قارت وتىرىكشى بەكمەت
(حيكايات)
سەن سولىپ ەدىڭ، ەندى ءقازىر گۇلدەنىپسىڭ، حورەزم!
قازىرگى زامانداعى تۇرىكمەن ولەڭى.
بەريل قاتتى قينالدى. "قارابۇعاز ءسۇلفاتتىڭ" سولتۇستىك كاسىپشىلىكتەرىندە انا ءبىر قىرسىق شال بەكمەت سەلتيىپ جۇرگەندە جەر قازۋشى تۇرىكمەندەر اراسىندا ماردىمدى جۇمىس جۇرگىزۋگە بولادى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى كۇپىرلىك ەدى. ول بۇگىن تاعى دا مۇنىڭ دىنگە قارسى باعىتتالعان سۇحباتىن وتكىزبەي تاستادى.
كەشقۇرىم كەرمەك شاڭ-توزاڭ باسقان تۇرىكمەندەر قاراشا ۇيلەرىنىڭ قاسىنا جينالدى. وتتار لاۋلاپ جانىپ تۇر. جەل شىعاناق جاققا قاراي سوعىپ تۇردى. وتقا جاققان جۋساننىڭ اق ءتۇتىنى سۋ ۇستىنە قاتپارلى بۇلتتار سياقتى توسەلىپ بارادى.
بۋداقتاعان ءتۇتىن اراسىنان سۇتتەي اپپاق جۇلدىزدار كۇڭگىرتتەنىپ كورىنەدى. سۇراپىل جەل جابىسقاق اق كوبىكتى قۇمداۋىت جاعاعا لاقتىرا بەرۋدەن شارشادى ما، ايتەۋىر، تولاستاي باستادى.
كاسىپشىلىكتەردەگى جالعىز توبەت — حاكيم جاعالاۋمەن ءبىراز جۇگىرگەسىن، وڭتۇستىككە قاراپ، داۋسى قىرىلداعانشا ۇزاق ءۇردى. ول جاقتان تۋىپ كەلە جاتقان اي نۇرى تۇنجىراپ كومەسكى كورىنەدى. توبەت ەكى نارسەگە — ايعا جانە بۋمەن جۇرەتىن قاتەرگە ءوش بولاتىن، قاتەر شىعاناقتان قونىس تەپكەن ترەستەن بۇل جاققا ءجيى-جيى كەلەتىن. حاكيم كەمە تۇراعىنداعى اعاش توسەنىشكە جاتىپ الىپ، تولقىن ۇستىندە تارتىنشاقتاي ىرعالىپ، اعاش توسەنىشتى سەلكىلدەتە قوزعاعاننان-اق وعان قاراپ، ىرىلداۋىن ءبىر قويعان ەمەس.
بۇل كۇنى جۇرتتىڭ ءبارى — ءتىپتى گاسان-كۋلي دە، بۇرىن پوشتاشى بولعان مۇراتقا دەيىن جينالدى.
مۇرات شولدە تىم سيرەك كەزدەسەتىن اۋرۋ — ريەۆماتيزممەن اۋىراتىن. ونىڭ اتى دا وسى اۋرۋمەن شىقتى، جۇمباق دەرتكە ۇشىراعان كىسىلەردىڭ بارىنە ەلدىڭ ەرەكشە قارايتىن ادەتى بار ەمەس پە، بۇل دا سونىڭ نۇرىنا بولەڭدى. ەۋروپا ادامىنا پەندينكا ياكي ىرەشتا قالاي توتەنشە دەرت بولسا، ريەۆماتيزم دە تۇرىكمەندەر ءۇشىن ءدال سونداي توتەنشە دەرت بولاتىن.
ءالى ەسىمدە كراسنوۆودسكىدەگى شاڭلى بازار ساڭىلاۋىنان مەن الىپ تۇرىكمەننىڭ اياعىنان اتتىڭ قىلى سەكىلدى جىڭىشكە دە ۇزىن ىرەشتا اتتى قۇرتتى قالاي سۋىرىپ العانىن تولىق ءبىر ساعات بويى باقىلاعانىم بار. كورچاگين مەنىڭ قاسىمنان كەتپەي، بۇعان قايران قالىپ تۇرىپ الدى. ول ءوزىنىڭ كوستروماسىندا مۇنداي اۋرۋدىڭ بولاتىنىن دا بىلمەيتىن.
قۇرتتى ابايلاپ وتتىققا وراي باستايدى. ەگەر قۇرتتىڭ شىعۋى قيىنداپ كەتسە، وتتىقتى قۇرتپەن بىرگە اياعىنا وراپ، تانىپ تاستايدى، وپەراتور ناۋقاستى شاڭلى ارقاسىنان قاعىپ، ونى ءبىر كۇنگە سەرۋەندەۋگە بوساتتى. بۇكىل ەمدەۋ جولى مىناداي ەدى: قۇرتتىڭ باسىن وتتىقپەن ءىلىپ الىپ، ونى اسقان ساقتىقپەن ءبىر اپتا بويى سول شىرپىعا وراپ، اقىرىنا دەيىن شىعارىپ الۋ. ەگەر قۇرت ءۇزىلىپ كەتسە، كۇللى ەم زايا بولادى.
شامامەن، مۇراتتىڭ اۋرۋى دا تۇرىكمەندەرگە تاپ سولاي اسەر ەتتى. ولار ونى قورشاپ جۇرەسىنەن وتىرىپ الادى دا تىزەسىن زورلاپ بۇكتىرىپ، جازدىرا بەرەدى. سو مەزەتتە تىزەنىڭ ۇرشىعى استىنان تارس ەتكەن دىبىس ەستىلەدى، الدا وتىرعان كورەرمەندەر قورىققاندارىنان ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزىپ، كەيىن جىلجىپ، ارتتاعىلاردىڭ ۇستىنە قۇلايدى. بەكمەت مۇراتقا ءتىلىڭنىڭ استىنان ءبىر كەسە قان العىز دەپ كەڭەس بەردى، ەگەر بوريل بۇعان اشۋلانىپ كىرىسپەگەندە، بەكمەت ءوزىنىڭ كەتىك ۇستاراسىمەن بۇرىنعى پوشتاشىنىڭ قانىن اعىزاتىن ەدى.
مۇرات اۋرۋىنىڭ تاريحى ءباريلدى قىزىقتىرعانى سونداي، ول "تۋركمەنسكايا يسكرا" گازەتىنە ول تۋرالى ماقالا جازدى. ول بۇدان بىلاي مۇنداي جايتتار قايتالانباۋى ءۇشىن، جەدەل شارالار قابىلداۋىن تالاپ ەتتى.
كراسنوۆودسكىدەن قارابۇعازعا باراتىن جولدى سالىپ بىتىرگەننەن كەيىن، حوروبرىح ترەستىڭ سولتۇستىك كاسىپشىلىكتەرىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالعان ەدى، ول وسى ماقالانى وقىعاننان كەيىن، وعان:
— گاسان-كۋلي پوشتاشىلارىن ريەۆماتيزمنەن قۇتقارۋ ءۇشىن، گاسان-كۋليدەگى جەر قازۋ ءىسىنىڭ كەلەسى جىلعى جوسپارىنا ءبىرجارىم ميلليون سوم اقشا بولۋ كەرەك، — دەيدى. گازەتتىڭ كىشكەنە عانا ماقالاسىنان نە شىعاتىنىن وسىدان بايقاۋعا بولادى.
— ءتۇھ، وسى ينجەنەرلەر قىزىق! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى بەريل
— وسى ينجەنەرلەر وزدەرىنەن باسقا ادامداردىڭ ءبارىن اقىماق دەي مە ەكەن!
مۇراتتىڭ تاريحى ناعىز قاراپايىم تاريح بولاتىن. ول گاسان-كۋليدە پوشتاشى بولىپ ىستەيتىن. پاروحود گاسان-كۋليدىڭ تۇسىنا كەلگەندە جاعالاۋدان جيىرما شاقىرىم جەرگە توقتايتىن. سۋى تاياز بولعاندىقتان ودان ءارى جاقىنداۋعا بولمايتىن. پاروحودقا جەتۋ ءۇشىن اۋەلى اربامەن ءبىرجارىم شاقىرىم جەر ءجۇرۋ كەرەك ەدى، سودان كەيىن ءتۇبى تەگىس قايى-قۇلازعا وتىرىپ، پاروحودقا جەتۋ كەرەك بولاتىن.
مۇرات پاروحودتىڭ الدىنان ايىنا ءتورت رەت شىعاتىن. پاروحودتىڭ قاشان كەلەتىنىن، قانشا ۋاقىتقا كەشىگەتىنىن ءتىرى جان بىلمەيتىن. مۇرات زاكىرىن ءتۇسىرىپ، تەڭىز ۇستىندە تۇرىپ قالادى دا ازعانا تاعامىن الىپ، تالشىق ەتەتىن.
كەش باتادى، ءتۇن تۇسەدى، ءبىراق پاروحود كەلمەيدى. سودان كەيىن مۇرات قۇلازدىڭ تۇبىنە جاتا قالىپ ۇيىقتايدى، ءبىر كەزدەرى — ادەتتە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا پاروحود گۋدوگىنىڭ اششى داۋسى ونى وياتىپ جىبەرەدى.
مۇرات پوشتانى الىسىمەن جاعاعا قاراي قايىعىن ەسە جونەلەدى، ال جالقاۋ ارباكەش ءاماندا پاروحودتىڭ كەلۋىن كۇتپەي كەتىپ قالادى، مۇرات بولسا پوشتا سالىنعان تەرى قاپتى ارقالاپ الىپ، ءبىر جارىم شاقىرىم جەردەگى جاعالاۋعا تىزەسىنەن كەلەتىن سۋ كەشىپ، مالتىعادى كەلىپ.
مۇرات پوشتاسىن ارقالاپ، تۇنگى تەڭىزبەن جيىرما جىلدان بەرى جازدا دا، تاستاي سۋ تامىرى تارتىلعانعا دەيىن، اياعىن قارىپ تۇسەتىن قىستا ءبىر دە تىنىم كورمەي، سەندەلىپ جۇرە بەرەدى.
ءبىر رەت ول قابىن ءتۇسىرىپ الىپ، حاتتاردىڭ ءبىر بولەگى ىلعالدانىپ قالادى.
سو ءبىر كۇنى كەشكىلىك دىنگە قارسى سۇحباتقا پروكوفيەۆتىڭ بۇرىنعى سەرىگى جاس گۇزار جانە اتى مۇلدە بەيمالىم، فيريۋزادان شىققان ءپىللاشى قارت كەلدى. ءپىللاشى باياعى زاماندا جىبەك ءپىللاسىن وسىرەدى. ءبىراق ءبىر كۇنى سو ءبىر تەر توگىپ ىستەيتىن ءوندىرىستىڭ نەگىزگى شيكىزاتى — تۇت اعاشىنىڭ جاپىراقتارى جەتپەي قالادى، ونىڭ كەمپىر ايەلى قايتىس بولادى، سودان كەيىن ءپىللاشى كارت جۇرگەن جەرىندە تاقىر كەدەيدىڭ ۋاعىزىن ايتىپ، تۇرىكمەنيانى كەزىپ كەتەدى.
ءبىرىنشى قاتاردا البەتتە بەكمەت وتىرادى. ول ورنىنا جايعاسىپ جاتىپ، سامبىرلاپ سويلەپ، كورشىلەرىن يتەرىپ، باريلگە دە جادىراي قاراپ، باسىن يزەپ ۇلگىرەدى. جۇزىنەن راقاتتانىپ وتىرعانى سەزىلەدى. ول ءباريلدىڭ نە ايتاتىنىن شىدامسىزدانا كۇتەدى. "قاريانىڭ كولگىرسۋىن" دەپ ويلادى دا بەريل سويلەي جونەلدى.
وعان ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىن عۇزار كومەكتەسىپ وتىردى. ءدىن ماسەلەسىنە بايقاپ جاناسۋ كەرەك. بەريل اللا جوق دەگەندى ايتادى، ءبىراق كۇننىڭ كۇركىرەۋى، نايزاعاي، اۆتوموبيلدەر مەن پاروحودتار سياقتى كەرەمەتتەردىڭ شىن ءمانىسىن قاراپايىم سوزدەرمەن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ شىقتى. تۇرىكمەندەر ونى اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ تىڭدادى.
بەريل جىميىپ كۇلىپ تۇرىپ، بۇل جەرقازۋشى جۇمىسشىلاردىڭ جينالىسى ەمەس، بالالار باقشاسى عوي دەپ ويلادى. شىنىندا دا شولدەگى ءاربىر ءىز بەن ءاربىر توبەنى بىلەتىن، كۇنگە كۇيگەن ەرجۇرەك ەركەكتەر بۇعان ريزا بولىپ، ءبىر-بىرىنىڭ سەڭسەڭ بورىكتەرىن الاقانىمەن سوعىپ، كىسى تىنىسىن بۋاتىن شاڭ-توزاڭدى بۇرقىراتا كوتەرىپ جاتتى.
مىلتىقپەن جارتى شاقىرىم قاشىقتان نىساناعا تيگىزەتىن ولار جىپ-جىڭىشكە قوڭىر قولدارىن جىرتىق شەكپەنىنىڭ جەڭىنە جاسىرا قويادى.
بەريل ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەي-اق، بەكمەت ارادان كيىپ كەتىپ، اسىعىس دابىرلاي جونەلدى.
— الگى اۆتوموبيل دەيتىن شايتان اربانى ادام ويلاپ تاپقان، ونىڭ داڭقى ارتا بەرسىن، ءبىراق ول ءالى "كاسساك" دەپ اتالاتىن، كىسىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن اعاشتى ويلاپ تاپقان جوق. ونداي اعاشتى جاساۋ تەك اللانىڭ عانا قولىنان كەلەر ەدى.
تىڭداۋشىلاردىڭ كوزدەرى جىلتىراپ، بەكمەتكە بۇرىلىپ قاراي باستادى.
— بۇل وقيعا ۆارۋن-كالادا بولعان ەدى، — دەدى ول ءباريلدىڭ نارازىلىعىن كوزىنە دە ىلمەي. — سەن دە تىڭدا. بۇل ومىردە بولعان جايت، ونى ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. مەن ول اۋىلعا مەككەگە بارا جاتقان ساپارىمدا توقتاعانمىن. مەنىڭ مەككەگە بارا جاتقانىمنىڭ سەبەبى، وزدەرىنىڭ اۋلەلىگىن پايعامبار تابىتىنىڭ شاڭىن جالاپ الۋ ارقىلى تاپقان دارۋىشتەردەن استە كەم ەمەسپىن. ول كەزدە پاتشا شەنەۋنىكتەرى ءالى دە بولسا اۋىل-اۋىلدى ارالاپ جۇرەتىن، ال حيۋادا شاھ سەييد — اسفەنديار وتىرعان.
ورىس شەنەۋنىكتەرى اقشا جيناپ جۇرەتىن. كونە، جىل سايىن بەس سومنان اقشا بەرىپ وتىر دەيتىن ولار، سوسىن جيىرما جىلدان كەيىن سول اقشاڭ ءۇشىن پاروحودپەن ءماديناعا دەيىن اپارادى، سول ارادان مۇسىلماندار توپتارىمەن بىرگە مەككەگە بەت تۇزەيسىڭ. پاروحود ەش جاققا كەتپەيدى، سەنى كۇتەدى، ارينە ءتيىستى ادامدار مەن تار قورشاۋداعى قويلاردى جيناپ بىتىرگەنشە. مەن دە بەس سومدى بەردىم، ويتكەنى قاسيەتتى كىسى — قاجى اتانىپ، ءوزىمنىڭ اقىماق باسىما جاسىل سالدەنى وراۋ ءۇشىن.
— ءسويتىپ مەن قاجەتتى قاعاز بەن پاروحودقا بيلەتتى دە الدىم، سوسىن اشحابادقا بارار جولدا ۆارۋن-كالا اۋىلىنا، جيرەن شاشتى حۋشەت دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە قوندىم. مەن وعان كۇللى كەش بويى مەككە مەن ءمادينا تۋرالى، كوفە گۇل-شەشەگىن جارىپ، تاۋلارىندا بيىك پالمالار جاپىراقتارىن جايقالتىپ تۇراتىن جەرلەر تۋرالى اڭگىمەنى گويىتتىم كەلىپ. ءدىن مۇسىلماننىڭ جۇرەگى مۇنداي قىزىققا قالاي شىداسىن. بۇكىل كەش بويى ماعان دەگەن قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازدادى. سوسىن قونالقىعا جاڭا ارباسىنا جاقسى ات جەككەن تاعى ءبىر كىسى كەلدى.
ۇيقىعا باس قويار الدىندا حۋشەت: "مەن ويلانايىن. بالكىم، پايعامباردىڭ قارا تاسى ۇستىنەن ءتونىپ تۇرعان كەشكى جۇلدىزدى كورۋ ءۇشىن، مەككەگە سەنىمەن بىرگە مەن دە بارارمىن" — دەدى.
"سەن قايىرىمدى ءبىر ءىستى تىندىراسىڭ" — دەپ جاۋاپ بەردىم دە ۇيىقتاپ كەتتىم.
مەن تۇندە ۇيقىمنان ويانىپ كەتسەم، توسەگىمنىڭ جانىندا الدە كىم ءجۇر ەكەن.
— بۇل كىم؟ — دەدىم مەن ۇيقىلى كوزبەن.
"ۇيىقتا، — دەدى حۋشەت. — مەن نارگيلە تارتايىن دەپ، وتتىقتى ىزدەپ ءجۇرمىن".
ەرتەڭگىسىن ول مەنى قۋانا قارسى الىپ، ءوزىنىڭ دە مەككەگە باراتىنىن، ءبىراق ماعان كراسنوۆودسكىدە قۋىپ جەتەتىنىن ايتتى. شىنىندا دا ول مەنى كراسنوۆودسكىدە قۋىپ جەتتى. ءسويتىپ ءبىز ەكەۋمىز جولاي نامازىمىزدى وقىپ، تاماققا بولماشىنى تالشىق ەتىپ، ۇلى جولدى بىرگە ءجۇرىپ بىتىردىك.
سوندا ءبىز نە كوردىك دەسەيشى! ءبىز بارحانداعى قۇم قانشا بولسا، سونشا ادامدارى بار قالالاردى كوردىك، ستامبۇلدى كوردىك، كوپتەگەن تەڭىزدەردەن كوكتەي وتتىك. مەككەدە ءبىز كەرۋەن-سارايلاردا بەلۋدجيستاننان، ءۇندىستان مەن تريپوليدەن قاجىلىققا كەلگەن كىسىلەرمەن تۇنەپ جۇردىك. مەن ءتۇن بالاسىندا كوز ىلمەدىم، قالىڭ توبىردىڭ ۋ-شۋىن، ناماز وقىعاندار ءانىن، جۇزدەگەن تۇيەلەردىڭ باقىرعانىن تىڭدادىم.
پايعامباردىڭ قارا تاسىن بەس رەت ءسۇيۋ باقىتىنا يە بولدىم.
ءۇشىنشى كۇنى تۇندە ءبىزدىڭ كەرۋەن-سارايعا وماننان ءبىر كىسى كەلدى، ول كىشكەنە-كىشكەنە سولىپ قالعان جەمىستەرى بار، ءبىر بۇتاقتى قاپقا سالىپ اكەلىپتى.
ول، قاجىلىققا كەلگەندەر رۋحى اللا الدىندا قۋانىپ تۇرۋى ءۇشىن، مەن كىسىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن — كاسساك دەگەن اعاشتى ساتامىن دەپ ايقايلاي باستادى.
ءبىز سول اعاشتىڭ جەمىسىن ساتىپ الىپ، ءارقايسىمىز ونىڭ ءتورت دانەگىن جۇتتىق. ءبىز ورىس اراعىن ىشكەندەي-اق، شات-شادىمان كۇيگە تۇسكەنىمىزدى سەزدىك. ماز-مەيرام بولىپ كۇلىپ، بي بيلەدىك، بىر-بىرىمىزگە قىزعىلىقتى وقيعالاردى ايتتىق. تەك تاڭ الدىندا عانا قاتتى ۇيىقتاپ قالىپپىز، سودان قايداعى ءبىر قاڭعىباس — ونىڭ بۇكىل اتا-تەگىن قارعىس اتسىن — مەنىڭ چۋۆياكتارىمدى، حۋشەتتىڭ جاستىعى استىنان قاپقا سالىنعان نان مەن ءزايتۇننىڭ جەمىسىن جىمقىرىپ اكەتىپتى.
ءبىز ۇيگە قايتىپ ورالدىق. قايتار جولدا مەن ەڭ سوڭعى اقشاسىن پايعامباردىڭ تابىتىن كورۋگە باراتىن ساپارعا بەرگىسى كەلمەگەن حۋشەتكە باتامدى بەردىم.
ءبىراق ءبىز ۆارۋن-كالا اۋلىنا كەلۋىمىز مۇڭ ەكەن، پوليسەيلەر جەتىپ كەلدى دە، حۋشەتتى تۇتقىنعا الىپ، اشحابادقا ايداپ اكەتتى. مەن، قاجى اتىن الىپ، بۇرىنعى كۇنالارىن ورازا تۇتىپ، دۇعا-نامازىن وقۋ ارقىلى وتەگەن كىسىگە مۇلدە لايىقسىز دورەكىلىك جاساعانىنا تۇسىنبەي، قايران قالدىم.
ءدال سول كۇنى مەن نە ءبىلدىم؟ ءبىز كەتىپ قالعاننان ءبىر اي كەيىن، حۋشەتتىڭ ايەلى، جۋاس تا كىشىپەيىل ايەل، وكىمەت ورىندارىنا بارىپ، حۋشەتتىڭ سو كۇنى تۇندە ۇيىنە جاقسى، جاراۋ اتقا ءمىنىپ كەلگەن قوناقتى ءولتىرىپ، ءمايىتىن اۋىل سىرتىنا اپارىپ كومىپ، اتى مەن ارباسىن اشحابادقا اپارىپ ساتىپ، سودان تۇسكەن اقشامەن قاجىلىققا، پايعامباردىڭ تابىتىنا ءتاۋاپ ەتىپ قايتقانىن ايتادى. ءتاۋاپ ەتۋ مەن ءدىننىڭ ادامدى قانداي كۇيگە تۇسىرەتىنى مىنە وسىنداي!..
بەكمەت ءسوزىن ءبىتىردى، ول بۇل ءسوزدى شىنىمەن ايتىپ تۇر ما، الدە كۇلىپ تۇر ما — ونى تۇسىنۋگە بولمايتىن ەدى. ءباريلدىڭ ويلاعانىنداي، ول جاي قاراپايىم شال بولمادى.
ول وت باسىنان تۇرىپ، تاقتايدان سالىنعان تار ۇيگە، حوروبرىحتىڭ سول ۇيدەن كەنەپپەن قورشاپ بەرگەن مۇيىسىنە قاراي ءجۇردى. عۇزار ونىمەن بىرگە كەلە جاتىپ، وسى شال بالە، قايداعى جوقتى ايتادى دەپ كۇلە بەردى.
— كوڭىلدى شال، وتە كوڭىلدى شال! ساعان مىقتاپ كومەكتەسە الادى، — دەپ قايتالاي بەردى ءبىر ءسوزدى.
"كومەكتەسكەندە قانداي! — دەپ كۇيىنە ويلادى بەريل – كومەگىمەن قوسا مۇنىڭ ءوزىن دە شايتان السىن!"
حوروبرىح پەن ونىڭ كۇن قاقتاعان كومەكشىسى كازانسكييدىڭ كۇنگە كۇيىپ، قىزارىپ كەتكەندىگى سونداي، شاشىن ايىرىپ قويعان جەرى قاندى تىرتىق سياقتانىپ كورىنەتىن — ول ەكەۋى دالادا ۇيىقتاعاندى ءجون كوردى. ءۇي ىشىندە بۇيىلەر مەن سارىشاياندار بار-تۇعىن. جاعالاۋدا ولار از بولاتىن: سول بالەكەتتەر ءسۇلفاتتى جاقتىرمايتىن.
حوروبرىح پەن كازانسكيي كەبەنتايلارىن ءسۇلفاتتىڭ تاقتاتاسىنا توسەدى دە الاڭسىز ۇيىقتادى، تەك جاعالاۋدى زەڭبىرەكپەن اتقىلاعانداي بولىپ باستالعان داۋىل تولقىنى تۇز توزاڭىن بۇرقىراتا كوتەرىپ، ولاردى وياتىپ جىبەردى. تۇيەلەر ارتىن جەل وتىنە بەرىپ، باقىرا جونەلدى. حوروبرىح پەن قازانسكيي جاتقان جەرىنەن اتىپ تۇرىپ، بالاعاتتاپ، تۇزدى شاڭنان جىلاعانداي بولىپ، ۇيگە كىرىپ جاسىرىندى.
بەريل دە ءسۇلفات ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتقان. تۇندە ءسۇلفات كوكشىل وتپەن جىلتىلدايدى. ءسۇلفات توسەگى بالا كەزدە وقىپ، ۇمىتىپ قالعان ەرتەكتەگى حرۋستال توسەك ءتارىزدى، شۇعىلا شاشىپ جاتادى.
حوروبرىح شىلىمىن شەگىپ، جۋان داۋسىمەن گۇجىلدەپ وتىر. مۇراتتى شىعاناق سۋىنا ون شاقتى رەت زورلاپ شومىلدىرۋ كەرەك، سوندا ونىڭ ريەۆماتيزمىنەن كوشپەلى ەل اۋزىندا تەك اڭگىمە-سوز عانا قالادى. بەريل جولداس، ءسىز وسى ماسەلەمەن شۇعىلدانساڭىز قايتەدى، ايتپەسە جۇرت ونى تۇرىكمەننىڭ اۋليەسى دەپ كەتەدى دە وتە ىڭعايسىز جاعدايدا قالامىز.
— سىزدەردىڭ تاۋسىلمايتىن ءازىل-قالجىڭدارىڭىز-اق مەنى جالىقتىرىپ جىبەردى. ارينە مەن ونىڭ دەرتىن سىزدەرمەن ەرەگىسكەندە ادەيى جازىپ جىبەرەمىن. مەن بۇعان باياعىدا بەل بايلاعانمىن، — دەدى بوريل.
حوروبرىح كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. ەرتەڭ تاۋدى تەسىپ، جول سالۋ جۇمىسىن باستاۋ كەرەك ەدى. جۇمىسشىلار از بولاتىن، ولاردىڭ ءوزى سۇيمەنمەن اكتاستى سوعۋدان جۇرەكسىنەدى.
حوروبرىح، "مەنەلاي پاتشا" دەپ اتاپ كەتكەن قارت تۇرىكمەن، سىبىر-سىبىستى ۇشىقتىرىپ، وقتاستىڭ زۇلىم كيەسى بار، كىمدە-كىم كيمەلەپ تاۋدىڭ جۇرەگىنە جول سالسا، سودان راقىمسىز قاتىگەزدىكپەن وش الادى دەۋمەن بولدى.
حوروبرىح تاڭ سارىدەن عۇزاردى اتقا مىنگىزىپ، كورشىدەگى قاراشا ۇيلەرگە جۇرتتى جۇمىسقا شاقىرۋعا جىبەرمەك ەدى، ءاربىر جۇمىسقا تارتىلعان ءۇي ءۇشىن، ول عۇزارعا ون سومنان اقشا تولەمەك بولدى.
ترەست، ماحاچكالانىڭ تاجىريبەسىنە ەلىكتەپ، سولتۇستىك كاسىپشىلىكتەرىندە ءسۇلفات ءوندىرۋدى باسسەيندەندىرۋ ءادىسىن قولدانباق ەدى.
بۇل ءۇشىن كەۋىپ قالعان ءبىر كولدى ىرىكتەپ الىپ، ءنومىر 6-شى قول دەپ اتادى (كۇللى كەڭىستىك اتاۋلىداعى ينجەنەرلەردىڭ ءبارى تۇگەلدەي دۇنيەنىڭ ءبارىن نومىرلەۋگە ايرىقشا قۇمار كەلەدى).
وسىناۋ كولگە شىعاناقتان جارما (كانال) قازىپ، جولداعى شاعىن تاۋدى ۇڭگىپ، ءجۇز وتىز مەترلىك تۋننەل سالۋ كەرەك ەدى، سودان كەيىن كۇزدە وسى جارما ارقىلى الگى كونە قارابۇعاز سۋىن اعىزىپ، تەرەڭدىگى ءۇش مەترلىك دەڭگەيگە جەتكىزۋ قاجەت بولدى. وسىناۋ سۋ سودان كەيىن ءبىر شارشى شاقىرىمدىق كولەمدە ەلۋ سانتيمەترلىك جاۋىن جاۋدىرۋى كەرەك ەدى. ىستىق جەل مەن مي قايناتارلىق كۇن — كۇن سايىن — كولدىڭ بەتىندەگى ميرابيليت قاباتىن قالىڭدىعى ءۇش سانتيمەترلىك ءسۇلفات پلەنكاسىنا اينالدىرۋى قاجەت بولاتىن.
كول بەتىندەگى ءسۇلفات ءبىرقالىپتى جاتادى، ونىڭ بەتى ۇستەلدەي تەپ-تەگىس، سول سەبەپتى دە ونى ماشينامەن دە جيناۋعا بولادى. ترەست جيناعىش ماشينالارعا زاكاز بەرىپ، جۇمىستى تەزىرەك اياقتاۋ ءۇشىن، حوروبرىحتى قىسپاققا الا باستادى.
كەشەگى كوشپەلىلەرگە كۇرەكتى قالاي ۇستاۋدى ۇيرەتەمىن دەپ، قازانسكيي اۋەلگى كەزدە كوپ ازاپتانسا دا، كانال بەلگىلەنگەن ۋاقىتىنان ەرتە ءبىتتى. ولار ونىڭ سىرتىن ۇدايى ۇستىنە قاراتىپ، تەرىس ۇستاۋعا تىرىستى، وسى شايتان العىر ماشينانى يگەرۋ جولىندا ولاردىڭ دا شەككەن ازابى از بولمادى. ءبىراق سوسىن جۇمىس وڭعا باستى.
جارما تاۋعا بارىپ تىرەلدى. ەرتەڭگىلىك "مەنەلاي پاتشا" حوروبرىحقا كەلىپ، جۇمىسشىلار جاعالاي ءدىندار بولعاندىقتان دا تاۋدى بۇزۋدان باس تارتادى، ايتپەسە، اللا بۇكىل دالانى قارا قابىقپەن جابادى دا تاۋدىڭ كيەلەرى سۋدى اعىتىپ، كيىز ۇيلەردى ىشىندەگى ادامدارىمەن، تۇيە-مۇيەلەرىمەن، بولماشى بۇيىمدارىن قوسا، تاسقىنعا قارىق قىلادى، — دەپ قورقىتتى.
— قاريا، — دەدى حوروبرىح قۇلاق تۇندىراتىن داۋىسپەن، — قۇرمەتتى كىسىلەردى ۇيىڭە جينا. مەن دە بارايىن، سوسىن ءبىز تاۋدىڭ كيەسى جونىنەن ءسوز قوزعايىق. جۇرت سەنى الاپەستەن ساقتايتىن دۇعانى بىلەدى دەيدى، ال مەن تاۋ كيەسىنەن ساقتايتىن دۇعانى بىلەمىن. اللا اركىمگە كەرەگىن بەرەدى: — كەسىرتكەگە قۇيرىق، ەسەككە — قۇلاق، ال اقىلدىعا — كۇيزەلىستەن قۇتقاراتىن ءسوز بەرەدى.
"مەنەلاي" كەتىپ قالدى. بەريل ءحوروبرىحتىڭ وسى سياقتى "فوكۋستارى" جاقسىلىققا اپارمايدى دەپ ەسەپتەيدى. قازانسكيي تاۋدى ديناميتپەن جارىپ، جۇمىسشىلارسىز-اق ءىستى تىندىرايىق دەگەندى ۇسىندى. حوروبرىح كۇلىپ جىبەردى:
— ءبىرىنشى جارىلىستان كەيىن-اق بارلىق كيىز ۇيلەر جيىلىپ، شولگە قاراي زىتىپ بەرەدى، سوسىن ءسىز نارزان سۋى تيەلگەن بارجانى اكەلسەڭىز دە، ولار بۇل اراعا جولامايدى. بۇلاردىڭ ءتىلىن تابۋ كەرەك. مەن ورتاازيالىقپىن، ماعان سەنىڭىزدەر.
بارىنەن بۇرىن حوروبرىح "مەنەلايدىڭ" ۇيىنە ءبىر قۇتى كوك شاي اپارىپ بەرۋگە ءامىر ەتتى. وسى ءبىر ءدارىحانانىڭ ءيىسى شىعاتىن اششى سۋسىنسىز ەشبىر كۇردەلى جۇمىس ورنىنا كەلمەيتىن. شاي جۇرت كوڭىلىنىڭ كىربەڭىن كەتىرىپ، قاجەتسىز قورقىنىشتان ايىقتىراتىن.
ءبىراق كۇندىز بۇكىل ءىستىڭ شىرقىن بۇزا جازداعان وقيعا بولدى. مۇرات ءباريلدىڭ ازعىرۋىنا كونىپ، شىعاناققا بارىپ شومىلادى. ءقازىر ول قاراشا ءۇي ىشىندە جانى ۇشىرىپ ويبايلاپ جاتىر. ونىڭ شىبىن-شىركەي تالاپ، ءبورتىپ كەتكەن دەنەسىن قارابۇعازدىڭ تۇزدى جەبىر سۋى وتتان بەتەر كۇيدىرىپ بارادى.
تۇرىكمەندەر تولقي باستادى. بەكمەت دەرەۋ ءولىم اۋزىندا جاتقان بايعۇستىڭ حارام قانىن اعىزباق بولىپ، كەتىك ۇستاراسىن الىپ، جالاقتاپ جەتىپ بارادى، ءبىراق سول ساتتە بەريل دە كەلىپ ۇلگىرەدى:
ونىڭ — جوعال! — دەپ اقىرىپ جىبەرگەنى سونداي، بەكمەتتىڭ ۇستاراسى قولىنان ءتۇسىپ، ۇرى كوزى ويناقشىپ كەتتى. — قۇرت قاراڭدى، ساندالباي! ءتىرى ادامدى كەسكىلەۋ دە ءسان بە ەكەن!
ول مۇراتتىڭ اقشىل سالدەگ ۇلى شەشەك اتقان قىزعىلت ىستاندى اياعىن كوتەرىپ، بىرنەشە رەت ونىڭ تىزەسىن تەز-تەز بۇگىپ جازدى. تۇرىكمەندەر كەيىن شەگىنىسىپ، تىنىستارىن تارتىپ تۇرا قالدى. ولار تىزەنىڭ قاتتى سىرتىلداۋىن كۇتكەن ەدى، ءبىراق ەشتەڭەنى دە ەسىتپەدى. تىم-تىرىس مۇلگىگەن تىنىشتىقتا قاراشا ۇيدەن ءجۇز قادامداي جەردە جاتقان تۇيەنىڭ كۇيىس قايىرعان ۇنىنە دەيىن ەستىلدى.
مۇرات ىڭقىلداۋىن قويدى.
— قالايسىڭ؟ — دەدى بەريل سالتاناتتى ۇنمەن. — بۇعان ءبىر شەلەك تۇششى سۋ اكەلىڭدەرشى، شومىلسىن.
تۇرىكمەندەردىڭ ۇرپيىسكەن تۇرىنەن شىنداپ شوشىنعانى كورىندى. بۇلارعا تەك بەت-اۋزىن، قولى مەن اياعىن عانا جۋۋعا رۇقسات ەتەتىن ءشول زاڭىن مىنا مۇرنىنا اينەك ماشيناسىن قوندىرىپ العان ايەل تابانىمەن تاپتاعانىن قاراشى.
مۇراتتىڭ كەمپىرىنەن باسقا ەشكىم دە سەلت ەتپەدى. ول ءبىر شەلەك سۋ اكەلدى. ءبارى دە قاراشا ۇيدەن جىلىستاپ شىعىپ، مۇراتتىڭ پايعامبار اتىن جونىمەن دە، ءجونسىز دە اتاپ قويىپ، راقاتتانا داۋىستاپ، شويىن قازان ۇستىندە شالپىلداتىپ جۋىنىپ جاتقان دىبىسىن اڭتارىلا تىڭداپ تۇرا بەردى.
سوسىن ول عۇمىرىنداعى تۇڭعىش رەت شومىلۋدان ءبىرتۇرلى تىڭايىپ، ءجۇزى جايناپ شىعا كەلدى دە، باياۋ باسىپ باريلگە بارىپ، قولىن كەۋدەسىنە باسىپ، وعان ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. ول سول ساتتە ءوزىن ءبىرىنشى رەت قىز الىپ قاشقان بوزىمداي سەزىندى.
— حوروبرىح، — دەدى بەريل اقساقالدار كەڭەسىنە بارعالى جاتقان ينجەنەرگە، — بۇگىن ءبىزدىڭ كاسىپشىلىكتەردە قازان ريەۆوليۋسياسى باستالدى. كوشپەلىلەردى ءبىر ورنىنان قوزعاساڭ بولدى، سوسىن ءارى قاراي جەلدەي ەسىپ، جۇرە بەرەدى.
— مەن ونى سىزگە باياعىدان ايتىپ كەلەمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى حوروبرىح.
بەريل جادىن تىنتكىلەپ، قانشا ويلانسا دا ينجەنەردىڭ وسى ءتارىزدى ءبىر ءسوزدى وزىنە قاشان ايتقانىن ەسىنە تۇسىرە الماي-اق قويدى.
اقساقالدار كەڭەسى ەكى ساعاتقا سوزىلدى. اۋەلى ولار شاي ءىشىپ وتىرىپ، اداي دالاسىنداعى ءشوپتىڭ شىعىمى وتە ناشار ەكەنىن، قوڭىراتقا باراتىن كونە كەرۋەن جولدارىن قۇم باسىپ قالعانىن ءسوز ەتتى.
حوروبرىح اڭگىمەگە ارالاسپادى، ءبىراق ىشتەي الاڭ بولىپ، ەلگەزەك تىڭدادى. سىرتتان ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز دىبىستار ەستىلىپ جاتتى. تۇرىكمەندەر ۇيلەرىن جىعىپ جاتقان ءتارىزدى.
سوسىن حوروبرىح سويلەپ، تۋننەل جايىن ءسوز ەتتى، ونى تاۋداعى ۇيرەنشىكتى قۇدىقتارمەن سالىستىردى. ول تۇرىكمەندەردىڭ اتاعى جەر جارعان باتىر جۇرت ەكەنىن ەستەرىنە سالدى. ءسۇلفاتتى كەرەمەتتەي ءمولدىر تاس — اينەك جاساۋعا جانە ماقتا ەگىستىگىن تىڭايتاتىن ءۇن جاساۋعا بولاتىنىن ءسوز ەتتى.
تۇرىكمەن تايبازار ءبىرىنشى بولىپ تۇرەگەلدى:
— مەن بارامىن. تەمىر تاياعىڭدى اكەل.
ەكىنىشى بولىپ نيازوۆ دەگەن قازاق كوتەرىلدى.
— اۋ، دۇعا وقىمايمىز با؟ — دەدى بەكمەت تاۋى شاعىلعانداي قىشقىرىپ.
ونى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن حوروبرىح جادىنا بىردەن تۇسە قويعان ولەڭ جولدارىن ايتتى:
ايتىڭىزشى، ماعان، اعاي بەرمەپتى عوي فرانسۋزعا جاي ورت ۇيپاعان ماسكەۋدى
شالدار ساقالدارىن سيپاپ، سەڭسەڭ بورىكتەرىن يزەپ ماقۇلدادى.
حوروبرىح سىرتقا شىعىپ، بىرەۋدى ۇزاق بالاعاتتادى.
بەريل، حوروبرىح قوسىرەيلەنىپ، ەسۋاستىق جاسادى، — دەپ ەسەپتەدى. حوروبرىح يىعىن قۋشيتتى دا قويدى:
— بوس ءسوز! ءسىز نەگە كارى اقىماقتاردى كۇناسىز ازىلدەن قورعايسىز؟ — دەدى.
قيمىل-ارەكەتتىڭ تاپ وسىنداي ازيالىق ادىستەرى ءباريلدىڭ اشۋىن شاقىرادى، ءبىراق كوپ ۇزاماي ول دا اشۋلانبايتىن بولدى: تاۋ باۋرايىنان سوعىلعان سۇيمەندەر داۋسى تالىپ ەستىلە باستاعان ەدى.
— ءبىز ءشولدى، ءبۇيى سياقتاندىرىپ، جانشىپ تاستايمىز، — دەدى دە حوروبرىح تاۋعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
تامىز تۋدى. ول كىسى توزگىسىز ءورتتى لاپىلداتىپ الا كەلگەندەي، ىستىق، اسپاننان اپپاق تۇز سياقتى كەڭ ءورىستى وزەن بولىپ قۇيىلىپ جاتىر. شاڭ-توزاڭ كىسى تەرىسىنىڭ تىنىس ساڭىلاۋلارىن بىتەپ تاستادى. ادامدار تەرلەي المايتىن بولدى، سونىڭ كەسىرىنەن قاپىرىقتى سەزىپ-تۇيسىنۋدىڭ اياعى باس اينالۋىنا اپارىپ سوقتى. كىسى قانى قويۋلانا ءتۇستى، حوروبرىح ونىڭ اۋىرتپالىعىن ءوز تانىمەن-جانىمەن سەزدى. ادامنىڭ كۇرە تامىرلارىندا اعاش جەلىمى قاتىپ قالعان سياقتى كورىنەدى.
تۇرىكمەندەر تاقىلداتىپ تاۋدى تەسىپ جاتىر. ىستىق ولاردى وشىكتىرە تۇسكەن ءتارىزدى. سۇيمەندەر سوققىسى قاھارلى دا قاتىگەز. ءقازىر ەندى تاۋدىڭ كيەسى ەشكىمنىڭ دە ەسىنە كىرىپ شىقپايدى. "مەنەلاي پاتشانى" جۇرت سىرتىنان كۇلكى ەتىپ، قورقاق دەپ اتايدى.
قاريالار ءىلبىپ ارەڭ ءجۇرىپ تۋننەلگە كەلدى، سوسىن ونىڭ كولەڭكەسىنە كەلىپ وتىردى دا شولدە بۇرىن بولىپ كورمەگەن جۇمىستىڭ قايناپ جاتقانىن باقىلادى. ولار تۋننەلدى سالىپ بىتىرگەننەن كەيىن، قاراشا ۇيلەردى بەكتاشقا اپارۋ كەرەك دەيدى، ويتكەنى "اعاش نارگيلەلى" ادام (ولار اۋزىنان ترۋبكاسىن تاستامايتىن حوروبرىحتى وسىلاي دەپ اتايتىن) سولتۇستىكتەگى كاسىپشىلىكتەردەن بەكداشقا دەيىن تەمىرجول تارتقىسى كەلەتىن كورىنەدى. تاعى دا ورىستار جينالمالى ۇيلەر اكەلىپ سالادى، ولاردا ەشقاشان دا قاراشا ۇيدەگىدەي بۇرگەلەر بولمايدى دەسەدى، بۇعان قوسا، ماسكەۋ كۇللى تۇرىكمەن بالالارىن ساۋاتتىلىققا وقىتىپ ۇيرەتەدى جانە ءشول دالادا زاۋىتتار مەن سۇلۋلىعى حيۋامەن تەڭ تۇسەتىن قالا سالاتىن كورىنەدى.
بەريل دۇرىس ايتىپتى: كوشپەلىلەر ءبىر ورنىنان قوزعالىپ، جىلجىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەدى.
ءشول ادامدارىنا ءتان باي فانتازيا قارابۇعاز جاعالاۋىندا باستالىپ جاتقان ىستەردىڭ ءبارىن اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن ەدى.
"مەنەلاي پاتشا" بۋىن-بۋىنى سىقىرلاپ: ەندى بىرنەشە ونجىلدىقتاردان كەيىن ءشول-باياباندا باۋ-باقشالار گۇلدەپ، تۇششى سۋ ماقتا ەگىستىكتەرىندە جالتىراپ جايىلىپ جاتادى دەيدى، — دەپ شاعىناتىندى شىعاردى.
مۇرنىنا اينەك ماشينا قوندىرىپ العان ايەل: ادامدار ءقازىر جاڭبىردى قولدان جاۋدىرۋدى ۇيرەندى، ەندەشە شولدە دە جاڭبىر مولىنان جاۋاتىن بولادى دەگەندى ايتتى. اللا قاتەلەسىپ، بۇنى، "مەنەلايدى" تىم ەرتە تۋعىزىپتى. قايتەيىن-اي، تۋعان ولكەسىنىڭ، باقىتتى مەشەديسسەردىڭ جاعالاۋى ءتارىزدى، گۇلدەنگەن كەزىن كورمەي ولۋگە تۋرا كەلەتىن بولدى.
"مەنەلاي" جاس شاعىندا پارسىنىڭ مەشەديسسەرى جاعالاۋىندا بولعان ەدى، سوندىقتان دا ول، مەيرام كۇندەرىندە بالكونداردا تاڭعاجايىپ كىلەمدەر قالاي جايۋلى تۇرسا، تاپ سولاي، تەڭىز ۇستىنەن ءتونىپ، سالبىراپ تۇراتىن اپەلسين توعايلارى مەن جاڭعاق ورماندارى تۋرالى اڭگىمەنى ءومىر بويى ايتۋدان جالىققان ەمەس.
ول — مەشەديسسەر! — دەپ داۋىستايتىن، سوسىن ال-دارمەننەن ايىرىلىپ جىلاپ جىبەرەتىن، ءسويتىپ ءوزىنىڭ اتامەكەنى — سۋيلى قۇدىعىن شىنار توعايى قورشاعان كوكوراي شالعىندى كۇيىندە كوز الدىنا ەلەستەتۋگە تىرىساتىن.
كۇن وتكەن سايىن ءومىر وزگەرىپ، تۇسىنىكسىز بولىپ بارادى جانە ءبىراز نارسەنى ويدان شىعارۋعا، ويلانىپ-تولعانۋعا اسا باي مۇمكىندىكتەر جاسالىپ جاتىر.
شىعاناققا ءبىر عاجاپ ماشينا كەلدى. ول سۋ ءتۇبىن قازادى. بۇدان كەيىن ەكىنشى ماشينا پايدا بولدى، ول شىعاناق تۇبىندەگى قويمالجىڭ سۋدى ناسوسپەن كانال ارقىلى كولگە اعىزىپ تۇرۋى كەرەك. حاكيم جاڭا ماشينالارعا قاراپ، ەكى كۇن بويى ءۇردى دە قۇتىرىپ كەتتى، سوسىن ونى عۇزار اتىپ تاستادى.
سودان كەيىن بايگە جاريالاندى. بايگە تۋرالى جارقىن وي حوروبرىحتىڭ باسىنا ۇيقىسىز وتكىزگەن تۇندەرىنىڭ بىرىندە كەلگەن ەدى.
— ءبىز قۇم اراسىندا جارىس وتكىزەمىز، — دەپ ەسكەرتتى ول ءباريلدى ەرتەڭگىسىن.
بەريل وعان كۇدىكتەنە قارادى: مىنا ينجەنەر تاعى دا قيالي بىردەڭەنى باستايدى بىلەم. تەرمومەتر الپىس بەس گرادۋسقا جەتكەندە قايداعى جارىس تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولادى!
بەريل سوڭعى كەزدەرى، اسىرەسە ايەلدەرمەن كوپ اينالىسقان. ول ايەلدەردى قولىن جۋۋعا ۇيرەتتى جانە يت جەمەي تاستاعان قاتتى قابىقتاردى بالالاردىڭ اۋزىنا تىعا سالماڭدار دەپ ەسكەرتتى. قولدى جۋۋ تۋرالى وي ءبىر كۇنى كەشكە سالىم، اسپاز تۇرىكمەن ايەلى تاقتاي ءۇيدى مەكەندەۋشىلەرگە جۇقا نان يلەپ جاتقاندا ايدان انىق بولىپ ەسىنە ءتۇستى.
— ءسىز قالاي ويلايسىز، انا ايەل جۇقا ناندارعا قانشا قاداق كىر-قوڭىس قوستى ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ول قازانسكييدەن.
— ءبارىبىر جەپ قويامىز، — دەپ ەنجار جاۋاپ بەرە سالدى قازانسكيي.
— ول شولدە تۇرۋ جاعىمدى دا جەڭىل ويتكەنى مۇندا ەشقاشان "ءسوزبۇيداعا سالۋ جوق" دەپ، سوعان يمانىنداي سەنەتىن. "ءسوزبۇيدا" دەپ حات-قاعازداردى، قارىم-قاتىناستى جانە تەلەفونوگراممالاردى ايتاتىن.
جۇقا نانداردىڭ ءبارىن ءبىر وتىرعاندا جەپ قويدى، ءبىراق بەريل وعان قول سوزبادى. ول ەندى تۇرىكمەن ايەلدەرىمەن شۇعىلدانا باستادى. ءبارىنىڭ دە اسقىنىپ كەتكەن اۋرۋى بار، وتىز جاسىندا تۇرىكمەن ايەلى كەمپىرگە اينالادى، بالا تابۋ قابىلەتىنەن ايىرىلادى، سوسىن اۋىزدارىن جاۋلىقتارىمەن جاۋىپ جۇرەدى.
تۋننەلدىڭ جۇمىسى اياقتالىپ قالدى.
تاۋدىڭ ەكى جاعىنداعى ەكى توپ ادام بىر-بىرىنە قارسى كەلە جاتقان، ەندى بىرەر كۇندە كەزدەسۋلەرى كەرەك. تاپ سول كەزدە تۋننەلدە حوروبرىح بايگە جاريالادى.
بايگە — تاڭداۋلى شاباندوزداردىڭ جارىسى. سول شاباندوزدىڭ بىرەۋىنىڭ الدىنا قوشقاردى كولدەنەڭ سالادى. كىمدە-كىم شاۋىپ كەلە جاتىپ، قوشقاردى جۇلىپ الىپ، جانتالاسا ۇمتىلعان باسقا دا باسەكەلەستەرىنە شالدىرماي، تورەشىلەر وتىرعان شاتىرعا اپارۋى كەرەك.
جارىس ءسوزىنىڭ ۇعىمىن تۇرىكمەندەر اراسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن، ول وعان تەڭەۋ جولىن قولدانۋعا بەل بايلادى. ەكپىندى جۇمىستى ول بايگە دەپ اتادى. اكتاستىڭ ەڭ سوڭعى قاباتىن وپىرا تەسىپ، كەزدەسۋگە كەلە جاتقان توپ ادامىنا كىمدە-كىم قولىن ءبىرىنشى بولىپ سوزسا، سول جەر قازۋشى بۇكىل جەر قازۋشىلار ىشىندەگى تاڭداۋلى جۇمىسشى بولىپ سانالادى.
ەكى جاقتان دا التى-التى ادامنان ەرىكتىلەر قويىلدى دا بايگە باستالىپ كەتتى. شالدار اقىرىنداپ تۋننەلگە كىردى، ويتكەنى شەشۋشى ءسوز سولاردا بولاتىن.
جۇمىس كەزىندە جۇرت ىسقىرىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، قارقىلداپ كۇلىپ تۇردى. اكتاستىڭ قابىرعادان قوپارىلىپ تۇسكەن ءاربىر دوڭبەگىنە كوپشىلىك ءماز بولىپ، قۋانىسىپ قالادى.
تاۋ گۋىلدەپ، دىرىلدەپ تۇردى.
بەريل، ادامدار ايقايلاسىپ، شۋلاسىپ جاتقان تۋننەل اۋزىنا بالالاردى جۋىتپايدى، ونداعى جۇرتتىڭ ىزىشۋىت — قىمعۋىت بولىپ جاتقانى سونداي، ولار جانتالاسا توبەلىسىپ جاتقان سياقتانادى. بەريل راقاتتانا كۇلىپ، بالالاردى شەتكەرىرەك ىسىرىپ تاستايمىن دەپ، قارا تەرگە ءتۇستى، اقىرىندا اعىلعان تەر ونىڭ كوزاينەگىن مۇرنىنا قوزعاي بەرگەندە، ول جەرگە ءتۇسىپ، سىنىپ قالدى. بالالار تۇس-تۇسقا تۇرا قاشتى. تاپ سول ساتتە تۋننەل ىشىنەن كۇركىرەپ شىققان داۋىستىڭ كۇشتىلىگى سونداي، ءباريلدىڭ تۇلا بويى تىتىركەنىپ، سىنعان اينەگىن دە ىزدەۋىن توقتاتتى.
ەكى توپ بىر-بىرىمەن كەزدەسە كەتتى. ءبىرىنشى ساڭىلاۋدى عۇزار ۇرىپ تەسەدى. كەشكە تامان تۋننەل جۇمىسى دا اياقتالعان ەدى.
شالدار جۇمىستان تولقىپ، تەبىرەنىپ قايتتى. تۋننەلدەگى بايگە وزدەرىنىڭ جاستىق شاعىن، ماڭعىستاۋدىڭ بورلى توقال تاۋلارىنداعى ات جارىستارىن ەستەرىنە ءتۇسىردى. بۇكىل كەش بويى قاراشا ۇيلەردە ءدابىر-دۇبىر اڭگىمە باسىلمادى. جۇرتتىڭ ءبارى قابىرعانى ءبىرىنشى بولىپ، جەر قازۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قايراتتىسى دەپ ەسەپتەلەتىن نيازوۆ ەمەس، عۇزاردىڭ تەسكەنىنە تاڭعالىستى.
بەريل كوزىن سىعىرايتىپ، ۇيالا كۇلىمسىرەيدى. بۇكىل شىعاناقتى تۇمان كۇرگەلەيدى، سول تۇماندا جوعالعان جۇلدىزدار، الاۋلاعان وتتار، حوروبرىح ترۋبكاسىنىڭ قىزعىلت شوعى اداسىپ جۇرگەندەي بولادى، سۋ مەن كوگىلدىر ءسۇلفات جىلتىلدايدى. ايەلدىڭ جاقىننان عانا كورەتىن مۇكىس كوزى وسىناۋ تانىس جەرلەردىڭ ءبارىن كوڭىلدى ءبىر پەسانىڭ ساندى-ساۋلەتتى دەكوراڭياسىنا اينالدىرعان ءتارىزدى.
عۇزارعا كاسىپشىلىكتەردەگى ءبىرىنشى ماقتاۋ قاعازى بەرىلدى، وندا عۋزاردىڭ بۇكىل جاعالاۋداعى جەر قازۋشىلاردىڭ ىشىندەگى تاڭداۋلى، ەكپىندى جەر قازۋشى ەكەنى جازىلعان ەدى.
عۇزار قاعازدى بيپازداپ قوينىنا سالدى دا قاريالارمەن بىرگە كوك شاي ىشۋگە باردى، مۇنداي ۇلى قۇرمەتكە ادەتتە ەڭ وزىق شاباندوزدار عانا يە بولاتىن.
حوروبرىح شىداي الماي، سول كەشتە كوشپەلىلەرگە ارناپ ۇندەۋ جازدى. ول مۇنى جۇمىسشىلاردى تارتاباندى تەمىرجول سالۋعا قاتىستىرۋ ءۇشىن، كەرشى قاراشا ۇيلەرگە تاراتقىسى كەلگەن ەدى.
ۇزىندىعى وتىز شاقىرىمدىق جولدى كاسىپشىلىكتەن كاسپيي تەڭىزىنە دەيىن تارتۋى كەرەك ەدى، ونداعى بەكداشتا، باياعىدا، شىعاناقتا "داعىستان وتتارى" قوجالىق ەتىپ تۇرعان كەزدە، كەمەجايى سالىنعان بولاتىن. ءسۇلفاتتى تەڭىزگە تۇرىكمەن قايىقتارىمەن تاسيتىن. ول وتە قىمباتقا تۇسكەن. قايىقتار قاتار-قاتار بولىپ، تاۋلىكتەر بويى، تەڭىزدىڭ تىنىشتالۋىن توسىپ، قۇمداۋىت قايراڭدا ءتىزىلىپ جاتاتىن. داۋىلدى كۇندەرى قايراڭدا تۇرۋ وتە ءقاۋىپتى ەدى — شىعاناققا جاقىن جاعالاۋدىڭ ءبارى قيراتىلعان قايىقتار مەن شحۋنالاردىڭ سىنىقتارىنان قارايىپ كەتكەن بولاتىن.
"كوشپەلىلەر! — دەپ جازدى حوروبرىح. — سوۆەت وكىمەتى سىزدەردىڭ ەلىڭىزدى گۇلدەنگەن ەگىستىك پەن باۋعا اينالدىرۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. قارابۇعازدان ءبىز تاڭعالارلىق تۇز وندىرە باستادىق؛ ودان اينەك جاسايدى جانە جۇزىمدىكتەردىڭ، ماقتا مەن جۇگەرىنىڭ ءنار-قۇنارىن ارتتىراتىن ۇندى شىعارادى.
كوشپەلىلەر! قاراشا ۇيلەرىڭىزدى كولىكتەرىڭىزگە ارتىپ، الا تەپە كولىنە بارىڭىزدار، سول ارادا سىزدەرگە سۋ مەن اۋقات بەرىلەدى. ءولى شولدەردى قۋالاپ، سەرگەلدەڭگە تۇسۋلەرىڭىزدى قويىڭىزدار دا جۇمىسشى بولىڭىزدار، ويتكەنى جاڭا زامان كەلدى. ولمەيتىن جان جوق، ەسكى ءومىر دە تاپ سولاي ولەدى. باقىتسىز ومىردەن اشىنىپ، ىزاقور بولىپ كەتكەن شالداردىڭ سۋماڭداعان سۋىق تىلىنە سەنبەڭىزدەر".
ەرتەڭىنە تاڭ سارىدەن عۇزار قاراشا ۇيلەردى تاعى دا ارالاپ، شاپقىلاپ ءجۇردى، ال كەلەسى كۇنى كەشكە سالىم ماڭ-ماڭ باسقان تۇيەلەرىنە كيىز ءۇيدىڭ جابدىعىن، ۋىق-كەرەگەلەرىن ارتىپ، بالالاردى وتىرعىزعان كوش سالتاناتتى تۇردە قۇنارسىز جاعالاۋمەن ءجۇرىپ، الا تەپە جاعىنا قاراي بەتتەدى.
عۇزاردىڭ ماراپاتتالۋىنا بايلانىستى بەريل جۇمىسشىلاردىڭ جينالىسىن وتكىزدى. وسى جينالىسقا ءبىرىنشى رەت ۇياڭ ايەلدەر كەلدى. ولار جۇرتتىڭ ارتىڭدا جايعاستى دا ءتىپتى بىر-بىرىمەن سىبىرلاسۋعا دا جۇرەكسىنىپ، سەسكەنە بەردى.
بوريل شيلانىنان زاپاستاعى كوزاينەگىن ۇزاق ىزدەپ، تابا المادى دا بۇعان كادىمگىدەي رەنجىپ، جينالىستان كەشىگىپ قالدى. ول "مەنەلايدىڭ" قاراشا ۇيىنە كەلگەندە القا-قوتان وتىرعان تۇرىكمەندەر سەلت ەتپەدى. الگى سۋدىر بەكمەت بىردەڭەنى ايتىپ جاتىر ەكەن، شاماسى وتە تارتىمدى قىزىق نارسە مە، قالاي، ايتەۋىر عۇزارعا دەيىن، ونىڭ مالجاڭداعان اۋزىنان كوزدەرىن جازباي وتىر ەكەن.
بەريل جاقىن كەلىپ، قۇلاعىن توستى. ول اڭگىمەنىڭ باس جاعىن تىڭداۋدان كەشىگىپ قالىپتى، ونى ورتا تۇسىنان تىڭداي باستادى.
بەريل اڭىزدى جاقسى كورمەيتىن. شىعىستا بولعان ءاربىر ادام شىعىستىڭ اتىشۋلى اڭىزدارىنا اسقان ساقتىقپەن قارايدى. اڭىزداردى سيپاتتاۋعا بەيىم تۇراتىن قىسىر ءسوز يەلەرى ورتا ازيانىڭ بارلىق كولدەرى مەن وزەندەرىنىڭ، قالالارىنىڭ اتتارىن سول اڭىزدارمەن بايلانىستىرادى.
ءبىراق بەكمەتتىڭ اڭىزى ايرىقشا ەكەن. ول ونى تەڭسەلە ايتىپ وتىر:
— ...ول فايرەددينگە بىلاي دەيدى: "وسىنداعى كىسىلەر بىتىك بيدايىمەن، ءتاتتى جۇزىمىمەن، بىلعارىلارىمەن، جۇمساق جۇندەرىمەن، ءزاۋلىم ورماندارىمەن، سەمىز بالىعىمەن ماقتانىپ جاتىر. ال، سەنىڭ ولكەڭ نەسىمەن باي؟" فايرەددين ۇندەمەيدى. مىنە، جۇرتتىڭ ءبارى ماسكەۋگە سەزگە كەلىپ جاتىر، سوندا اركىم ءوز نارسەسىن ايتادى، تەك جالعىز سەن عانا ۇندەمەيسىڭ. كانە، دوسىم، قورىقپا، ايتارىڭدى ايت. سىزدەر ءوز ولكەڭىزدە نەمەن كۇن كورىپ جاتىرسىزدار، وسى زاماننان نەنى كۇتەسىزدەر؟"
فايرەددين جىلاپ قويا بەرەدى. "جولداس-اۋ، ابداللا اتالىعىنان شىققان كارت تۇرىكمەن، مىنا، مەن، سىزدەردىڭ ءبارىڭىزدىڭ الدىندا نە ايتا قويايىن؟ قازىرگى ۋاقىتتا قۇدىقتارىمىزداعى سۋدىڭ سوڭعى تامشىسىن ۇرلاپ جاتسا، كەشەگى جۇزىمدىكتى قۇم كومىپ جاتسا، ءبىز ۋاقىتتان نە كۇتۋشى ەدىك؟ مەن ءۇستىرت جانە تاعى قاراقۇم دەپ اتالاتىن ەلدەن كەلدىم. ءبىز قايىرشىلىقپەن، شولدەۋىمىزبەن، قۇممەن جانە تۇزبەن بايمىز. جولداس، ءسىز كەدەيلەردىڭ باقىتى تۋرالى ويلايسىز، ال ءبىز سۋدى ويلايمىز. ءبىراق سۋ جوق! اللا ءبىزدىڭ جەرىمىزدى ون ارشىن تەرەڭدىككە دەيىن، تاندىرىن كەپتىرىپ قويعان، ءتىپتى جانبىردىڭ ءوزى جەرگە جەتپەي قۇرعاپ قالادى. وزەندەر قۇم استىمەن اعىپ جاتادى، ءبىراق ولاردىڭ دا سۋى، پارسى اپەلسيندەرىنىڭ قابىعىنداي اششى. تەمىردىڭ زامانىنان بەرى ءبىزدىڭ ەلىمىز سولۋمەن كەلەدى. جولداس، بۇعان نە شارا؟ تومەندەگى جەردىڭ ءبارى بوس ەمەس، جوعارىداعى جەر دە بوس ەمەس، ەندى بىزگە جەر بەتىنەن ورىن بولماي تۇر. سەن ۇلىقسىڭ، جانە سەن قۇدىرەتتىسىڭ. سەن ۇلكەن ادامسىڭ، سەنىڭ قۇلاعىڭ سەرگەك، كوزىڭ ءجىتى، — ءبىراق سەن بىزگە، تۇرىكمەندەرگە، نەمەن كومەك كورسەتە الاسىڭ؟ مىنە، سول سەبەپتى دە مەن ۇلى قۇرىلتايدا ۇندەمەي وتىرمىن.
سوندا لەنين كۇلىپ جىبەرەدى دە كارت فايرەتدينگە: اللا جاساي الماعان، تەمىر جاساي الماعان ءىستى بولشيەۆيكتەر جاساي الادى، فايرەددين"، — دەيدى.
فايرەددين باسىن شايقايدى.
"ەگەر سەن بۇكىرمەن بىرگە جۇرسەڭ، — بويىڭدى ونشا سوزا بەرمە، ونىڭ بۇكىرلىگى جۇرت كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن. ەگەر سەن قاراقۇمنان كەلگەن كىسىمەن سويلەسەدى ەكەنسىڭ، سەن وعان كۇلمە، مۇمكىن ەمەس نارسەگە ۋادە بەرمە"، — دەپ جاۋاپ بەرەدى ول.
وسىنى ايتادى دا فايرەددين شىتىنىپ، كەتىپ قالادى.
ءبىراق سول كەرەمەت جۇزەگە اسىرىلادى. كۇزگە تامان فايرەدديننىڭ قاراشا ۇيىنە، حورەزمگە كوپتەگەن ينجەنەرلەر، تەمىر تۇيەگە ۇقسايتىن ماشينالار كەلىپتى، قايىقتاردان سەمەنتتى ءتۇسىرىپ جاتىر دەيدى، بولشيەۆيكتەر مىڭداعان جىلدار بويىنا كەۋىپ جاتقان امۋداريانىڭ ۇزبوي دەپ اتالاتىن ەسكى ارناسىنا سۋ جىبەرەدى ەكەن دەگەن سىبىس جەتەدى.
ۇزبوي، وزەننەن ءبىر بۇيىرگە، كەرۋەندەر ون كۇن بويى جۇرەتىن، ناعىز سۋسىز شولگە قاراي، شىعانداپ كەتەدى.
فايرەددين بولشيەۆيكتەردىڭ بالالىق ىسىنە كۇلگەن دە قويعان. ودار ۇزبوي ءتۇبىنىڭ سازدان تۇراتىن قاتتى جەرلەرى دە بارىن، ال ءۇش كۇن بويى سۋ كورمەگەن مىڭ قوداس سياقتى، سۋدى سورىپ الاتىن بورپاس قۇمدى جەرى دە بار ەكەنىن بىلمەيدى عوي. ارينە، ۇزبويعا تۇتاس ءبىر تەڭىزدىڭ سۋىن سارىلداتىپ قۇيۋعا دا بولادى، ءبىراق قۇم ءبىر ساعات دەڭگەيىندە ونى وبىپ الادى دا ارنادا تەك ءولى بالىقتار مەن تۇزدى كوبىك قانا قالدىرادى. ءشولدى جەڭۋگە بولمايدى، تۇيەلەر مەن سەكسەۋىل جايدان-جاي جاراتىلا سالعان جوق قوي.
فايرەددين كۇلگەن سايىن، بولشيەۆيكتەر جارمانى قازىپ، بوگەتتى ورناتا بەرەدى. ۇزبويدىڭ ىسپا قۇمدى ءتۇبى بار جەرلەرىنە ولار اسفالت قۇيىپ، بىتەپ تاستادى.
مىنە، سونىمەن ۇلى سالتانات كۇنى دە كەلدى. امۋدىڭ تۇنىق سۋى اعىنداپ ۇزبويعا قۇيىلدى، ال شەگە قۇم ونىڭ ءبىر شەلەگىن دە ۇرلاي المادى.
ءبىراز جىلداردان كەيىن قۇمعا ماقتا ەگىلىپ، ءجۇزىم مەن ءىنجىر، قاراعاش وسەتىن بولدى. شولىركەپ ولگەن ءيتتىڭ كەۋىپ قالعان ءتىلى سياقتى، كەدەي ەل، جۇرتتىڭ شاراپ ىشكەنى ءتارىزدى، ءمولدىر سۋ ىشەدى.
فايرەددين قوي سويىپ، ەلدىڭ بارىنە ەت اساتتى، ەگىلە جىلاپ، كىشكەنتاي بالالارعا ەرمەك ەتسىن دەپ ءبىر كەزدە مەككەدەن ساتىپ العان جاسىل شالماسىن سىيلادى، ىلگەرىدە ول سول شاھارداعى پايعامباردىڭ قارا تاسىنا كوز جاسىن توككەن ەدى. ەندى ءقازىر قارت فايرەددين جاڭا جارمادا سۋ ءبولۋشى قىزمەتىن اتقارادى جانە ءوزى تۇيە سياقتانىپ، ماڭعازدانىپ جۇرەتىن بولدى.
بەكمەت حيكاياسىن بىتىرگەسىن، تۇرىكمەندەردىڭ ءبارى باريلگە بۇرىلىپ قاراستى. ولار كۇتىپ وتىر.
— جولداستار! — دەدى بەريل، ونىڭ تاماعى قۇرعاپ سالا بەردى. — جولداستار، مەن سىزدەرگە بەكمەتتەن ارتىق ەشتەڭەنى دە ايتا المايمىن.
سول-اق ەكەن، بەكمەت ورنىنان تەز تۇرەگەلدى. ول ازەر دەگەندە تارامىس ساۋساقتارىنىڭ ۇشىن جەرگە تيگىزىپ، بوريلگە تاعزىم ەتتى دە:
— سەن ماعان بەكەر رەنجيسىڭ، قاراعىم. اقىلدى ادامدار: "گۇلدەنىپ وسەتىن ەل اقىندار مەن باتىرلاردى تۋدىرادى، ال وشەتىن ەل — شاڭ-توزاڭ مەن اكىمدەردى وربىتەدى"، — دەپتى عوي. سىزدەر باتىر بولۋ ءۇشىن تۋعانسىزدار، ال مەن اقىلسىز كارى جىرشىمىن، — دەدى ءوزىنىڭ دە ءقادىرىن تۇسىرمەي.
بەريل قورشاۋدىڭ ىشىندە وتىرىپ، ۇزاق ۋاقىت ءسىڭبىرىندى. حوروبرىح ونىڭ قايدا ءجۇرىپ تۇماۋراتقانىن سۇراپ، كولگىرسىپ تاڭىرقاي بەردى. بۇنىڭ اياعى ءباريلدىڭ ىزالانىپ، شىمىلدىقتان اتىپ شىعىپ:
— كەتىڭىز شايتانعا! ءسىز كاراسىن كەسپەكتەرىنەن ەكسكاۆاتور جاسادىم دەپ ماقتاناسىز. قانداي دانىشپاندىق دەسەڭىزشى! سول ءۇشىن ينجەنەرلىك وقۋدى تاۋىسۋدىڭ كەرەك بولعانى عوي! سىزدەر ءبارىڭىز قوسىلىپ، كارى وتىرىكشى بەكمەتكە تاتىمايسىزدار، — دەدى داۋىستاپ.
— بەريل جولداس، — دەدى حوروبرىح — ءسىز مەنىڭ ابىروي-بەدەلىمدى تۇسىرەسىز. مەن بەكمەتتى ونباسى ەتىپ تاعايىندادىم. رەتتى جەرىندە ايتايىن، ونىڭ قاڭعىباس جىرشى بولعانىن ءسىز بىلەسىز بە؟
كەشقۇرىم بەريل جاعالاۋدى قۋالاي ءجۇرىپ، كوپ جەرگە باردى. بۇرىن كوزاينەك ارقىلى ۋاق ءدال سياقتى بولىپ كورىنەتىن جۇلدىزدار، ەندى ءقازىر شىعاناق سۋى ىشىنەن بۇلدىر قول شام ءتارىزدى مازداپ جانىپ تۇردى.
بەريل ەندى ءقازىر بۇگىنگى كۇندى تۇگەلدەي ەسىنە ءتۇسىرىپ، شىعاناققا قاراپ، جىميىپ كۇلدى. ول ءۇنسىز جاتىر. سۋعا شاعىلىسقان جۇلدىزدار جىپتەرى شىعاناق تۇبىنە باياۋلاپ شوگىپ جاتقان ميرابيليت كريستالدارىنىڭ جارىق بولىپ تارتىلىپ جاتقان ىزدەرى تارىزدەنىپ كورىنەدى. جۋسان ءيىسى اڭقىعان جۇزدەگەن سۇرعىلت كوبەلەكتەر ءباريلدىڭ اينالاسىنا ۇيىرىلە ۇشىپ، بەت-اۋزىن قىتىقتايدى.
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
بالتاباي باۋىرجان ارال قالاسى №13 ت.گ.شيەۆچەنكو اتىنداعى مەكتەپ 8 «ا» سىنىپ وقۋشىسى سىلتەمە ....................................
-
ءوزىمنىڭ ادەبيەتپەن اينالىساتىن جاي-كۇيىمدى ويلاعاندا مەن ءجيى-جيى وزىمنەن: وسى قاشان باستالىپ ەدى؟ جالپى، بۇنىڭ ءوزى قالاي باستالادى؟ قالامىن عۇمىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قولىنان تۇسىرمەۋى ءۇشىن، ادامدى تۇ...
