، قارابۇعاز شىعاناعىنىڭ سولتۇستىگىندە جاتىر. ارالدى جىلاندار جايلاعان. قايىقتان تۇسەتىن ورىن بىرەۋ-اق. ارال تاستارى كوپ بولعاندىقتان دا ارالعا جاناسا، جاقىن بارۋ ءقاۋىپتى. زاكىر تاستايتىن تۇراعى جوق. ءتۇبى — جالاڭاش تاقتا تاس — زاكىر مۇلدە ۇستاي المايدى.
— ساۋدامىز ءبىتىپتى! — كاپيتان لوسيانى ۇستەل ۇستىنە لاقتىرا سالدى.
تەڭىز تاۋداي تولقىندارىن دوڭبەكشىتىپ جاتىر. دىڭگەكتەردە سىعىرايعان وتتار ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا اۋناقشىپ، ىرعالىپ تۇرعان كەمەنىڭ تۇمسىعىنا جارىعىن تۇسىرەدى. قونىراۋ وزىنەن-وزى سىلدىراپ تۇر، دەمەك، كەمەنىڭ اۋناقشۋى قىرىق گرادۋسقا جەتەدى دەگەن ءسوز. بادىراق كوزدى وفيسەر سپاردەك ۇستىنە اتىپ شىعىپ، بورتقا كەۋدەسىن توسەپ، جاتا قالدى — ول قۇسىپ جىبەردى. ول قارا سۋعا لوقسي تۇكىرىپ، ىڭقىلداپ، الدەكىمدى بالاعاتتاپ جاتىر. قاڭتار ءتۇنى ازا-قازالارىڭ جاقىن دەگەندەي شىعىس جاقتان ىسقىرا، گۋىلدەي كوتەرىلىپ، زۋلاپ بارادى.
ءتۇرىم ءىشى قاراڭعى، تۇبىندەگى سۋى ءبىر بورتتان ەكىنشى بورتىنا قاراي اۋناقشىپ، شايقالىپ جاتىر. قامالعاندار ىلعال تاقتانىڭ ۇستىندە وتىرعانى وتىرىپ، جاتقاندارى جاتىر. ولاردى مۇيىستەن مۇيىسكە قاراي اياۋسىز لاقتىرادى. بايعۇستار توت باسقان شپانگوۋتتاردىڭ قابىرعالارىنان ۇستاپ جانتالاسادى، بەت-اۋىزدارى قاناپ جارالانادى، وكىرگەن تولقىنداردىڭ قاتتى سوققىسىنان قۇلاقتارى ءبىتىپ، تەڭىز دەرتىنىڭ قاتىگەز شەڭگەلىنە تۇتىلىپ، ىڭىرانىپ، زارلاپ كەلەدى. ولاردىڭ ءبىر ازعانتايى عانا، مۇنىڭ ءولىم ەكەنىن، تۇككە تۇرعىسىز پاروحودتىڭ قاڭىراپ، بوس كەلە جاتقانىن، ونىڭ قىرىق گرادۋسقا دەيىن اۋىتقىپ، كەز كەلگەن مينۋتتا بورتىمەن جانتايىپ جاتا كەتىپ، قايتا تۇرا الماي قالاتىنىن سەزەتىن، ءبىراق مۇنداعىلار تۇگەلدەي الدارىنداعى وزدەرىن ءتۇسىرىپ كەتەتىن، بەلگىسىز قۇرعاقتا اجال كۇتىپ تۇرعانىن جاقسى بىلەتىن.
قامالعاندار قاتارىنا كەزدەيسوق كەلىپ قوسىلعان گەولوگ شاسكيي دە مۇنى ويداعىداي بىلەدى. ول بولشيەۆيك ەمەس-تۇعىن. ول پەتروۆسكىدەن استراحانعا بارماقشى بولعان. وعان شپيوندىق جاسادى دەپ، كۇدىكتەنە قاراپ، تۇتقىنعا الادى دا، پەتروۆسكىگە ونى ءۇش رەت اتۋعا ايداپ اپارادى، ءبىراق اتپايدى. ولاردى تۇندە ايداپ كەتەتىن. كامەرالاردان ەلۋ تۇتقىندى الىپ شىعىپ، ەلىلەر ەتىن جەپ، سەمىرگەن يتتەرگە تۇراق بولعان كۇل-قوقىستار قورىمىنا ايداپ اپارادى.
اجالعا كەسىلگەندەردى ساپقا تۇرعىزىپ، قايتا سانايدى. ءبىرىنشى رەتتە ءاربىر ونىنشىنى اتىپ تاستادى. سول ءتۇنى شاسكيي سەگىزىنشى بولىپ شىقتى. ەكىنشى رەتىندە ءاربىر بەسىنشىنى اتتى، شاسكيي ءتورتىنشى بولىپ شىقتى. ءۇشىنشى رەتتە ءاربىر ءتورتىنشىنى اتتى، ءبىراق شاسكييدىڭ تاعى جولى بولدى — ول ءبىرىنشى ەدى. ءۇشىنشى رەتتەن كەيىن ونىڭ شاشى اعارىپ كەتتى. بۇنى جانە باسقا امان قالعانداردى اتىلعانداردىڭ مايىتتەرىن ەسكى اك شۇڭقىرلارعا اپارىپ تاستاۋعا زورلاپ كوندىرەتىن.
اتۋعا ءامىرىن جۇرگىزگەن سۇرقاي، بادىراق كوزدى وفيسەر بولاتىن. ول باتىلىراق بولۋ ءۇشىن، ءار كەز اراققا تويىپ الادى دا، تۇتقىنداردى "ولىمتىكتەر" دەپ بالاعاتتاپ، ولاردى ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، ەسەپتەر الدىندا ورىندارىن بىرنەشە رەتتەن وزگەرتەتىن. ايداۋشىلاردىڭ — ءتۇر-تۇسى اۋرۋشاڭ كىسىلەر سياقتى، ماساڭداۋ كوزدەرى لايلانىپ تۇراتىن بوزىمداردىڭ تىلىمەن ايتساق، ولار مۇنى "ۆەنانىڭ كادريلى" دەپ اتايتىن.
پەتروۆسكىگە شاسكيي ماڭعىستاۋ تۇبەگىنەن بارعان ەدى. قاراتاۋ قىراتىنان تاسكومىر مەن فوسفوريتتەر كەنىن ىزدەپ شارق ۇرعان ول، سوسىن قارابۇعازعا بارعىسى كەلگەن، ءبىراق جول كورسەتۋشى قازاقتار ونى اپارۋدان ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. جازدىڭ شىلىڭگىر شىلدەسى بولاتىن، قارابۇعازعا بارا جاتقان جولدا، قارىن جارىق قۇمىنا جەتكەندە ءبىر تامشى سۋ قالمادى. جان باسپاعان ۇدىك اتتى تاۋلى ءۇستىرت ارقىلى الەكساندروۆسكيي بەكىنىسىنە قايتا ورالۋعا تۋرا كەلدى. بەكىنىستە شاسكيي ءۇش اي تۇردى. وعان وسى ءبىر ەشبىر وكىمەتى جوق سۇرعىلت قالانىڭ مۇڭلى تىرلىگى ۇنادى. بەكىنىستە ول ەكسپەديسيا تۋرالى ەسەپ، جانە قۇدايدىڭ قارعىسى سياقتى، تاندىرى كەپكەن ماڭعىستاۋداعى سۋ قورى تۋرالى قىزىقتى ءبىر جۇمىس جازدى.
ەكسپەديسيا كەزىندە ول قاراتاۋداعى ولمەلى وزەكتەردىڭ ءبارى ءاماندا قورىم تاستاردىڭ استىنان اعىپ شىعىپ جاتاتىنىن بايقادى. شاسكيي كورگەن دۇنيەسىنىڭ بارىنە تۇسىنىك بەرىپ داعدىلانعان ادامدار قاتارىنا جاتاتىن. ول دالمە-دال زاڭدار مەن انىق گيپوتەزالار الەمىندە تۇراتىن جان ەدى.
بىرنەشە كۇن بويى ول وسىناۋ وزەكتەردىڭ قالاي پايدا بولعانى جايلى ويلانىپ-تولعاندى، سوسىن ەكى بالانى جالدادى، ولار مۇنىڭ بوس جاتقان سەمەنت باسسەينىنە تەڭىز جاعاسىندا جاتقان مالتا تاستاردى تاسىپ اكەلىپ ءۇيىپ تاستادى. بالىقشى قوجايىن رەسەيدى اڭساپ، ساعىنعاندىقتان جانە "عىلىمنان" شاسكييدىڭ اقىل-ەسى اۋىسىپ كەتكەن عوي دەپ ويلادى.
بالالارمەن بىرگە شاسكيي بۇكىل باسسەيندى مالتا تاستارمەن تولتىردى، ال ءۇشىنشى كۇنى ەرتەڭگىسىن تاستىڭ ءبىر بولىگىن قايتا الىپ قويدى. تومەندەگى تاستار ىلعال ەكەن: باسسەيننىڭ تۇبىنە تاپ-تازا شالشىق سۋ پايدا بولىپتى.
وسىمەن ماسەلە شەشىلدى: جاز كۇندەرى بارلىق جەردەگى سياقتى شولدە دە مي قايناتارلىق ىستىق بولادى. جاز تۇندەرى، ماسكەۋدەگى ناۋرىز تۇندەرى ءتارىزدى، سۋىق بولىپ كەلەدى. ال ۇيىلگەن تاستار، تۇندە تەز سۋيتىن اۋا بۋلارىنىڭ تابيعي كوندەنساتورى بولىپ تابىلادى. وسىناۋ ءۇيىندى تاستار ىلعالدى سورىپ الادى دا ونى تومەن وتكىزىپ جىبەرىپ، استىڭعى قاباتتارىندا ساقتايدى.
شاسكيي اشقان جاڭالىققا جۇرتتىڭ بارىنەن دە كوبىرەك قۋانعان ونىڭ قوجايىنى بولدى. ول ۇلكەن باسسەين جاساپ، ونى مالتا تاستارمەن كومىپ تاستاپ، قۇدىقتىڭ ءولى سۋىنىڭ ورنىنا، كۇندە ەرتەڭگىلىك ون شەلەك ءموپ-مولدىر تۇششى سۋ الىپ تۇرۋدى ارماندادى.
باسسەيندى كورۋگە ماڭعىستاۋدىڭ بۇرىنعى تەجەۋسىز يەسى كوپەس زاحاريي دۋبسكيي كەلدى. شاسكيي ءوڭى بوزارىپ، ەرنى كەزەرىپ كەتكەن، ۇستىنە ءتۇسى جىلتىر كاستوم كيگەن پىسىقاي شالدىڭ بەيمازا سۇراقتارىنا جاقتىرماعان كەيىپپەن جاۋاپ بەرىپ وتىردى.
ريەۆوليۋسياعا دەيىن دۋبسكيي ميلليونەر بولعان. ول پاتشا ۇكىمەتىنەن بۇكىل ماڭعىستاۋدى تولايىم ساتىپ العان ەدى. "بالىق بايلىعىن قورعاۋ تۋرالى" زاڭدى ساقتاماي-اق، ەمىن-ەركىن بالىق اۋلاۋعا جانە ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا تەك وسى جالعىز شالعا عانا رۇقسات بەرىلگەن بولاتىن. دۇعا-نامازىن قازا جىبەرمەيتىن جىلى ءجۇزدى، تاقۋا شال، قازاق جۇمىسشىلارىنا كۇللى ماۋسىم ءۇشىن كىسى باسى ەكى سومنان عانا تولەيتىن، اراقپەن ساۋدا جاسايتىن جانە ءوزىنىڭ "جارىلقاۋشىسى"، تاشكەنتتە تۇراتىن ۇلى كىناز نيكولاي ميحايلوۆيچا تارتۋ-تارالعى جىبەرىپ تۇراتىن. وسىناۋ اقساقالدى سارى ءتىستى كىناز، كۇن قايناپ كەتكەن كەزدەرى ءوزىنىڭ ءۇيى مەن باۋىندا تىر جالاڭاش سەرۋەندەپ جۇرەتىن بولعاندىقتان دا، جالپى كاسپيي سىرتىڭداعى ولكەگە اتاق-داڭقى جايىلىپ كەتكەن ەدى. ءدال وسى قالپىنان اينىماي، ول ءوتىنىش يەلەرىن قابىلداپ، باياندامالاردى دا تىڭداي بەرەتىن.
دۋبسكيي شاسكييدىڭ باسسەينىنە قايران قالىپ، قولىن ونىڭ تۇبىنە سۇعىپ جىبەرىپ، سارى تىرناعىمەن تىرمالاپ كوردى دە ىلعال ساۋساعىن سورىپ، ءدامىن تاتقاسىن، شاسكييدى ءوزىنىڭ ساياجايىنا شاقىردى. ساياجاي تەڭىزدىڭ ءدال قاباعىندا، ءتۇپ قاراعان شامشىراعىنا جاقىن جەردە تۇرعان ەدى جانە ەل-جۇرتقا بىرنەشە ءتۇپ قۋراعان اعاشتارىمەن ايگىلى بولعان-دى. شاسكيي، ەسكى ءدىني سەنىمىنەن اينىماي قالعان كوپەس، شاي ءىشىپ، تەرلەپ-تەپشىپ، زەرىككەننەن قۋاڭ ءشول ۇستىنە شوككەن بۋالدىر مۇنارعا كوز تاستاۋمەن ۋاقىتىن وتكىزەتىن وسى ءبىر ناۋمەز ءۇيدى مۇلدە ۇناتپايدى.
ءشول دالا وڭمەڭدەپ كەلىپ، بەكىنىستى قورشاپ العان ەدى. ول ونى قالا شەكاراسىندا كۇزەتىپ تۇرادى. ءشولدىڭ قۇنارسىز توپىراعى مەن بوزعىلت جۋسانى كىسىنى جالىقتىرىپ، سارى ۋايىمعا سالادى. بۇل ۋايىم جەڭىل-جەلپى تاكاپپارلىقتان دا قۇر الاقان ەمەس: تۇنەرگەن ءشولدىڭ دە ماڭعاز ۇلىلىعى مەن قاتىگەزدىگى قاباتتاس، وسىناۋ قۇنارسىز دا زەرتتەلمەگەن بايتاق كەڭىستىكتى ىشتەي تۇسىنە-تۇيسىنىپ، شەكسىز بەرىلىپ زەرتتەۋ باقىتىنا يە بولىپ، امان قالعاندار ساناۋلى-اق شىعار، - دەپ ويلادى شاسكيي.
الەكساندروۆسكيي بەكىنىسىندە، دۋبسكييدەن باسقا تاعى بىرەۋ، سارىشۇناقتار اۋلاۋعا جاڭا تۇزاق ويلاپ تاپقان اقىماق گەنەرال دا تۇرىپ جاتتى. ءبىر كەزدەرى ول شەت ايماقتاعى وسىناۋ گارنيزونعا باسشىلىق ەتىپتى. بالىقشىلار تاپ وسى گەنەرالدىڭ بەكىنىسكە كەلگەن بەتتە پارادقا اۋىزدىقپەن الىسقان كۇرەڭ ايعىرعا ءمىنىپ، قوپاڭداپ كەلگەنىن ءسوز ەتەدى. ول قازاقتاردى تۋعان تىلىندە قۇتتىقتاۋ ءۇشىن، ولارعا تاسىرلاتىپ شاۋىپ بارادى دا:
— سالەم سەندەرگە، ساقساۋىلدار — دەپ بارق ەتە قالادى.
قازاقتار شوشىپ كەتەدى. سودان كەيىن كۇللى قالا بىرنەشە كۇنگە كۇلكىگە قارق بولىپ قالادى.
بەكىنىستىڭ ەڭ قىزىق مەكەندەۋشىلەرى اڭسوعار-بالىقشىلار، تۇلەندەردى ۇرىپ الۋدىڭ ماماندارى بولاتىن. تۇلەندى سوعىپ الۋ اسا ءقاۋىپتى، قاتىگەز بەزبۇيرەكتىڭ ءىسى ەدى. اڭسوعارلار قىستى كۇنى ۇلكەن قوش بولىپ، مۇز ۇستىمەن تەڭىزگە شىعاتىن. بۇعان دەيىن اتتاردى جەمدەپ، كۇيىنە كەلتىرىپ، كۇتىپ باپتايتىن. تۇلەن سوققاندا ءىستىڭ تاعدىرى اتتىڭ موينىندا بولاتىن: زەڭبىرەك اتىلعانداي كۇركىرەپ، كوك ساۋىت مۇز شاتىناي جارىلىپ، تەڭىزگە قاراي جىلجي جونەلگەننەن-اق، اڭسوعارلار سو ءبىر اتتاردى جاعاعا قاراي قامشىلاپ، قۇيىنداتىپ ايداي جونەلەتىن، سو كەزدەرى وسى ءبىر اساۋ اتتار قۇتىرىنا شاۋىپ، مۇز جارىقتارىنان شانالارىمەن قارعىپ ءوتىپ، زاۋلايتىنىن ايتسايشى!
اڭشىلار تۇلەندەردىڭ ءتولىن — ءالى مالتي بىلمەيتىن اق تولدەرىن سوعاتىن. مۇز ۇستىندە شومبال تاياقتارمەن سوعىپ الاتىن دا بەكىنىسكە ولاردىڭ التىڭداي جىلتىراعان ۇلپاندارىن اكەلەتىن.
قىس تۇسكەن سايىن اڭسوعارلاردىڭ بىرنەشە ارتەلى — كوشتەرى قازا تاباتىن. ولاردى تەڭىزدە جارىلعان سەڭ ۇستىندە، پەرسيا جاققا قاراي ايداپ اكەتەتىن. قۇتقارۋ اسا سيرەك كەزدەسەتىن: بەكىنىستە مۇنداي باقىتسىز جايتتاردى رەسەيگە حابارلايتىن تەلەگراف جوق-تۇعىن.
شاسكيي تاراس شيەۆچەنكونىڭ "زياندى يدەيالاردى تاراتقانى" ءۇشىن، ساقال-شاشىن قىرىپ، كاتورگالىق ماڭعىستاۋ قىستاعىنا ايدالىپ، الەكساندروۆا بەكىنىسىندە سانامەن سارعايعانىن ءبىلدى.
تەك قاراشا ايىندا عانا شاسكيي بالىقشىلاردىڭ شاعىن كەمەشىگىمەن بەكىنىستەن پەتروۆسكىگە بارىپ جەتتى.
ەندى ءقازىر شاسكيي تۇرىمدە بولشيەۆيك-ماتروس ەستون ميللەرمەن قاتار جاتىر. ول سونىمەن بىرگە اباقتىدا دا ءۇش اي وتىرعان. ەكەۋىن قوسارلاپ ەكى رەت اتۋعا اپارعان، ەگەر شاسكيي سوندا اقىلىنان اداسپاي قالسا، ول تەك وسى ميللەردىڭ ارقاسىندا عانا ەدى.
باسىنا تەڭىز كاسكەتىن كيگەن وسىناۋ ۇندەمەس بوزىم بۇعان تۋعان ەستونياسى تۋرالى، قۇم دوڭەستەر مەن كارى ريەۆەل تۋرالى ساراڭ سويلەپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى، ال شاسكيي بولسا، تاپ ءقازىر ريەۆەلدە بالتىقتىڭ جاسىلداۋ مۇزىنىڭ ءيىسى اڭقىپ، جاۋدىرەي جانعان تىنىش وتتارىمەن بەزەنگەن قالا اسەمدەنىپ-ساندەنىپ، قۇلازىپ قالعان شىعار دەگەن ءبىر اسەرلى سەزىم-تۇيسىكتەن قۇتىلا الماي-اق قويدى، ويتكەنى مىڭداعان ميللەرلەر ۇيلەرىنەن كەتىپ، سامارا مەن شەپكۇرەك قالالارىنىڭ تۇبىندە قىزىل اسكەر بولىمدەرىندە شايقاسىپ جاتتى، ساسىق تۇرمەلەردە قامالىپ، اش-جالاڭاش، مۇز قۇرساعان اڭعال-ساڭعال تەپلۋشكالاردا تۇرىپ جاتتى.
ميللەر بارلاۋ كەزىندە قولعا ءتۇسىپ قالىپتى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، دەنيكينشىلەر ونى قايتكەن كۇندە دە — "جەر جاستاندىرۋ" كەرەك ەكەن، ءبىراق ول ۇدايى اجالدان الىس جاتقان بىردەمەنى، ماسەلەنكي، قاشىپ كەتۋ جولىن ويلايدى.
الگى وزدەرىن اتاتىن تۇندەرى شاسكيي ۇرەيلەنىپ، دىرىلدەپ قالشىلداي باستاعاندا، ميللەر ونى ارقاسىنان قاعىپ:
— بەكىنىڭىز! تۋعان ەكەنبىز — ءبارىبىر ولەمىز! — دەپ قايداعىنى ەسكە سالادى.
شاسكييدى ون جەتىنشى جىل شىلدەسىنىڭ اپتاپتى كۇندەرىندە بولشيەۆيك بولعان، بالتىق فلوتىنىڭ شتۋرۆالشىسى ميللەردىڭ ۇستامدىلىعى تاڭعالدىراتىن. ميللەر شاسكييدەن ون جاس كىشى بولاتىن جانە ول شاسكييگە ءمالىم نارسەلەردىڭ جۇزدەن ءبىرىن دە بىلمەيتىن، ءبىراق گەولوگ ونىڭ الدىندا ءوزىن بالامىن دەپ سەزىنەتىن.
ميللەر ىمىراعا كەلۋدى بىلمەيتىن جانە ول گەولوگ مۇلدە تۇسىنبەيتىن جاعدايدى — كۇرەس پەن جەڭىستىڭ زاڭىن جەتە يگەرىپ العان ەدى. ول ادامدارعا سالقىن سابىرمەن قاراپ، تۇسىنۋگە ۇمتىلاتىن، ءاماندا جايىمەن ىسقىرىپ وتىراتىن، تەرگەۋ كەزدەرىندە تىم سىپايى، ءبىراق ءدۇدامال جاۋاپ بەرەتىن، جانە جۇزدەرى قۋارىپ، ىشتەي قۇتىرىنىپ وتىرعان وفيسەرلەرگە جىميا كۇلىپ، وزىنە كوپتەن تانىس تۇرىمگە قاراعانداي-اق، زەرىگە قاراپ، كۇلىمسىرەپ وتىرا بەرەتىن.
ول كونتررازۆەدكانىڭ باستىعىن (بارلاۋعا قارسى ءبولىم باستىعىن) جىنداندىرىپ جىبەرە جازداعانى جانە سودان كەيىن وعان بابىمەن ستاقانعا سۋ قۇيىپ ۇسىنعانى ءۇشىن، تاباندا اتاق-داڭققا بولەنىپ شىعا كەلدى. باستىق قولىمەن ستاقاندى ۇستەل ۇستىنەن قاعىپ تاستاپ، قاعازداردى تاياقشاسىمەن ءبىر تارتىپ جىبەرىپ، بۇگىن تۇندە سەنى دارعا اسامىن دەپ، ميللەرگە سەرت بەرەدى، ءبىراق ونى دارعا اسپايدى.
كونتررازۆەدكا ميللەردى "ءقاۋىپتى سۋبەكت"، كوميسسار دەپ اتادى دا ونى ابدەن دىڭكەلەتىپ، ماڭىزدى مالىمەتتەر الامىز دەپ ويلادى. ونى ءالى ءبىر رەت تە سۇمبىمەن ۇرعان جوق-تۇعىن. ايداۋشىلار ميللەرگە: "تاسمەتىن عوي، بۇ بالەكەت، اسىلىندە، جاۋجۇرەك سويقان بولار"، — دەپ ءبىر ءتۇرلى قۇرمەتپەن قارايتىن.
ءدال ءقازىر ودەسسالىق شكولنيك — بۇرىنعى تەرى يلەۋشى جانە پارتيزان — قامالعاندار اراسىنداعى بىردەن-بىر تەڭىزشى ميللەرگە كەلىپ، تەمەكى سۇراپ تۇرىپ:
— سەن تەڭىزشىسىڭ، پاروحودتىڭ قۇرىلىمىن بىلەتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى.
— ءيا، بىلەمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ميللەر.
— مەن مىناداي ءبىر شەشىمگە كەلدىم (شكولنيك "تاك" دەگەن ءسوزدى تىم جۇمسارتىپ ايتتى). پاروحودتى انە ءبىر جەكسۇرىنمەن بىرگە باتىرۋ كەرەك. شكولنيك تۇتانىپ تۇرعان شىلىمىمەن توبەنى ءبىر ءتۇرتتى. — سەن كراندى اعىت، ول سەندەردە نە دەپ اتالۋشى ەدى — كينگستون با، الدە، باسقا ما. ءبارىبىر ءبىزدى ولتىرەدى. بوسا دا قۇريدى ەكەنبىز، ەندەشە سولارمەن بىرگە قۇريىق. سولاي ما.
— كينگستون بۇل ارادا ەمەس، — دەپ نەمقۇرايلى جاۋاپ بەردى ميللەر. — ەسەرلىك نەمە قاجەت؟ ولاردىڭ پلاستينكاسى تاۋسىلىپ كەلەدى، ال بىزدەن ون شاقتى ادام ءتىرى قالسا دا جامان بولماس. جاپپاي ءوزىمىزدى-وزىمىز ءولتىرۋ ءىسىن ۇيىمداستىرا كورمە، شكولنيك، جۇرتتىڭ زارە-قۇتىن قاشىرما.
— سولاي ما! سولاي دەگىن! — دەپ كۇيىنە كۇبىرلەگەن شكولنيك ميللەردەن شەگىنىپ كەتتى.
كاپيتان تۇنىمەن پالتوسىن شەشپەي ءوز كايۋتاسىندا وتىردى. تان تىم كەشىگىپ، ساعات سەگىزدە اتتى. سۋىق بۇعان كايۋتالاردا سۇرعىلت تۇمان تەربەلىپ تۇر. تەرشىگەن يلليۋميناتورلار سىرتىڭدا تەڭىز وكىرىپ جاتىر. شىعىستا، ازيانىڭ ۇلان-عايىر شولدەرى ۇستىندە مۇزداي تاڭ سارعايىپ تۇر.
كاپيتان پالۋباعا شىقتى. كايۋت-كومپانيادا ەدەندە جاسىل كيىمدى سولداتتار جاتىر. وراسان زور جانە وتە جايسىز تەڭىزدىڭ تاڭەرتەڭگى ۋاقىتى ولاردىڭ ءۇش ءتۇستى جاپسىرمالارى بار مىج-مىج شەنەلدەرىنە، قۇلاپ قالعان ۆينتوۆكالارى مەن كۇلدىرەپ ىسىنگەن بەتتەرىنە سەبەزدەپ ءتۇسىپ تۇر. قاقىرىق پەن سپيرت ءيىسى مۇڭكيدى. كىر-قوجالاق ايناعا قۋراپ قالعان فۋكسيالى ۆازون شاعىلىسىپ ءتۇسىپ تۇر.
داياشى نەگە ەكەنى بەلگىسىز سارعايىپ كەتكەن تاباقشالاردى ءسۇرتىپ، ۇستەلگە سىتىرلاتىپ كراحمالدانعان داستارقان جاپتى. سۇيەكسىڭدى ادەتى قالسىن با.
ول كاپيتانعا سۇزىلە قاراپ، كۇرسىندى دە قويدى. ءيا، استراحاننان باكۋگە قاراي جۇزگەن تاڭعاجايىپ كۇندەر بىتكەلى قاشان، سوندا ول ادامداردى سۋقانى سۇيمەيتىن كاسىبي دەرتكە — ميزانتروپياعا شالدىققان مۇڭىن ءوزى، جولاۋشىلارمەن ازىلدەسىپ، بالالاردى باستارىنان سيپاپ ەدى-اۋ.
كونستانتين پەتروۆيچ، قاراڭ قالسىنشى ءبارى! — داياشى بوس شكاپتىڭ ەسىگىن اشتى — مۇمكىن، اراق ىشەرسىز؟ ءجان-تانىڭىز تۇگەل سىز بولىپ كەتكەن شىعار. سەمكين كەشە كۋبريكتە: ءبىز پاروحود "نيكولاي" ەمەسپىز، "جۇزبەلى دار اعاشىمىز" — دەپ ابدەن دۇرىس ايتتى.
داياشى سىرتىن بەرىپ، كىر ورامالمەن كوزىن ءسۇرتتى. ونىڭ قىلقيعان موينى نارتتاي بولىپ، قىزارىپ كەتتى.
كاپيتان جوتكىرىنىپ، كوپىرشەگە قاراي ءجۇردى. وندا دۇربى-بينوكلى سالبىراپ، كەشەگى شي بورباي قارت وفيسەر تۇر ەكەن. ول شىعىسقا قاراپ، تىجىرايىپ تۇر.
وفيسەر كاپيتاننىڭ قاسىنا كەلىپ، بۇنىڭ كوزىنە مەيىرلەنە قاراپ، ساقالىن سيپاي بەردى دە: — الگى قارا ادا دەگەنى قاشان كورىنەدى، كاپيتان؟ — دەدى.
— كەلگەن كەزدە كورىنەدى عوي.
— حوش، سولاي دە، سولاي دەگىن، ۇقتىم. — وفيسەر التىن پورتسيگارىن الىپ، كاپيتانعا ۇسىنباستان، تەمەكىسىن تارتتى. — سولاي دە، سولاي دەگىن. ول كاپيتاننىڭ يىعىنا قولىن ارتتى. قولى شويىنداي بولىپ ەلەستەدى. — ارالعا بەس ميلدەي جەر قالعان كەزدە، ماعان حابارلارسىز. رەتى كەلگەسىن ايتايىن، تۇلاي بەرگەننىڭ ەشبىر ءمانى جوق. — ول كاپيتاننىڭ يىعىن قىسىپ جىبەردى. رەيس قۇپيا. ادامدارعا ەسكەرتىپ قويىڭىز، بوسپەلىگى ءۇشىن باسىمەن جاۋاپ بەرەدى.
كاپيتان باسىن يزەپ، ابايلاپ يىعىن بوساتتى. وفيسەر ورمەكشى اياعىنداي اياعىمەن تەڭسەلە باسىپ، تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ، تراپقا قاراي بەتتەدى.
ەكى ساعات وتكەننەن كەيىن ۆاحتاداعى ماتروس جاعالاۋ كورىنە باستادى، — دەپ حابارلادى. داۋىل باسەڭدەي ءتۇستى. مۇزداي سۋ "نيكولايدىڭ" ءبۇيىرىن جايىمەن جالاپ كەلەدى. اشىق قىس كۇنى اياسىندا جارقىراعان اسپان كوگىنە بالتامەن شاپقىلاپ سالعان الاسا جارلاۋىت قاباقتار قاراۋىتىپ قالقىپ شىعا بەردى. تەنتەك تولقىنداردىڭ اق كوبىگىمەن قورشالعان جالعىز ارالعا قاراي "نيكولاي" باياۋلاتىپ، جاي عانا جىلجىپ كەلە جاتتى.
سول كەزگە دەيىن تۇرىمدە ءىش سۇزەگىمەن اۋىرعان ون ادام قازا تاپتى. ولاردىڭ مايىتتەرى سۋدا شىلپىلداپ قالقىپ ءجۇردى. گرۋزين گوگوبەريدزە جانۇشىرا شىڭعىرىپ، ءوز قولىمەن ءوز قۇلاعىنا مۇزداي سۋدى لىقىلداتىپ قۇيا بەردى. ونىڭ قۇلاعىنىڭ شانشۋى باستالعان ەدى. ول ساندىراقتاپ وتىر. وعان كونتررازۆەدشىكتەر مۇنىڭ باسىن ىستىق تەمىرمەن شىجىلداتا كۇيدىرىپ جاتقانداي بولىپ كورىندى، سول سەبەپتى دە ول جولداستارىن داۋىستاپ شاقىرىپ:
— ساندرو، قۇتقار مەنى! ساندرو، ولۋىمە جول بەرمە! — دەپ ايقايلاي بەردى.
ءتۇس الەتىندە ءتۇرىمدى اشتى.
و جاقتان ساسىق اۋامەن بىرگە گرۋزيننىڭ:
— ساندرو، وڭباعانداردى سوق! — دەگەن جان داۋسى اتىلىپ شىقتى.
شاسكيي باسىن كوتەردى. جوعارىدا تەمىر قۇدىقتىڭ جيەك-جيەگىندە جاسىل شەنەلدەر تەربەلىپ تۇر، ولاردىڭ ۇستىڭگى جاعىندا جىرىم-جىرىم قارا بۇلتتاردى الىپ، سۋىق اسپان جوڭكىپ بارادى. سۋ ىشكىسى كەلەدى. جارىق ءتۇرىم ءىشىن جارقىراتىپ جىبەردى. قاماۋداعىدار كىرپىكتەرىنەن دايلى جاسىن اعىزىپ، قاستارىن جىپىلىقتاتا قاعادى.
شاسكيي سو مەزەتتە تۇڭعىش رەت ءتۇرىمنىڭ تات باسقان بۇيىرلەرى مەن اياعىنىڭ استىنان كىلكىلدەگەن سارى سۋدى كوردى. ولىكتەردىڭ كوكپەڭبەك جۇدەۋ جۇزدەرى سول سۋدا جايىمەن تەربەتىلىپ، قالقىپ ءجۇر. باستارىنا ىدعاد بۋركالارىن بۇركەنىپ العان ءۇش اۆارلىق سىعىلىسىپ، بىرگە جاتىر. ولاردىڭ بىرەۋى ءتىرى ەكەن. باسىن كوتەرىپ الىپ، بەيمالىم ءبىر تىلدە، شاعىنعان ۇنىمەن، ۇزىننان-ۇزاق بىردەڭەنى ايتتى دا سۋعا قۇلاپ ءتۇستى.
ميلدەر تەمىر تراپقا بارىپ، جايىمەن جوعارى كوتەرىلە بەردى. و جاقتان الدە بىرەۋلەر ايقايلاپ جاتىر، ءبىراق شاسكيي ەشتەڭەنى دە ەسىتپەدى — ول كەيىن قۇلاپ تۇسپەۋگە تىرىسىپ، ميللەردىڭ سوڭىنان قالماي، قاسارىسىپ ورمەلەپ كەلەدى.
تۇرىمنەن سەكسەن ادام جوعارىعا امان شىقتى. ءوز بەتىمەن شىعا الماعانداردىڭ ءبارىن سوندا قالدىرىپ، ونى قايتادان اۋىر دا جالپاق تاقتايلارمەن باستىرىپ تاستادى.
قاماۋداعىلاردى — تەربەلۋدەن، اشتىق پەن شولدەن سارعايىپ كەتكەن توبىردى كەمەنىڭ ارتقى جاعىنا ايداپ اپارىپ، ءۇيىرىپ تاستادى. اڭىراعان تازا اۋا ولاردىڭ ءالجۋاز وكپەلەرىن جىرتا باستادى.
پاروحود بۇكىر ارالدىڭ قاسىندا، سۋدان قىلتيىپ شىققان قارا تاستاي بولىپ، ىرعالىپ تۇردى.
اقشۇناق وفيسەر كوپىرشە ۇستىنە شىقتى. ول قامالعاندار توبىرىن كوزىمەن ءبىر شولىپ، مىرس ەتتى.
— امان-ەسەن كەلۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن، جولداستار! — ول تەاترلىق ىممەن قولىن ءبىر سەرمەپ، ارال جاعىن مەگزەدى. — سىزدەردىڭ باسپانالارىڭىز وسى. سىزدەر وسى ارادا سوۆەت وكىمەتى ورنادى دەپ جاريالاي بەرۋىڭىزگە بولادى...پورۋچيك، بۇلاردى جيىرما-جيىرمادان بول!
قايىقتاردى سۋعا تۇسىرۋگە ۇزاق ۋاقىت كەتتى. شاسكيي نەمقۇرايدى كۇيدە كۇتە بەردى. ماتروس جاسىرىپ ونىڭ قولىنا ءبىر قۇتى تەمەكىنى سۇعا سالدى. شاسكيي تەمەكىگە اڭىرا ءبىر قاراپ، ونى ميللەرگە بەردى. ول تەمەكى تارتپايتىن.
قامالعانداردى قارا ادا ارالىنا ءتۇسىرۋ بىرنەشە ساعاتقا سوزىلدى. قۇيىن ءۇيىرىلىپ تۇرعاندىقتان قايىقتار جاعالاۋعا جاقىنداي المادى. قامالعانداردى بەلۋاردان كەلەتىن سۋعا سەكىرىپ تۇسۋگە جانە جاعاعا دەيىن جاياۋ بارۋعا زورلاپ كوندىردى. شكولنيك سەكىرگەندە تالتىرەكتەپ كەتتى. تولقىن ونى ۇرىپ جىعىپ، ايدىنعا الا جونەلدى. جاعالاۋعا شىكقاسىن شاسكيي قويتاسقا ەتپەتىنەن جاتىپ، پاروحودقا قارادى. قارا جانە سارى سىرمەن بويالسا دا كىر-كوجالاق بولىپ تۇنجىراپ تۇرعان پاروحود ساسىق ءتۇتىنىن شۇبالتىپ، اتكەنشەك تەپكەندەيىن تولقىندا جانتالاسىپ ازەر تۇر.
شاسكيي ءتىپتى نە بولىپ، نە قويعانىنا تۇسىنبەدى دە. ول وزدەرىن ارالعا قۇرالاقان تاستاپ كەتكەنىن، سۋ دا، تاماقتا تا، ءتىپتى قاتىپ قالعان نان دا بەرمەگەنىن بايقاماي قالدى. مۇنىڭ نە ەكەنىن جالعىز ميللەر عانا ءبىلدى. ارال مەن تەڭىز جاعالاۋى اراسىندا جالپاق بۇعاز بۋىرقانىپ جاتىر ەكەن.
ەڭ سوڭعى قايىقتىڭ پاروحودقا قالاي قايتىپ ورالعانىن، ماتروستار بىر-بىرىنە بوگەت جاساپ، ونى ارقالاپ قالاي جوعارى تارتىپ الىپ جاتقانىن شاسكيي انىق كوردى. سوسىن تۇرىمنەن الىكتەردى تارتىپ الىپ، سۋعا لاقتىرىپ تاستادى، كەمەنىڭ ارتىنان سۋ شالپ ەتتى. سول-اق ەكەن، "نيكولاي" گۋدوگىن بوزداتىپ، ارال ۇستىنە ءتۇتىن شىمىلدىعىن قۇرىپ، تۇسكەيگە، باكۋ جاعىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
— ميللەر، ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى كۇبىرلەپ شاسكيي، سوسىن ءبىر تاس ۇستىنە وتىرا كەتتى.
ميللەر ونى يىعىنان ۇستاپ، جۇلقىپ قالدى:
— ءقازىر تۇرايىق تا وسىناۋ قارعىس اتقان جەردەن قولىمىزعا ىلىنەتىن وتىن اتاۋلىنى جينايىق، ەرلىك ەندى كەرەك. بۇل ارادا ءبىر تامشى دا تۇششى سۋ جوق. سۋسىز ءبىز، دەنىمىز ساۋ بولسا، تەك ءۇش كۇندەي عانا ءومىر سۇرەمىز. بۇعازدىڭ ار جاعىنداعى جاعالاۋدا، بالكىم، تۇرىكمەندەر كوشىپ جۇرگەن شىعار. سولارعا تۇتىنمەن بەلگى بەرۋ كەرەك.
شولىركەمەس ءۇشىن شاسكيي كەش بويى ۋاق مالتا تاستاردى سوردى. ول قۇرعاق شوپشەكتەر مەن جاعالاۋعا سۋ شىعارىپ تاستاعان تاقتاي سىنىقتارىن ىزدەپ، ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ ءجۇرىپ، بۇكىل ارالدى كەزىپ كەتتى. تەڭىز قۇلازىپ جاتىر. جىلدىڭ وسى مەزگىلىندە بۇل ارادان بىردە-بىر كەمەنىڭ، بىردە-بىر تۇرىكمەن قايىعىنىڭ كەزدەسپەيتىنىن شاسكيي جاقسى بىلەتىن. شەگە قۇم مەن اششى تۇزدان وزگە ەشتەڭە بولمايتىن وسى ءبىر قاپ-قارا، قۋارعان قۋ جاعاعا كىم كەلۋشى ەدى!
ءتۇن تۇسكەنشە ەكى جەرگە وت جاعىپ،ولاردىڭ قاسىنا سۇزەكپەن اۋىرعانداردى جاتقىزدى. ەرتەڭگىلىك ساناعاندا الپىس ادام ءتىرى قالىپتى.
تەمىرحان-شورادان كەلگەن ءۇش ستۋدەنت جاعاعا ءجۇزىپ جەتپەكشى بولدى. ميللەر ولاردى ۇستامادى. ول وتتاردى قۋ جۋسان مەن قيقىم-سيقىمداردى كوسىپ سالىپ، قويۋ ءتۇتىندى بۋداقتاتا تۇسپەكشى بولدى. ستۋدەنتتەر تىر-جالاڭاش شەشىندى. ولاردىڭ ەكەۋى ءجۇزىپ كەتتى دە، ءۇشىنشىسى جاتا قالىپ، جەرگە بەتىن باسىپ جىلاپ جىبەردى؛ ول ءتىپتى سۋعا جەتە دە المادى، ونىڭ جۇرەگى كوتەرىلىپ، لوقسىپ، تالتىرەكتەپ ازەر تۇردى. جۇزگىشتەر جاعاعا جەتە بەرگەندە سۋعا باتىپ كەتتى. بۇعازدا تاعى دا قارا داۋىل بۇرسانىپ تۇرعان ەدى. اعىس قارا سۋ تاسقىنىن تاستارعا اپارىپ سوعىپ جاتتى. كەشكە سالىم قامالعاندار الاۋ باسىنا ەڭبەكتەپ كەلىپ، قىبىر ەتپەي جاتىپ قالدى. ميللەر ءوزىنىڭ ماتروس بەلدىگىنىڭ ءبىر شەتىن شايناپ، جاعىلعان وتقا وتپەي جاۋاپ قاتار دەپ، جاعالاۋدان كوز جازبادى. ءبىراق ونداي وتتار كورىنبەدى. ءشول-بايابان جاقتان ءتۇن تۇنەگى تۇمان مەن ىس بولىپ قالقىپ ءوتىپ جاتتى. ول بەتپاق ىسپا قۇمنىڭ كۇللى ىزعارى مەن ءزارىن ارالعا قاراي قۋىپ تىعا بەردى.
— ميللەر، — دەپ سىبىرلادى ءتۇن ورتاسىندا شاسكيي، — ميللەر، ەندى ەسىمە ءتۇستى! قازاقتار قىستا مالىن قارابۇعازعا ايداپ بارادى. ونىڭ جارلارى مەن ورلارىندا قار جاتادى.
— ەگەر قار جاۋسا، ءبىز باقىتقا كەنەلەر ەدىك، — دەپ كۇبىرلەدى ميللەر.
بۇل تۇندە تاعى ون بەس ادام كوز جۇمدى. شاسكيي ەرتەڭگىلىكتە ەسىنەن تانىپ جاتتى. شىعىستان بۇ جاققا تومەندەي ۇشقان قارا بۇلتتى ما، الدە الاپات ءبىر ءورتتىڭ سۋىق ءتۇتىنىن بە، ايتەۋىر بىردەڭەنى ايداپ كەلىپ جاتتى. شاسكيي قىپ-قىزىل كوشىن اشىپ، قارا بۇلتقا اڭىرايىپ قارايدى، سولاردان ەندى، مىنە، تىم بولماسا جاڭبىردىڭ ءبىر تامشىسى تامار دەپ ەمەكسيدى.
قارا بۇلتتار الاساپىران بولىپ ارالاسىپ، بىرتە-بىرتە تومەندەي بەردى. تەڭىز تىنىم-تىنىس تاپتى. جەل وزگەرە باستادى، ەندى تەڭىز ارالعا تەرىسكەيدەن بۋىرقانىپ باس سالۋعا ازىرلەنە باستادى، مۇمكىن سول جاقتان ءقازىر بۇلاردى قۇتقاراتىن كارلى بوران كەلە جاتقان شىعار.
شاسكيي تۇرىمدە وزدەرىمەن بىرگە جۇزدەن اسا ادام وتىرعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. قالعاندارى قايدا؟ شىنىمەن-اق ءبارىن دە اتىپ تاستادى ما ەكەن؟
ءتىلى كۇپ بولىپ كەتتى. شاسكيي باسىن ازەر دەگەندە بۇرادى، ءاربىر ءسوزى قاڭسىعان تاڭدايىن قاقساتىپ، جانىن كوزىنە كورسەتەدى. قارا بۇلت تومەندەگەن ۇستىنە تومەندەي ءتۇستى. قارا جارتاستىڭ قوماقتى ءبىر سىنىعى ۇستىندە ءولىم حالىندە جاتقان ادامداردىڭ ىڭىرسىعانى بۇلارعا انىق ەستىلە باستادى. قارا بۇلتتارمەن بىرگە ارالعا قاھارلى دا قاتىگەز دىمقىل كەش تە تۇسە بەردى.
ميللەر تىزەسىمەن جىلجىپ، وت باسىنا كەلدى، كەلدى دە ەڭ سوڭعى شىرىك تاقتالاردى اياعىمەن وتقا ىسىرا سالدى. جاقىن-جۋىقتاعى تاستار جاقتان ولىكتىڭ تاتتىلەۋ ساسىق ءيىسى وت باسىنا مۇڭكىپ كەلىپ جاتىر. ميللەر ەتپەتىنەن قۇلاپ ءتۇسىپ، تىرپ ەتپەي قالدى.
سوڭعى ءتۇن گۋىلدەپ سوققان تەرىستىك جەلىن الا كەلدى. ءتۇن جارىمدا شاسكيي بەت-اۋزىنا ىلعالدى سۋىق بىردەڭەنىڭ تيگەنىن سەزدى. اسپاننان سيرەك تە بولسا كوبەلەك-قار ۇشقىنداپ تۇر ەكەن. شاسكيي داۋىستاپ، ميللەردى وياتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق وعان ال-دارمەنى جەتپەدى. ول تەك اۋزىن اشىپ، جەلمەن، تەڭىزدىڭ شاشىراندى تامشىلارىمەن بىرگە جارىلىپ كەتكەن ەرنىنە كەلىپ قونىپ جاتقان قار ۇشقىندارىن جالاي بەردى.
دەگەنمەن، ەگەر ول ءولىپ قالماسا، ۇيىقتاپ جاتقان ميللەردى وياتۋى كەرەك ەدى. شاسكيي قولىن ۇشكىر تاستارعا تىرەپ، تۇرىپ وتىردى. اياعى كۇيىپ-جانىپ بارادى: شاماسى، تۇندە ونىڭ اياعىن ۇسىك شالعانعا ۇقسايدى. ازىناعان جەل ونى باقشاداعى شۇبەرەك تۇلىپ سياقتى تەربەلتىپ، ارقاسىنان تومپەشتەپ، سۋىق قارىعان بەتىن وسقىلاپ جاتىر.
شاسكيي ءوزىن-وزى زورلاپ، كوزىن ارەڭ دەگەندە اشتى، ويتكەنى وعان كوزىن اشۋ ءولىم دەگەن ءسوز ەدى، سەبەبى ەندى قايتىپ وسىناۋ بورىدەي ۇلىعان قاھارلى ءتۇن سۋرەتىن كورۋگە ونىڭ ءداتى شىداماس ەدى. ول جابىسىپ قالعان كىرپىكتەرىن ازەر اشىپ، ايكەزبە سياقتى، الدىڭعى جاققا مەڭىرەيىپ قاراپ ەدى: قارلى قۇيىننىڭ ار جاعىندا، كوز تۇرتكىسىز قاراڭعىدا ءۇش جەردە وت الاۋلاپ جانىپ تۇر ەكەن. بۇل ساندىراق پا، الدە جاعالاۋدا شىنىمەن-اق وتتار لاۋلاپ جاتىر ما؟
شاسكيي قولىمەن سيپالاپ، قاسىنداعى ميللەردىڭ كۇرتكەسىن تاۋىپ الدى دا، ونى جاعاسىنان ۇستاپ، بار كۇشىمەن تارتىپ قالدى. ميللەر ىڭقىلداپ قويا بەردى.
— ميللەر! — دەپ سىبىرلادى شاسكيي، مۇنىسى ونىڭ ايقاي سياقتانىپ كورىنگەن. — ميللەر، كوگەرشىنىم، تۇرىڭىز. جاعالاۋدا وتتار مازداپ تۇر. سانسىز وتتار!
ميللەر قوزعالىپ، ازەر دەگەندە اۋناپ شالقاسىنان جاتتى. شاسكييدىڭ قولى مەن يىعىنان تىرمىسىپ ۇستاپ، ىستىق دەمىمەن ونىڭ بەتىن بۋلاپ، سۇيرەتىلىپ بارىپ، ارەڭ وتىردى.
— اعايىندار... — دەدى ول باسەڭ ۇنمەن، ءبىراق بىردەن ءۇنى ءوشىپ قالدى. — اعايىندارىم سول، تەزىرەك! اينالامىزدى اجال تورىپ ءجۇر، باۋىرلارىم!
ول تالتىرەكتەپ، ورنىنان تۇردى.
نە دەدىڭ؟ — دەپ ول شاسكييگە قاراپ ايقايلاپ جىبەردى. — جات، قوزعالما! تاڭەرتەڭگە دەيىن شىدا! ءبىزدى كورگەنگە ۇقسايدى.
قامالعاندار قىبىر ەتپەيدى. تەك ءبىر عانا قىزىل گۆاردياشى باسىن كوتەرىپ ەدى، زاماتىڭدا سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
ەرتەڭگى ساتتە تەك جيىرما ەكى ادام عانا ءتىرى قالىپتى. تالما ءتۇستىڭ شاعىندا بەكتاش ءمۇيىسىنىڭ ار جاعىنان تىم اۋماقتى جەلكەننىڭ باتىپ-شىعىپ كەلە جاتقان بوزعىلت ءبۇيىرى كوزگە شالىندى. ول سولتۇستىكتەن سوققان قاتىگەز جەلمەن ارپالىسىپ، قارا تولقىننىڭ جالىنا بىردە اتىپ شىعا كەلسە، ەندى بىردە شىم باتىپ، كورىنبەي كەتەدى.
جەلكەندى تەك ميللەر عانا كوردى. شاسكيي ساندىراقتاپ جاتىر. وعان قاراتاس ءوزىن زىلدەي قولىمەن قۇشاقتاپ الىپ، جەرگە ءسىڭىرىپ جىبەرەتىندەي بولىپ كورىندى.
ميللەر سونە باستاعان وتقا قاسىندا جاتقان شەنەلدى لاقتىرا سالدى. وتتان كىسىنى تۇنشىقتىراتىن سارى ءتۇتىن بۇرقىراپ شىعا بەردى.
ميللەردىڭ ەڭ سوڭعى كورگەنى — باسىنا قۇلاقشىن كيگەن جاق سۇيەگى شىعىڭقى بىرەۋدىڭ بەت-جۇزى بولاتىن؛ سوسىن ونىڭ اۋزىن جانىنا جاعىمدى ءبىر سۇيىق زات كۇيدىرىپ جىبەرگەن ەدى، سودان كەيىن الدەكىمنىڭ ىسىلداعان داۋسى ورىسشالاپ: "مىنا ءبىر ون بەسىن ال، قالعاندارى ءبارى ءولىپ قالىپتى" — دەدى جايباراقات. ميللەر بۇدان وزگە ەشتەڭەنى ەسىنە تۇسىرە المادى.
قارا اداداعى وتتاردىڭ ءتۇتىنىن جاعادان بايقاعان قازاقتىڭ اتىن ەشكىم دە بىلە الماي قويدى. بالكىم، سول قازاق ءالى ءتىرى شىعار. مۇمكىن، ول گۋريەۆتىڭ ماڭىندا، ادايلار دالاسىندا "وۆسيەۆود" وتارىن باعىپ جۇرگەن بولار، الدە قارابۇعازدىڭ تۇز كاسىپ ورنىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇر مە؟ — ونى ءتىرى جان بىلمەيدى، ونىڭ ءاتى-جونىن ءشول جالماپ جىبەرىپتى. كوشپەلىلەردىڭ پاسپورتى بولماعان، ولار دالاعا ماڭىن كەتەدى ەكەن، ال ولاردى ىزدەپ تابۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
بەكداشتىڭ جاعالاۋىندا ءجۇرىپ، ارالداعىلارعا جاۋاپ وتتارىن جاققان قازاقتاردىڭ دا اتتارىن ەشكىم بىلمەيدى. ولار وتتاردى جاعىپ جاتىپ، جۇرتقا الگى جىلانداردان باسقا ءتىرى جان تۇرمايتىن، قارعىس اتقان ارالعا ادامداردىڭ بارىپ تۇسكەنىن ايتادى. ال، قارا اداعا تاپ بولعان ادام تەك كۇيزەلىسكە عانا ۇشىرايدى.
ولارعا قايىق اپارۋ كەرەك ەدى، ءبىراق قازاقتاردا قايىق اتاۋلى بولمايتىن. قايىقتار الىستا، قارابۇعاز شىعاناعىندا بولاتىن، ورىستار وندا تاقتايدان ءۇي سالىپ، وعان قابا ساقالدى، كەڭىردەگى تىلىنگەن ءبىر كىسىنى مەكەندەۋشى ەتىپ كەتكەن بولاتىن.
سول ادامنىڭ كەڭىردەگىنە كۇمىس تۇتىك قويىلىپتى دەگەن حابار كۇللى كوشپەلىلەر تۇراقتارىن ارالاپ كەتكەن ەدى. قاريالار بولسا، باسماشىلار ءالى كۇنگە دەيىن قالايشا قىمبات باعالى تۇتىككە قىزىعىپ، الگى اپەندى ورىستى ولتىرمەي كەلەدى دەپ تاڭىرقاسادى. ەل تاعى دا سول ورىس قالىڭ كىتابىنا جەل مەن بۇلتتاردىڭ قوزعالىسىن، سۋدىڭ ءتۇر-تۇسىن جانە سول سياقتى بەلگىلەردى جازادى ەكەن دەگەندى دە ايتىپ جاتتى. ورىستىڭ شۇعىلداناتىن ىسىنەن شايتاننىڭ ءيىسى شىققانداي بولادى. وسىلارعا قاراعاندا، ونىڭ ءوزى قانشا قايىرىمدى بولعانىمەن، ناعىز دۋاقان ەكەنى كورىنىپ قالعان ەدى. ول كوشپەلىلەردىڭ كوز اۋرۋىن — باسىرىپ، ىرىڭدەگەن جاراسىن ەمدەپ جۇرەدى جانە ولاردى ءاماندا بۇعازدان ءوز قايىعىمەن وتكىزىپ تاستايتىن.
كۇمىس كەڭىردەكتى كىسىنى نيكولاي رەميزوۆ دەپ اتايتىن. ول قارابۇعازداعى ۋاقىتشا مەتەورولوگيالىق ستانسيادا كۇزەتشى شال اريانەسپەن بىرگە قىستاپ شىعۋعا كەلىسكەن ءبىرىنشى مەتەورولوگ بولاتىن.
جولداستارىنىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، رەميزوۆ قارابۇعازدا تەك ءولۋ ءۇشىن عانا قالعان. ءبىراق سودان بەرى جارتى جىلداي ۋاقىت ءوتتى، ءبىراق وعان ەشكىم دە تيىسپەدى. رەسەيدەن ەشبىر حابار كەلمەيدى. رەميزوۆ ول جاقتا ازامات سوعىسىنىڭ تەلەگەي تەڭىز بولىپ، بۋىرقانىپ جاتقانىن بولجاپ ءبىلىپ وتىرادى.
ول اريانەسپەن بىرگە روبينزونعا ۇقساپ تۇرىپ جاتتى. ولار جابايى قازداردى اتىپ، بۇعازدان بالىق اۋلاپ كۇن كوردى. ولارعا ءبىر جىلعا شاقتاپ، ۇن، قانت، كەروسين مەن شاي تاستاپ كەتكەن ەدى. قاراشا ايىن ولار تۇگەلدەي سەكسەۋىل دايىنداۋعا جۇمسادى. ولاردىڭ اياداي تار ءۇيى جىلى، جايلى بولدى، ودان اريانەس پىسىرگەن ناننىڭ ءيىسى شىعىپ تۇراتىن. .
"بۇل ارانى اينالاداعى جۇزدەگەن شاقىرىمعا دەيىن ءتىرى جان مەكەندەمەيدى"، — دەپ جازدى رەميزوۆ ءوز كۇندەلىگىندە، تۇرىكمەننىڭ كولەمدى قايىعىنان تاقتاي ۇيگە كوشىپ كىرگەن ءبىرىنشى كۇنى.
رەميزوۆ مەتەورولوگيانى دالمە-دال عىلىم دەپ ەسەپتەمەيتىن جانە ونى ونەر دەپ اتايتىن، ول مەتەورولوگيالىق باقىلاۋدان گورى، قارابۇعاز شىعاناعى مەن ءشولدى زەرتتەۋ ىسىمەن شۇعىلداندى.
ول "ءبارى دە اعادى، ءبارى دە وزگەرەدى" دەگەن ماتەل اۋەل باستا ءشول تۇرعىنىنىڭ ميىندا تۋعان دەپ ويلايتىن.
"شولدە تۇراقتى ەشتەڭە بولمايدى، — دەپ جازدى ول ءوز كۇندەلىگىندە، — ءسىز، سىرتتاي قاراعاندا، مىزعىماستىڭ پاتشالىعىنا ءسىڭىپ كەتكەندەي بولساڭىز دا، بۇل ارادا دۇنيەنىڭ ءبارى مىگىرسىز قوزعالىپ جاتادى.
قۇم قوزعالىپ، ەسكى جولدار ءوشىپ قالادى، قاراشا ۇيلەر پايدا بولىپ، جوعالىپ كەتەدى، ساعات سايىن جەل سوعۋى وزگەرىپ تۇرادى، ادامدار كوشىپ جاتادى. قۇمدى شولدەر — قۇرلىقتىڭ بىردەن-بىر قوزعالا بەرەتىن كەڭىستىگى. بۇل داۋىلدار كەزىندە اۋاعا ۇشىپ كەتىپ، شاپاق (كۇننىڭ باتۋى) دەپ اتالاتىن توتەنشە جارىق ەففەكتىسىن جاسايتىن قۇرلىقتار.
قاڭتاردىڭ ءبىز سيپاتتايتىن ءۇشبۋ كەشىندە رەميزوۆ كۇندەلىگىن جايىپ تاستاپ، گلاۋبەر تۇزىنىڭ قارابۇعاز شىعاناعىندا تۇنىپ قالۋىنىڭ ەرەكشەلىگى جونىندەگى قورىتىندىسىن اسىعىس جازىپ وتىرعان. سو ساتتەرى وسىناۋ قورىتىندىسى وعان دانىشپاندىق بولىپ كورىنگەن. ەندى ءقازىر سول پىكىر الىپپەلىك اقيقات بولىپ قالدى.
ول گلاۋبەر تۇزىنىڭ — ميرابيليت ەكەنىن — ونىڭ شىعاناق تۇبىنە كريستالل تۇرىندە تۇنىپ قالاتىنىن، سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى بەس گرادۋس جىلىلىققا دەيىن قۇلدىراپ تۇسەتىن قىس كۇندەرىندە عانا سۋ ىشىندە ءىلىنىپ-سالىنىپ ءجۇزىپ جۇرەتىنىن دالمە-دال انىقتادى. قارابۇعاز، ءميرابيليتتىڭ وسىناۋ زاۋىتى، تەك قىستا عانا — شامامەن قاراشادان ناۋرىزعا دەيىن جۇمىس ىستەيدى. قىستىڭ قارا داۋىلدارى ءميرابيليتتىڭ جۇزدەگەن مىڭ تونناسىن اسقارالى تاۋداي ەتىپ، جاعالاۋعا لاقتىرىپ تاستايدى.
ناۋرىز ايىندا، سۋ جىلىعان كەزدە، ميرابيليت تولىعىنان ەرىپ سوعان ءسىڭىپ كەتەدى. جازدا شىعاناق سۋىندا قاتتى ميرابيليت اتىمەن بولمايدى.
جازدىڭ اپتاپتى ىستىعى شىعاناققا مازداعان پەش سياقتى اسەر ەتەدى. ونىڭ سۋدى قويۋلاتىپ جىبەرەتىنى سونداي، سۋ جىلىلىعى بەس گرادۋسقا تۇسىسىمەن ميرابيليت كريستالدانىپ قاتايا باستايدى. ميرابيليت قورىنىڭ ۇزدىكسىز، ءبىراق مەزگىلىنە قاراي ءبىر قالپىندا ءوسىپ وتىرۋى ءۇشىن، شىعاناققا جازىنىڭ دا، قىسىنىڭ دا ەكەۋى بىردەي پايدالى. بۇل قۇبىلىس رەميزوۆكە تابيعاتتىڭ وسىمدىك تىرشىلىگىنىڭ اينالىمىنا ۇقساس بولىپ كورىندى. اعاشتار ءاربىر كوكتەم سايىن گۇلدەيدى، ءاربىر كۇز سايىن جاڭا جەمىستەرىن بەرەدى. شىعاناق، ءميرابيليتتىڭ سان مىڭ توننالارىن قانشا قاربىتىپ الىپ، تاسىپ جاتسا-داعى، ءاربىر قىس سايىن ول ءميرابيليتتىڭ جاڭا ميلليونداعان توننالارىن مىڭداعان جىلدار بويى بەرىپ كەلگەن، ءالى دە مىڭداعان جىلدار بويى بەرە بەرەدى.
— بايلىق، مىنە، قايدا جاتىر! — دەدى رەميزوۆ ءقازىر عانا جازعاندارىن وقىپ شىعىپ.
ول ءبىر ءتۇرلى، مەتالل اۋەزدى داۋىسپەن سويلەيدى ەكەن. ەگەر تۇتىگىنە تۇكىرىك تۇسسە بولعانى، داۋسى ىسقىرىپ شىعادى دا شىڭكىلدەگەن ءۇنى توڭقىلداعان جۋان داۋىسقا اينالىپ كەتەدى ەكەن.
رەميزوۆ كۇندەلىگىن ىسىرا سالىپ، قيالىنا جول بەردى. ول ەندى بىرنەشە جىلدان كەيىن، قارابۇعازدىڭ قۇنارسىز جاعاسىنا شىعاناقتىڭ تۇڭعىش زەرتتەۋشىسى، رەميزوۆتىڭ وكىل اكەسى جەرەبسوۆقا قولا ەسكەرتكىش قوياتىنىن ايتىپ، اريانستى سەندىرمەك بولدى. جەرەبسوۆ باسىنا ۋماجدالعان تەڭىز فۋراجكاسىن كيىپ تۇرادى. ونىڭ اياعىنىڭ قاسىنا شىعاناقتىڭ جەز كارتاسى جايىلىپ قويىلادى. ەسكەرتكىش تۇعىرىنا: "قارابۇعازدىڭ ەر جۇرەك زەرتتەۋشىسىنە — سوۆەتتىك رەسەي" — دەگەن جازۋدى بادىزدەيدى.
اريانەس وشاق الدىندا جۇرەسىنەن وتىرىپ، تۇزدى سۋدان شاي قايناتىپ جاتىر. كەشكى ساعات توعىز جاقىنداپ كەلە جاتقان.
سىرتتان، شىعاناقتىڭ ار جاعىنان اتقان مىلتىق ءۇنى تۇنشىعىپ شىقتى، سوسىن ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت اتىلدى.
رەميزوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— جالعىز ءوزىڭ بارما، بىرگە بارايىق، — دەدى اريانس.
ولار جەلدى تۇندە دالاعا شىقتى. تار بۇعازدىڭ ار جاعىنان الدەكىم كومەيىن جىرتا داۋىستادى، سوسىن تاعى دا اۋانى كەزەپ مىلتىق اتتى.
رەميزوۆ قايىعىن اعىتىپ، جاۋاپ وقتى اتىپ جىبەرىپ، ەسكەكتى قولعا الدى. اريانس ەڭسەسى ءتۇسىپ، قايىقتىڭ ارت جاعىندا وتىر. سولتۇستىك جاعالاۋدان اتىلعان مىلتىق قايىقتى سۇراعان ءوتىنىش بولاتىن. مۇنداي جايتتار بۇرىن دا بىرنەشە رەت بولعان، ءبىراق قازاقتار بۇرىن شىعاناققا ەشقاشان دا تۇندە جاقىنداپ كەلمەگەن ەدى، سول سەبەپتى دە وسى ءبىر توسىن جايت اريانستى كادىمگىدەي الاڭ ەتتى.
اساۋ اتتارىنا مىنگەن ەكى جاس قازاق جاعالاۋدا شىر اينالىپ ءجۇر. ولار رەميزوۆ پەن اريانسقا تۇرپىدەي جالپاق الاقاندارىن بەرىپ، ەكەۋى بىردەي جارىسىپ سويلەي جونەلدى. رەميزوۆ تەك ءبىر نارسەنى عانا ءتۇسىندى: قارا ادا ارالىندا ادامدار قازا تاپقالى جاتىر. بۇگىن، مىنە، ەكىنشى كۇن ولار وت جاعىپ، كومەك سۇرايدى. سولارعا تۇرىكمەننىڭ جەلكەندى كەمەسىن شۇعىل جونەلتۋ كەرەك. وزدەرى قانداي ادامدار، ولار ارالعا قالاي بارعان، ونى ەشكىم دە بىلمەيدى. رەميزوۆتىڭ تۇلا بويى مۇزداپ سالا بەردى. بىرەۋدىڭ جۇرەك جاردى قۋانىشى سەكىلدى، وقىستان ەسۋاستىق قىلىقتى جاساتاتىن تاپ وسىنداي جايتتى ول بالا كۇنىندە، تۇندەلەتىپ كىتاپ وقىپ، سوعان ءوزى قوسىلا جىلايتىن كەزدەرى باسىنان وتكەرگەن ەدى.
رەميزوۆ قازاقتاردىڭ بىرەۋىن وزىمەن بىرگە الىپ، كەيىن قايتتى. مەتەورولوگيالىق ستانسيانىڭ قاسىندا جەلكەندى قايىق بايلاۋلى تۇراتىن. ولار ءبىر ساعاتتاي جانىعا جۇمىس ىستەپ، جەلكەندى بەكىتىپ، قايىقتى ازىرلەدى دە ەكى كەسپەكشە سۋ، ءبىر شىنى اراق، ءبىراز قۋىرىلعان بالىق الىپ، تەڭىزبەن جولعا شىقتى.
اريانس جاعادا تۇرعان. رەميزوۆ ەڭ سوڭىنان وعان:
— ەگەر بىردەڭەگە ۇشىراپ قالساق، كراسنوۆودسكىگە قاراي بەتتەرسىڭ! — دەپ ايقايلادى.
اريانس قولىن ءبىر سىلتەدى دە قويدى: ەسالاڭمەن سويلەسكەننەن نە پايدا!
شىعاناقتان تۇندە كەشەۋىلدەتىپ شىقتى. تەڭىز قايىقتى شايقاي باستادى. رەميزوۆ وزدەرىنىڭ اينالاسىنداعى جۇزدەگەن ميل جەردە بىردە-بىر كەمە، نە بىردە-بىر ءتىرى جان جوق ەكەنىن، مىنا عالامدا تەك قورعاسىنداي اۋىر، اجال قۇشاعىنداي سۋىق تەڭىز بەن قاراڭعى ءتۇن جانە سىقىرلاعان تۇرىكمەن قايىعىندا وتىرعان ەكەۋى عانا قالعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. سول-اق ەكەن ارقاسى اياز قارىعانداي، ەركىنەن تىس دىرىلدەپ كەتتى.
قۋراعان ساباقتى شوپتەرمەن قورشالعان، جىلى تاقتاي ءۇي، ۇزىن-سونار كۇندەر، جابايى ۇيرەكتەردى، سيرەك تە بولسا اتاتىن مىلتىقتىڭ گۇرسىلى، كىتاپ تولى بەس جاشىك (سولاردىڭ تەك بىرەۋى عانا وقىلدى) — وسىنىڭ ءبارى قارا سۋ تاساسىندا ارتتا قالدى.
قازاق، جاعالاۋدان ارىرەك، تەڭىز تەرەڭىنە قاراي جۇرەلىك، ويتكەنى جاعالاۋ ماڭىندا سۋ استىڭدا تاستار كوپ، سونداي تاستاردىڭ تۇتاس تاۋلارى كەزدەسەدى، ولار، تەمىر اينەكتى قالاي سىندىرسا، قايىقتى دا سولاي تالقانداي سالادى، — دەپ ەسكەرتتى.
وسى بەتىمەن ولار تۋلاعان تەڭىزدە تۇنىمەن ءجۇردى. رەميزوۆ تەك ءبىر رەت قانا تەمەكى تارتۋعا مۇمكىندىك الدى.
ولار تاڭ اعارىپ اتقان كەزدە عانا قارا ادانىڭ قاراۋىتقان اران ءتىسىن كوردى. رەميزوۆ قازاقتان بەكداشتىڭ جانىندا قايىقتان تۇسۋگە قولايلى ورىن بار ما دەپ سۇرادى. قازاق كۇماندانا باسىن شايقادى. ءىس قيىنداپ كەتتى. رەميزوۆ ەرنىن تىستەپ، قايقاڭداپ كەلە جاتقان قايىقتى كەنەت ۋلى سارعىلت ءتۇتىنىن بۋداقتاتا باستاعان ارالعا قاراي جۇرگىزە بەردى.
— ءتىرى! پالە، انا ادامدار ءتىرى ەكەن! — دەپ باسىن شۇلعىپ، كۇلىپ جىبەردى قازاق.
ونىڭ شاشىراندى سۋعا مالشىنعان ءجۇزى ماي جاققانداي جىلتىراپ تۇردى.
رەميزوۆ ارالدان كوپ ادامنىڭ ءمايىتىن، اقىل-ەسىنەن ايىرىلىپ جاتقان ون بەس ءتىرى ادامدى كوردى. رەميزوۆ تىرىلەرىنىڭ اۋزىنا سۋ قوسقان اراق قۇيىپ، قازاق جىگىتى مەن ەكەۋى ولاردى تاسىمالداپ قايىققا وتىرعىزدى. تەك ميللەر عانا ەسىن جيدى. قالعاندارى ىڭىرانىپ، ساندىراقتاپ جاتتى.
— سىزدەر كىمسىزدەر؟ — دەدى رەميزوۆ ميللەرگە، قايىق ەرنەۋىمەن سۋ ۇرتتاپ، جەلدىڭ ىعىمەن قازاقتاردىڭ قىستاۋى قونىس تەپكەن بەكداشقا قاراي بەتتەگەن كەزدە. — سىزدەرمەن بىرگە بولعان ايەل شە؟ سىزدەر ارالعا قالاي تاپ بولدىڭىزدار؟
— بەس كۇننەن بەرى ءنار تاتقان جوقپىز، — دەپ جاۋاپ بەردى دە ميللەر قايىقتىڭ تۇبىنە جاتا كەتتى. — بەس كۇن. سۇزەكپەن اۋىرعاندارى تۇگەل قىرىلدى. سۇر جىلاندار-اي، نە ىستەمەدى، اتىپ تاستاعاننان دا بەتەر بولدى-اۋ!
— سىزدەر كىمسىزدەر؟ — دەپ قايتا سۇرادى رەميزوۆ.
— پەتروۆسكىدە قامالعاندارمىز. پارتيالىقتارى، قىزىل گۆاردياشىلارى، كەزدەيسوقتارى دا بار. دەنيكينشىلەر پەتروۆسكىدەن كاشىپ كەتەردە ءبىزدى پاروحودقا، تۇرىمگە تىقپالاپ الىپ شىقتى دا، الگى ارالعا اكەلىپ، اسسىز، سۋسىز لاقتىرىپ تاستاپ، تايىپ تۇردى.
رەميزوۆ ءلام دەپ جاۋاپ قاتپادى. مىنە، بۇنىڭ ءوزى ىشتەي سىر ەتىپ بۇگىپ، قاتتى قورقاتىن بالەكەتى — ازامات سوعىسى، سۇزەك جانە باسقالارى جىلجي-جىلجي قۋاڭ شولگە دە جەتتى، وسىنىڭ ءبارى مۇنىڭ ءوزى اشقان جاڭالىقتارىن اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە كەدەرگى جاسادى دا، ءوز باسى جىلىنا جيىرما شاقتى قاراشا ءۇي عانا كوشىپ وتەتىن، بىردە-بىر ورىسى جوق وسى اراعا، شىعاناق ماڭىنا كەلىپ جاسىرىنعان بولاتىن.
— ايەل بەيمالىم جان، — دەدى ميللەر، كەزدەيسوق ايەل. تاعى مىنا ءبىر عالىم — ول دا كەزدەيسوق ادام. اق گۆاردياشىلار ونى ءۇش رەت اتىپ تاستاماق بولدى.
— قانداي عالىم؟ — دەدى رەميزوۆ، سوسىن جاعالاۋ ماڭىنداعى جارتاستاردى اينالىپ ءوتۋ ءۇشىن، ءرۋلدى بۋرا باستادى.
ميللەر جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرمەدى: قايىق اق كوبىگى بۇرقىراپ جاتقان تەنتەك تولقىندارعا تاپ بولعان ەدى.
قازاقتار ونى جۇمىلا كوتەرىپ، جاعاعا الىپ شىقتى.
ساندىراقتاپ جاتقان ادامداردى ءۇن-تۇنسىز كوتەرىپ، كيىز ءۇي ىشىنە اپارىستى. تۇنگە تامان بەس ادام جان ءتاسىلىم ەتتى. ەرتەڭگىسىن التىنشىسى — "تۋعان جەرى كۋباندى" اۋزىنان تاستامايتىن شارۋا شال ءۇزىلدى.
— كۇللى قامالعانداردان تەك توعىز ادام عانا ءتىرى قالدى.
ولاردىڭ التاۋى تەمىر جولعا جەتۋدەن ۇمىتتەنىپ، قازاقتارعا ەرىپ، كراسنوۆودسكىگە قاراي كەتتى، ال ۇشەۋىن — ميللەردى، شاسكيي مەن ايەلدى — رەميزوۆ ەز قاراماعىنا الدى.
شاسكيي ۇدايى قۋاقى كەيىپپەن جىميىپ جۇرەدى. ارميان ايەلى، روستوۆتان شىققان مۇعاليما — تىنىم-تىنىسسىز جىلاي بەرەدى. رەميزوۆ وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرنەشە كۇن بويى ۇزبەي جىلاي بەرۋگە بولادى دەگەندى كوز الدىنا ەلەستەتىپ تە كورمەگەن ەدى. ول ارميان ايەلىن ءاريانستىڭ قامقورلىعىنا بەردى. شال سانسىز ساعاتتار بويى ونى قاراپايىم سوزبەن كۇبىرلەپ جۇباتۋدى، مۇعاليمانىڭ حيكاياسىن تىڭداي وتىرىپ:
— يتتەر، قۇتىرعان يتتەر تۇگە! ونداي سۇمداردىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك! — دەپ ءتۇسىن سۋىتىپ، باسىن شايقايدى.
تەك جالعىز ميللەر عانا بايسالدى. ءبىراق ونىڭ دا تۇنەمەلىكتە كوزى ىلىنبەيدى، تەمەكىنى سورادى دا وتىرادى.
ءۇشىنشى تۇندە شاسكيي رەميزوۆتى وياتىپ الىپ، جانى تەبىرەنىپ، بار سىرىن اشتى:
— ءدال ءقازىر سىزگە ايتاتىن نارسەنىڭ ءبارىن وتە قۇپيا كۇيىندە ساقتاڭىز. مەن اسقان كەمەڭگەرلىكپەن تاڭعاجايىپ جاڭالىق اشتىم، ءبىراق ونى جاريالاۋعا بولمايدى، ايتپەسە كىل ادامزات اسا ۇلى الەمدىك اپاتپەن ءىز-تۇزسىز جويىلادى. مەن گەولوگپىن. جەردىڭ گەولوگيالىق قاتپارلارىندا ماتەريالدىق سيپاتتاعى الاپات ەنەرگيا عانا ەمەس، سول قاتپارلار قۇرىلعان كەزدەگى جويقىن داۋىرلەردىڭ پسيحيكالىق ەنەرگياسى دا شوعىرلانىپ ساقتالىپ قالعان — دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. ءتۇسىندىڭىز بە؟
رەميزوۆ توسەگىندە تۇرەگەپ وتىردى.
— ءىستىڭ ءمانى نەدە؟
— زەيىن قويىپ تىڭداڭىز. ءبىز ماتەريالدىق ەنەرگيانى — مۇنايدى، كومىردى، سلانەستى، كەندى پايدالانۋ ادىستەرىن تاپتىق. بۇنىڭ ءبارى وتە قاراپايىم ءادىس. ءبىراق بىزدە سو ءبىر قاتپارلاردا قىسىلىپ جاتقان پسيحيكالىق ەنەرگيانى بوساتۋ ادىستەرى جوق بولاتىن. بۇل ءادىستى امەريكاندار اشقان. ولار بىزگە ءوش، ولار سوۆەت مەملەكەتىن جەر بەتىنەن قۇرتىپ جىبەرگىسى كەلەدى. ولار ءبىزدىڭ استىمىزدا جاتقان پسيحيكالىق ەنەرگيانى بوساتۋعا ازىرلەنىپ جاتىر. ول بارىنەن دە اكتەر مەن فوسفوريتتەردە كوپ كەزدەسەدى. فوسفوريتتەر — ول ابدەن قاتتالعان جاۋىزدىق ەرىك-جىگەر، ول العاشقى قاۋىمداعى گۇنەرىڭكى مي، ول ايۋاننىڭ ىزاقور وشپەندىلىگى. ودان قۇتىلۋ ءۇشىن دەگازيزاسيا ءادىسىن قولدانۋ كەرەك. اكتى توپىراققا قارسى ءبىز الليۋۆيالدى قاتپارلاردىڭ وتە جاس اسا كۇشتى ەنەرگياسىن بوساتىپ جىبەرەمىز. ەندەشە دەرەۋ ماسكەۋگە جەتىپ، حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىن ەسكەرتىپ قويۋ كەرەك. اك توپىراق پەن فوسفوريتتەر شىعاتىن جەردىڭ ءبارىن كوردونمەن ءبولىپ تاستاعان دۇرىس. ايتپەسە ءبىز كورىنگەن جەردىڭ بارىندە، ءتىپتى قارابۇعاز ءتارىزدى تاسالاۋ مۇيىستەردىڭ وزىندە دە قىرىلىپ قالامىز.
رەميزوۆ شامدى جاعىپ، شاسكييگە ىنتا-ىقىلاسىمەن انىقتاپ ءبىر قارادى. ونىڭ الدىندا ءالجۋاز شال وتىر. شاسكييدىڭ بەتى ارىستاننىڭ ماسكاسىنا ۇقساپ كەتىپتى.
— ءسىزدىڭ جاسىڭىز نەشەدە؟
— وتىز ەكىدەمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى شاسكيي.
رەميزوۆ شاسكيي كوزىنىڭ قاراشىعىنا قاراپ ەدى، ونىسى كۇندىز ۇستاپ الىنعان ۇكىنىڭ كوزى سەكىلدى قيمىلدامايدى.
"تاعى بىرەۋىنىڭ ريزىعى تاۋسىلىپتى" — دەپ ويلادى رەميزوۆ. شىعىستان سوققان جەل ساندىراقتاپ جاتقان بەيباقتاردىڭ ۇيقىسىن باعىپ تۇرعان كوزگە قوراش كۇركە ۇستىنەن گۋىلدەي سوعىپ تۇر ەكەن.
رەميزوۆ ۇستەل قاسىنا وتىرىپ، داپتەرىن اشىپ مىنا تومەندەگىنى جازدى:
"1920 جىلدىڭ ءۇشىنشى اقپانى. بۇگىن كەشكىلىك ميللەرمەن سويلەستىم. ول سوۆەت وكىمەتى باياندى تۇردە ورنىققان استراحانعا قاراي ءجۇرۋدى ۇسىنادى. مەن ونشا كوپ ويلانبادىم. مۇندا شاسكيي مەن مۇعاليمانى قوسىپ، ءاريانستى قالدىرامىن. گەولوگ اقىلىنان اداسىپ قالدى. بۇندا بولعان وقيعادان كەيىن، ەندى شىعاناقتى زەرتتەۋ ىسىمەن جانە مەتەورولوگيامەن اينالىسۋعا ەشبىر قۇقىعىم دا، ادامي كۇش-جىگەرىم دە جەتپەيتىن بولدى. عىلىمنىڭ ساياساتتان تىس ەكەندىگى جونىندەگى "داۋسىز شىندىقتار" قۇزعا قۇلاپ جوق بولاتىن مەرزىم جەتكەن ءتارىزدى. رەسەي ۇستىنەن سىزدى كوكتەم ءتونىپ، شۋلاپ تۇر، ودان مەنىڭ قۇر قالۋىما استە بولمايدى".
پەتروۆسكىنىڭ تۇرمەسىندە قاماۋدا قالعان ءۇش جۇزدەي ادامدى دەنيكينشىلەر تەڭىزدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا، قارابۇعازعا جاقىن جەرگە اپارىپ ءتۇسىرىلدى. قامالعانداردىڭ بۇل پارتياسى ءشول-باياباندى باسىپ، كراسنوۆودسكىگە جەتپەكشى بولدى. كراسنوۆودسكىگە دەيىن ءالى دە ءتورت ءجۇز شاقىرىمداي جەر بار ەدى. وسىدان ءبىراز بۋرىي اشحاباد جاعىنان شابۋىلعا شىققان قىزىل اسكەر بولىمشەلەرى اقتاردى كراسنوۆودسكىدەن قۋىپ شىققان بولاتىن. گيپس شاتقالىندا بولعان قاتال شايقاستان كەيىن وسىناۋ قالا باسىپ الىنعان ەدى. قامالعاندار بىردە-بىر كۇن تولاس تاپپاعان قارا داۋىلدا ءجۇرىپ كەلە جاتقان. سولتۇستىك جەلى اڭىراپ سوعىپ تۇردى. بىرنەشە شاقىرىم جەرگە سوزىلىپ جاتقان وسى ءبىر قورقىنىشتى شەرۋدىڭ ەڭ سوڭىنان ءاربىر ساعات سايىن ال-دارمەنىڭەن ايىرىلعان ادامدار قۇلاپ جاتتى. ولار جانتالاسىپ، الدىنداعى ادامداردىڭ اتىن اتاپ، ايقايلاپ شاقىرسا دا جولدا ۇزاق توقتاپ قالۋ ولگەنمەن بىردەي قورقىنىشتى نارسە بولاتىن.
ءبىرىنشى بولىپ بالالى ايەلدەر مەن تاياعىنا سۇيەنىپ، اقساڭداپ كەلە جاتقان ماتروس قازا تاپتى. الدىڭعىلارى شىعانداپ وزىپ كەتسە، كەيىنگىلەرى ولاردىڭ ىزىنەن ايىرىلىپ قالىپ، ءشولدىڭ قۇم داۋىلىنا ۇشىراپ، بۇلدىر بولجاممەن بەت الدى قۇبا ءتۇز جۇرە بەردى، سودان كەشكە دەيىن ءجۇردى، اقىرىندا قۇلاپ ءتۇسىپ، جاردەم بەرەر ءتىرى جان جوعىن ءبىلىپ، قۇلاعان كۇيى جاتا بەرەتىن بولدى.
تىم سيرەك كەزدەسەتىن تۇرىكمەن قىستاۋلارىنا قۋاڭ شولدەن كراسنوۆودسكىگە قاراي "قۇداي قارعاعان" ادامدار توبىرى شەرۋ تارتىپ كەلە جاتىر دەگەن سۋىق حابار جەتەدى. تۇرىكمەندەر دەرەۋ جولىم ۇيلەرىن تەز جيناپ، قۇلا تۇزگە قاراي قاشا باستايدى.
قامالعاندار جولاي ءتىرى كەسىرتكەلەر مەن تاسباقالاردى شيكىلەي جەپ، قورەكتەنىپ كەلە جاتتى. اندا-ساندا ولار ساسىق سۋى بار قۇدىقتارعا تاپ بولىپ قالادى. ولاردى ءشولدى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن ءبىر تۇرىكمەن باستاپ وتىردى، وسى جايت "ولىلەر ساپارىنداعى" ادامداردىڭ شاعىن ءبىر بولەگىن امان الىپ قالدى.
قامالعانداردىڭ اراسىندا پەرسياداعى ريەۆوليۋسيالىق كوتەرىلىسكە قاتىسقان ءبىر ءمۇعالىم، گرۋزين حالادزە بار ەدى. دەنيكيننىڭ كۇزەتشىسى كەمەلەرىنىڭ تۇمسىعى استىڭداعى توڭكەرىسشىلەرگە استراحاننان قارۋ-جاراق جەتكىزگەن اتاقتى شتۋرمان بارحۋداروۆ بار بولاتىن. دەنيكينشىلەر سونىمەن بارحۋداروۆتىڭ جۇگىن ۇستاي الماي-اق قويدى. كۇزەتتەگى كەمە بارحۋداروۆتىڭ پاروحودىن دەرەۋ قۋا جونەلەدى، ءبىراق بارحۋداروۆ پاروحودتى سۋعا باتىرادى. پەتروۆسكىنىڭ تۇرمەسىندە وعان ءجۇز رەت شومپولمەن دۇرە سوعىپ، اتۋعا بۇيىرادى، ءبىراق اتۋدىڭ ورنىنا ونى وزگە قامالعاندارمەن بىرگە قارابۇعازدىڭ ءولى جاعالاۋىنا تاستاپ كەتەدى. تاعى دا قىزىلدار جاعىنا شىعىپ، داعىستان تاۋلارىنداعى پارتيزاندار وتريادىندا دەنيكينشىلەرگە قارسى كۇرەسكەن ءاعىلشىن-ۇندى اسكەرىنىڭ وفيسەرى مۋرتۋزاليان دا بار-تۇعىن. "جەر قويناۋىن الەۋمەتتەندىرۋ تۋرالى" جوبانىڭ اۆتورى، وقىمىستى شال مۋحين دە وسىندا بولعان ەدى.
قالاعا سەكسەن شاقىرىمداي جەر قالعاندا، ءالى ءتىرى جۇرگەن ادامداردىڭ دا كراسنوۆودسكىگە جەتە المايتىنى ايقىندالادى. سودان كەيىن "ولىلەر ساپارىنا" باستىق بولۋ مىندەتىن ءوز قولىنا العان مۋحين، ولارعا قوزعالماي جاتىڭدار دا جاردەم كۇتىڭدەر دەپ ءامىر ەتەدى. ول بۇلاردىڭ ىشىنەن دىنىنە بەرىك قىرىق كىسىنى ىرىكتەپ الىپ، سولاردى ەرتىپ قالاعا قاراي جۇرەدى، كەيىن ورنىندا قالدىرعان ادامداردى تاۋىپ الۋ ءۇشىن، ءاربىر ءۇش-تورت شاقىرىمنان وتىسىمەن، ءتىرى "بەلەس" ەتىپ، ءبىر كىسىنى قويىپ، ىلگەرى جىلجي بەرەدى.
كراسنوۆودسكىگە ۇشەۋى عانا جەتەدى. ولار كوشەدە قۇلاپ قالادى، ءبىراق وزدەرىنە جولىققان قىزىل گۆاردياشىلارعا ءشول دالادا نە بولعانىن ايتىپ ۇلگىرەدى. ارادا جارتى ساعات وتىسىمەن كراسنوۆودسكىدەن تۇيەلەردى جىبەرىپ، سوسىن اتتى كىسىلەر ءتىرى "بەلەستەر" ارقىلى قالدىرىلعان بەيباقتاردى ىزدەۋگە شىعادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن قۇتقارىپ ۇلگىرەدى ايتەۋىر.
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ءبىلىم ءبولىمىنىڭ «ەڭبەكشى ورتا مەكتەبى» كمم-نىڭ ديرەكتورى مايكەيەۆ تالاپ جىلىسوۆيچ
-
ەرتە مە، كەش پە، ءاربىر اتا-انانى «بالانى قاي ۇيىرمەگە بەرۋ كەرەك» دەگەن سۇراق مازالايتىنى انىق. ەگەر بالاڭىزدىڭ سپورتپەن اينالىسۋىن قالاعان بولساڭىز، ەڭ الدىمەن ونىڭ باعىتىن انىقتاپ الۋ...
