InfoHub Logo

حالىق كۇيشىسى — قازانعاپ تىلەپبەرگەن ۇلىنىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ قازاق مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. ول — قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسىن دامىتۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان كومپوزيتور. قازانعاپتىڭ كۇي مۇراسى حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ بيىك شىڭىنىڭ بىرىنە سانالادى. قازانعاپ — حالىق ونەرىنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن، ءوز تۇسىنداعى اتاقتى كۇيشىلەردەن ءتالىم الىپ، ءوز دومبىرا ويناۋ مەكتەبىن قالىپتاستىرعان كۇيشى. ول ءداستۇرى عاسىرلار بويى بەكەم ورنىققان حالىق مۋزىكاسىڭ ءتىلى مەن فورما زاڭدىلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، مازمۇنى، ءتۇرى جانە ويناۋ ءتاسىلى جاعىنان ەرەكشە ايشىقتى كۇيلەر شىعارعان.

قازانعاپ ەكى ءداۋىر ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن (1854 -1921 ). كۇيشى ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى قۇلاندى تۇبەگىنىڭ اقباۋىر دەگەن جەرىندە قويشىنىڭ جانۇياسىندا تۋعان. كەدەيلىك، جوقشىلىق تاۋقىمەتى قازانعاپتى جاستايىنان اكەسىنە قولعابىس بەرىپ، بايلاردىڭ قوزىسىن باعۋعا ءماجبۇر ەتەدى. جالعىز ءوزى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قوي سوڭىندى كۇن وتكىزگەن جاس بالانىڭ  جۇبانىشى دومبىراسى بولادى. تابيعاتىنان سەزىمتال، ءان — كۇيگە ىنتىق بالا كەڭ دالادا كوكەيىنە ورالعان سازداردى پەرگە ءتۇسىرىپ، بالالىق قيالى مەن سەزىم سىرلارىن دومبىرامەن بولىسەدى. سىرلاسى دا مۇنداسى دا دومبىراسى بولادى. جالپى قازانعاپ اۋىل دومبىراشىلارىڭ كورسەتكەنىن دومبىراعا سالىپ وينايتىن بولعان.

ەسەيە كەلە دومبىراشى بولىپ، ونەر قۋۋعا بەكەم بەل بۋادى. كۇي قۇپياسىنا بويلاي تۇسسەم دەگەن ارمان كوكەيىن مازالاعان قازانعاپ اكەسىنىڭ جالعىز اتىن ءمىنىپ، ەلگە اتى ءمالىم دومبىراشىلاردى ىزدەپ ساپارعا شىعادى. الدىمەن دوڭىزتاۋ — اققالقا دەگەن جەردە تۇراتىن تورەش كۇيشىنى ىزدەپ بارادى. جاس دومبىراشىنىڭ دارىنىنا تاڭ قالىپ، تاڭداي قاققان تورەش  وعان كۇيلەر ۇيرەتىپ، دومبىرا شەرتۋدىن قۇپيالارىن قۇلاعىنا قۇيادى. كۇيشى تالاپتى جاسقا باتاسىن بەرىپ، ونەر جولىنداعى تۇساۋىن كەسەدى. قازانعاپ بەسقالادا تۇراتىن ورىنباي، ەمبىدەگى قۇرمانياز، قاراقامىستاعى ۇسەن كۇيشىلەرمەن كەزدەسىپ، شەبەرلىك سىرلارىن كوكەيىنە توقي بەرەدى. اتى شۋلى دومبىراشىلاردان ءدارىس الىپ، ولاردىڭ ورىنداۋشىلىق مانەرىنە كوزى قانىققان قازانعاپ ءوزى دە كۇي شىعارىپ، ويناۋ ءستيلىن قالىپتاستىرا باستايدى.

اپتالاپ ءجۇرىپ  قازانعاپ ايتۋلى دومبىراشى ورىنبايدىڭ دا ۇيىنە جەتەدى. كورگەنى دە كوپ، تۇيگەنى دە كوپ كىسى ەكەن. ءار جايدان اڭگەمە قوزعالىپ، تالاي كۇي شەرتىلدى. بۇ كىسى دە تورەش سياقتى، جاس دومبىراشىنىڭ ونەرىن قوشتاپ، تالابىنا نۇر جاۋسىن ايتادى.

ورىنباي جاس كۇيشىگە «وزىندە كۇي شىعارىپ كورمەدىڭ بە؟» دەپ وي تاستايدى. قازانعاپ دومبىراسىن الىپ، ءوزىنىڭ بىرنەشە «اقجەلەنىڭ» تارتىپ بەرەدى. كوبەگەن كۇيشىنىڭ اقىل كەڭەسىنە، العىسىن ايتىپ، جىلى سوزىنە ارقالانىپ، اۋىلىنا نۇرى تاسىپ ورالادى.

بىردە قازانعاپ وڭتۇستىك وڭىرىنەن استىق الىپ قايتپاقشى بولىپ، ساۋدا كەرۋەنىنە ىلەسىپ جولعا شىعادى. قاراقامىس اۋىلىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، بەلگىلى كۇيشى ۇسەن تورەمەن تانىسىپ، سالەم بەرمەك ويمەن ات باسىن بۇرادى. ۇسەن تورە جول ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن، قازانعاپ سۋسىن ءىشىپ تىنىققان سوڭ، ۇسەن تورەنىڭ دومبىراسىن كەلىنىنەن الدىرىپ، تارتا باستايدى. الدەن ۋاقىتتا سىرتتان ۇيگە كىرگەن ۇسەن تورە دومبىراسىن تارتىپ وتىرعان بەيتانىس ادامدى كورىپ:

— دومبىرامدى مەنىڭ رۇقساتىمسىز الىپ تارتۋعا باتىلى جەتكەن نەتكەن جانسىن؟ ال ەندى كورسەت ونەرىندى، ەگەر دۇرىس تارتا الماسان، وسى جەردە ايىبىندى تولەيسىن،-دەدى.

قازانعاپ ءوزىن تانىستىرۋ ءۇشىن «كوكەيگە تۇسكەن كوكىلجان» اتتى جاڭا ءبىر كۇيىن شەرتەدى. وعان ريزا بولعان ۇسەن تورە ءۇيدىڭ تورىنەن ورىن بەرەدى.
قازاپتىڭ بەلگىلى كۇيشى ۇسەن تورەمەن وسىلايشا تانىسادى.

كۇيشىنىڭ قازانعاپ ەكەنىڭ بىلگەننەن كەيىن قاتتى قۋانعان ۇسەن تورە سول جەردە كىشىگىرىم كۇي سايىسىن قۇرادى. سول كەزدە ۇسەن تورە قازانعاپقا بارلىق 62 اقجەلەن كۇيلەرىن تارتىپ بەر دەيدى. قازانعاپ بۇل كۇيلەردى مۇدىرمەي ويناپ، ءوزى تورەگە «مىنا ءبىر كۇيىمدى شەرتىپ قايتارىڭىز» دەپ، كۇيدى ويناپ بەرەدى. ۇسەن تورە دومبىرانى الىپ، قازانعاپتىڭ جاڭا كۇيىن ويناي باستايدى. كەنەت كۇيدىڭ سول قولمەن پەرنەنىڭ استى-ۇستىنەن الىنىپ وينالاتىن جەرىندە دومبىراسى تايىپ، قولىنان ىسىرىلىپ ءتۇسىپ كەتەدى. ەل اراسىندا بۇل كۇي «ىسىرما» دەگەن اتپەن تارايدى. وسىلايشا قازانعاپ «ىسىرما» كۇيىن ورىنداۋ ارقىلى، ايلاسىمەن اتاقتى ۇسەن تورەنى ۇتىپ كەتەدى. ۇسەن تورە قازانعاپتان جەڭىلگەنىڭ مويىنداپ، باتاسىن بەرەدى.

قازانعاپ ءوز ونەرىن ۇشتاۋ، جەتىلدىرۋ جولىندا كوپ ەڭبەك ەتكەن قازانعاپ وسى تۇستا «ءقاراتوس» دەگەن جالپى اتپەن ەكى كۇي شىعارادى. كۇيشى ءبىرىن «ۇلكەن ءقاراتوس»، ەكىنشىسىن «كىشى ءقاراتوس» دەپ اتايدى. مۋزىكالىق قۇرىلىسىندا ايتارلىقتاي جاڭالىق بولماعانمەن، ىشكى ديناميكاسى مەن اۋەنىندە سونىلىق ءام قۇلاققا جاعىمدىلىق بار ەكەنى ايقىن كورىنەدى. فورماسى جاعىنان داۋلەتكەرەيدىڭ «قوس ىشەك»، «اتقا العان» كۇيلەرىنە ازداپ ۇقسايدى.

1916 جىلى 25 ماۋسىمدا «بۇراتانا» حالىقتان تىلداعى قارا جۇمىسقا ادام الۋ تۋرالى پاتشا وكىمەتىنىڭ جارلىعى شىقتى. وردانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بولىستار بۇل جارلىققا باس كوتەرىپ نارازىلىق بىلدىرمەك بولىپ ەدى، جازالاۋ جاساعىنىڭ سۇسىنا توتەپ بەرە الماي، ءبىر جاعى بايلاردىن ساتقىندىعىنان وپىق جەپ، ۇيىمداسىپ قارۋلى قارسىلىق كورسەتە الماي، زارەسى ۇشا قاراقۇم جاعىنا قاراي دۇركىرەي كوشكەن — ءدى. قازانعاپتىڭ كوشۋگە كولىگى جوق بولىپ، جۇرتتا قالىپ قويادى. ءوزى تىزىمگە ىلىگىپ قاشىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە بارىپ قوسىلادى. اۋىل ورنىندا جۇمىسقا جارامسىز كارى — قۇتاڭ، قاتىن — قالاش، بالا — شاعا قالعان ەدى. حالىقتىڭ كوتەرىلىسى اياۋسىز باسىلعان سوڭ، قان قاقساپ، توز- توز بوپ، بوزىپ كەتكەن كوز جاسى كول ەلدى كورىپ، جەر بولعان ەردى كورىپ قازانعاپ سول ءبىر اۋىر كۇندەر حيكاياسىن شەرتەتىن جاڭا كۇيلەر شىعارادى.
«جۇرتتا قالعان» كۇيى كەر زامانداعى كەدەي قاۋىمى شەككەن قاسىرەت-ازابىن، قايعى — مۇڭىن شەرلەنە تولعايدى. ءتىپتى حالىقتىڭ سول كۇندەرى قارا جامىلىپ ازا تۇتقان ءۇنى قۇلاققا كەلگەندەي.

جالپى قازانعاپتىڭ كۇي ويناۋدا وزىندىك ءوزىنىڭ ەرەكشە ءستيلى بار. مىسالى «كوكىل» كۇيىندە ءوزىنىڭ اۋىر ءومىرى تۋرالى سىر شەرتەدى. مۇڭلى شەرلى كۇي سازى تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان كۇيشى ءومىرىن كوز الدىڭىزعا اكەلەدى. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ومىرىندەگى الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ ءبىرى - ايەل تەڭسىزدىگى ماسەلەسى — قازانعاپ تۆورچەستۆوسىنان  ءوز كورىنىسىن تاپقان. كۇيشى قازاق اۋىلىنداعى ەسكى ادەت — عۇرىپتىق شىرماۋىنان تەڭىنە قوسىلا الماعان قىزداردىڭ تاعدىرىن، وكسىكپەن وتكەن ءومىرىن «بالجان قاتىن» كۇيىندە بەينەلەيدى.

قازانعاپتىڭ قازان توڭكەرىسى تاڭى اتىسىمەن شىعارعان كۇيى «ۋچيتەل». «ۋچيتەل» كۇيى — بولەكشە دۇنيە، ءتىپتى قازانعاپ شىعارماشىلىعىندا وقشاۋ تۇرعان شىعارما. ءبىراق بۇل سىرت كوزگە عانا. دەن قويىپ، تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز جارقىن پەيىلمەن، وپتيميستىك فيلوسوفياسى بار. كۇي باسىنان اياعىنا دەيىن بۇل اتىراپتا بەلگىسىز مارش ەكپىنىمەن جازىلعان. اۋەن  حاراكتەرى سەرگەك، ويناقى، اشىق — جارقىن. «ۋچيتەل» كۇيىنىڭ نىق اياق الىسى — قازانعاپتىڭ ۇلكەن شىعارماشىلىق پايىمداۋلارعا ءوز مىندەتىن جەتە تۇسىنە وتىرىپ بارعانىڭ كورسەتەدى. بۇل كۇي تىنداۋشىنىڭ ساناسىن وياتىپ، العا ۇمتىلۋعا، تىنىمسىز كۇرەسكە، جاسامپازدىققا ۇندەيدى.

الايدا اتاقتى دومبىراشى، تالانتتى سازگەر ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ويلارىن تۇگەل جۇزەگە اسىرا المادى. 1921 جىلى 67 جاسىندا دۇنيە سالدى.

قازانعاپتىڭ ارتىندا وننان اسا شاكىرتى قالدى. ونىڭ شىعارمالارىن ورىنداۋشى دومبىراشىلاردىڭ ىشىندە جالەكەش ايپاقوۆ، ءسادۋاقاس بالماعامبەتوۆ، باقىت باسىعارايەۆ، ماشالاق سياقتى دومبىراشىلار ءىزىن جالعاستىرعان.

بۇگىنگى تاڭدا  قازانعاپ كۇيلەرىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ، جايلاۋ اسىلحانوۆ، ەدىل باسىعارايەۆ اعالاردى ايتۋعا بولادى. سونداي-اق وسى كۇيشىلەردىڭ ىزدەنىسى ارقىلى  قازانعاپتىڭ وزگەدە جاڭا كۇيلەرى تابىلۋدا. مىسالى جايلاۋ اسىلحانوۆ اعامىز   ماشالاق كۇيشى شالدان «كارى اقجەلەن»، كۇيىنىڭ وزگەشە نۇسقاسىن ۇيرەنىپ جانە «ۇرشىقتىڭ جۇرتتا قالعانى»، «تورى اتتىڭ تاباق تارتۋى» اتتى كۇيلەردى  قازاق جۇرتىنا جەتكىزدى. سونداي-اق  كەلبەت تىلەۋلين «اليماننىڭ بوز جورعاسىن» الىپ كەلگەن. نۇربولات جانامانوۆ «ءومىر جايلاۋ» كۇيىنىڭ جاڭا نۇسقاسىن جەتكىزدى. بۇل كۇيلەر قازىرگى زاماندا وينالىپ ءوز ورىنىن تاۋىپ جۇرگەن كۇيلەر.

قازانعاپ قازاق كۇي مۇراسىنا ەرەكشە سازدى كۇيلەر اكەلگەن ايرىقشا دارىن يەسى. ونىڭ كۇيلەرىنىڭ دارالىعى — سەزىمگە بايلىعىندا. ءاربىر كورگەن، كوڭىلگە تۇيگەن وقيعالارىن ساز ارقىلى سەزىمگە بولەپ ەرەكشە تولعاۋىندا. ءوز زامانىنىڭ وزىق سۋرەتكەرى — قازاپعاپ كۇيشى — كۇي ونەرىن جارىپ وتكەن جاڭا سوقپاقتىڭ يەسى، وي مەن سەزىمدى قاتار قولدانعان ايرىقشا تالانتتى سازگەر. قازانعاپ كۇيلەرى — ادام جانىنىڭ نازىك قىلىن ءدوپ باساتىن سۇلۋ سازدار.

قازانعاپتان مۇرا بوپ بىزگە جەتكەن كۇيلەردىڭ تاقىرىبى سان — الۋان. ونىڭ شىعارمالارى بۇگىندە حالىق اراسىندا كەڭ تاراپ كەتتى.

رەسپۋبليكانىڭ  مۋزىكالىق جوعارى  جانە ورتا وقۋ ورىندارىندا قازانعاپ كۇيلەرى وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ ورىندالۋدا. قازانعاپ ويناۋ ءداستۇرى وزىندىك ءبىر مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

قازانعاپ تىلەپبەرگەن ۇلى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر

---