InfoHub Logo

كونە تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 552 جىلداردا قۇرىلعان تۇرىك قاعاندىعىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى باتىس تۇرىك قاعاندىعىنا باعىنعان جەتىسۋداعى تايپالار 689 جىلدارى شاماسىندا تۇرىك قاعاندىعىنىڭ السىرەۋىنە سايكەس التاي تاۋىن مەكەن ەتكەن قارلۇق تايپالارى كۇشەيىپ، قارلۇق قاعاندىعىندىقتىڭ قۇرىلعانىن بىلۋگە بولادى. «قازاقستان تاريحىنىڭ حرانولوگيالىق دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قارلۇق مەملەكەتى 756 - 940 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن، مۇنان سوڭ ىدىراعان قارلۇق مەملەكەتى كەيىننەن قاراحان مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىردى.
قارلۇقتاردىڭ ازداعان بولىگى جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك بولىگىنە ىعىسىپ، قويلىق (قايالىق) قالاسىندا شاعىن حاندىق قۇردى. قارلۇق قاعاندىعى جوڭعار الاتاۋىنىڭ سولتۇستىگى، الاكول، بالقاش كولدەرىنىڭ ارالىعى مەن سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىنگى اۋماقتا مەكەندەگەن، قارلۇق قاعاندىعىندا فەودالدىق قاتىناستار ەرەكشە زور كۇشپەن دامىدى. مال شارۋاشىلىعى، ەگىنشىلىك پەن قالا مادەنيەتى دە وركەندەدى.
ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا باسپالداق بولعان ازيا مەن ەۋروپانى جالعاستىراتىن ۇلى جىبەك جولى وتەتىن تاۋ بوكتەرلەرى مەن وزەن اڭعارلارىنىڭ قۇنارلى القاپتارىندا قويلىق (قيالىق) قاتار از ۋاقىت ىشىندە مونشاقتاي ءتىزىلىپ المالىق، ساعايبۇيەن، تاياحير (تالعار)، ەسىك، قۇلان، مەركى، تاراز، سايرام، وتىرار قالالارى بوي كوتەردى. بۇل قالالاردى تۇرگەشتەر سياقتى قارلۇقتار ءوزىنىڭ اتىن جازىپ، مەتالل اقشا شىعاردى. قارلۇق قاعاندىعىنىڭ استاناسى العاشىندا ىلە وزەنىڭ بويىندا بولىپ، كەيىنەن قاعاندىقتىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى ح عاسىردا قازىرگى قويلىق اۋىلىنىڭ ورىنداعى ەجەلگى قويلىق (قيالىق) قالاسىنا اۋىستىرىلدى. ءحىىى - ءحۇى عاسىرلاردا قويلىق قالاسى مادەنيەتى دامىعان گۇلدەنگەن ساۋدا ورتالىعى بولعانى جونىندە باعا جەتپەس قۇندى ماعلۇماتتار تابىلىپ وتىر.
1986 جىلدارى بۇرىنعى لەنين اتىنداعى كولحوزدىڭ قۇرىلىسشىلارى لەپسى مەن اششىبۇلاق ارالىعىنداعى تاۋ بوكتەرىنەن قۇرىلىسقا سارى توپىراق الۋ كەزىندە لەپسىدەن قويلىق قالاسىنا دەيىن تارتىلعان، قىشتان كۇيدىرىلىپ جاسالعان سۋ قۇبىرلارىن تاپقان. اۋىلدىق كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ وتىنىشىمەن وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق تاريحي - مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ مەكەمەلەرىنە حابارلانىپ، قۇبىرلار قايتا جابىلعان.
قالا شەكاراسىن انىقتاۋ ماقساتىندا قورعان توبەلەردى ارالاپ ءجۇرىپ، اۋىلدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا 1 - 2 شاقىرىم جەردە ەڭ بيىك «باستوبە» قورعانىنىڭ ماڭىنان سۋ قۇبىرىنىڭ قاڭسىپ قالعان سىنىعى تابىلدى. قۇبىردىڭ كولدەنەڭ قيماسى 15 - 18 سانتيمەتر.
ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق ءجايتى قويلىق قۇبىرلارىنىڭ ماتەريالدارى نەگىزىنەن تاراز وتىرار قالالارىنان تابىلعان ماتەريالدارىمەن ۇقساستىعى ەدى. مۇنىن ءوزى سول كەزدە قالا حالقىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە زور ءمان بەرىلگەنىن كورسەتەدى.
ەجەلگى قالا ورنىندا سالىنعان قازىرگى تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ يەسى سامەت ناۋشابايەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوكتەمدە قار ەرىگەن كەزدە، جەر استىنان ءبىراز ۋاقىت بۇرقىراپ سۋ شىعىپ جاتاتىن كورىنەدى. سونىمەن قاتار اۋىلعا كەلەتىن باس ارىقتىڭ سۋى توقتاعاندا قۇم قاينار اراسىنان قىش - قۇمىرا، سۋ قۇبىرلارىنىڭ سىنىقتارىنىڭ كەزدەسەتىنىن ايتتى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ويىنشا، جەر استىنان بۇرقىرا شىققان سۋلار جەر استى قۇبىرلارىنان كەلىپ جاتىر دەگەن بولجام نەگىز بولماقشى. وسى قۇبىرلار ارقىلى لەپسى وزەنىنەن كەلەتىن سۋ حالىقتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، سالتاناتتى كەرۋەن سارايلارىنىڭ جولىنداعى گۇلزارلاردى، ەگىستىك القاپتارىن سۋارۋعا، كىرپىش، قىش قۇمىرا كۇيدىرەتىن قول ونەر شەبەرحانالارىن سۋمەن جابدىقتاۋعا قىزمەت ەتكەنى داۋسىز. جەرگىلىكتى حالىق قىزىلوبە دەپ اتاپ كەتكەن اششىبۇلاق بويىمەن قازىرگى اۋىلدىڭ شىعىس شەتىندەگى ءۇيىندى توبەلەر ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
1970 جىلدارى قويلىق اۋىلىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سۋ قۇبىرلارىن قازۋ بارىسىندا بۇزىلماعان قول ونەر شەبەرحاناسىنىڭ پەشى تابىلعان، جامبىل كوشەسىنىڭ 24 - ءۇيىنىڭ يەسى ىسقاق ۇلى بەرلىبەك اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پەش ىشىنەن شىققان كۇيدىرىلگەن قىش قۇمىرالار قالدىقتارى ماعجان جۇمابايەۆ اتىنداعى تاريحي - ولكەتانۋ مۇراجايىنا وتكىزىلگەن ەكەن، ەجەلگى شەبەرحانا ورىنداعى كىرپىشتەرگە زەر سالىپ قاراعاندا ادام ونىڭ كولەمىنىڭ ءار ءتۇرلى ەكەندىگىن بايقايدى.
وسى كەزدە جيھانگەز عالىم شوقان ۋاليحانوۆتىڭ 1856 - 1858 جىلدارى ىستىق كولگە جاساعان ساياحاتى كەزىندەگى قازاق دالاسىنداعى مازارلارمەن مەن ەجەلگى قالالار كىرپىشتەرىنىڭ ورىس كىرپىشىنەن ايىرماشىلىعىن كىرپىشتىڭ كولەمىمەن ءپىشىنىنىڭ ءار ءتۇرلى بولاتىنىن ايتقانى ەسكە تۇسەدى. ءبىز تاۋىپ كورگەن كىرپىشتەردىڭ ۇلى عالىمنىڭ پىكىرىمەن ساي كەلۋى شوقاننىڭ قويلىق قالاسىنىڭ ورىنىندا بولىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنىن دالەلدەيدى.
اۋىل تۇرعىندارى ەجەلگى قالا ورىنىنان قۇرىلىس جۇرگىزۋ بارىسىندا سىيىمدىلىعى ءار ءتۇرلى قىش قۇمىرالاردى قويلىقتاعى مۇراجايعا وتكىزگەنى، سول قۇمىرالاردىڭ ءپىشىنى ۇلان-عايىر قازاق دالاسىنداعى باسقا دا ەجەلگى قونىستاردان تابىلعان قۇمىرالارمەن سايكەس بۇل ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان قالالار اراسىندا ساۋدا – ەكونوميكالىق بايلانىسپەن قاتار، مادەنيەتتىڭ، سالت – ءداستۇردىڭ، تۇرمىس – تىرشىلىكتىڭ قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى.