InfoHub Logo

قازاقستاندا وزگە ەلدەردە كەزدەسەتiن توپىراق تۇرلەرiنiڭ تۇگەلدەي دەرلiگi تاراعان. مۇندا تايگا، تۋندرا توپىراعىنا دەيiن بار، تەك ىلعالدى سۋبتروپيك بەلدەمiنە ءتان توپىراق قانا جوق. قازاقستان جەرiندە سۇتقورەكتiلەردiڭ 180، قۇستىڭ 500، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 52، قوس مەكەندiلەردiڭ 12، بالىقتىڭ 104-كە جۋىق ءتۇرi بار. ومىرتقاسىز ءجاندiكتەر شايان ءتارiزدiلەر، ۇلۋلار، قۇرتتار، ت.ب.) بۇدان دا كوپ. تەك ءجاندiكتەر تۇرلەرiنiڭ ءوزi-اق 30 مىڭنان اسادى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگi ورماندى دالا بەلدەمiندە بۇلان، ەلiك، اق قويان، سۇر تىشقان، سۋ ەگەۋقۇيرىعى، ورمان تىشقانى، بۇلدىرىق، اق كەكiلiك، كول ايدىندارىن سۋ قۇستارى — اققۋ، قاز، ۇيرەك، شاعالا، تارعاق، قاسقالداق مەكەندەگەن. ەدiل وزەنى جاعالاۋىنان التاي تاۋى بوكتەرiنە دەيiنگi استىق تۇقىمداس ءشوپ پەن جۋسان، بەتەگە وسكەن دالالىق بەلدەمدە سۋىر، دالا الاقورجىنى، ءسۇيiرباس سۇر تىشقان، كادiمگi سۇر تىشقان، دالا تىشقانى، سارشۇناق، ال قۇستان — دۋاداق، بەزگەلدەك، جىلقىشى، سۇڭقار، بوزتورعايلار، قىرانقارا، دالا قۇلادىنى كەزدەسەدi. كوكتەمنەن كۇزگە دەيiن بۇل جەرلەردە اق بوكەن ءۇيiرلەرi جايىلادى، ولار قىسقا قاراي ءشولدi ايماققا ىعىسادى.

ەداۋiر ءبولiگiن جايىق وزەنىنiڭ اڭعارىنداعى ورمان الىپ جاتقان دالالىق بەلدەمنiڭ باتىس ءبولiگiن بۇلان، ەلiك جايلاعان، مۇندا ەۋروپالىق قارا كۇزەن، جۇپارتىشقان، ورمان سۋسارى دا كەزدەسەدi. بۇدان 200 جىل بۇرىن تۇگەلدەي جويىلۋعا جاقىن قالعان قۇندىز قايتا پايدا بولا باستادى. قوسمەكەندiلەردەن جايىق، ت.ب. وزەندەردiڭ اڭعارىندا تارباقا، ورمان باقاسى، ت.ب. كەزدەسەدi. مۇندا بۇلدىرىق، سۇر كەكiلiك، تىرنا، بوزتورعاي كوپ. دالالىق بەلدەمنiڭ شىعىسىندا سۋىر، دالا تىشقانى، دالا شاقىلداعى، اق قويان، سiلەۋسiن، ەلiك، ارقار مەكەندەگەن. ءوسiمدiك جامىلعىسى اركەلكi شولەيت بەلدەمدە سارشۇناقتار مەن قوساياقتىڭ، قۇم تىشقانى مەن قوياننىڭ بiرنەشە ءتۇرi كەزدەسەدi. مۇندا اق بوكەن دە، سونداي-اق 20 عاسىردىڭ 40 — 50 جىلدارىندا قاراقۇيرىق تا كوپتەپ كەزدەسەتiن. بۇل بەلدەمدە قۇستان دۋاداق، شiل، قىلقۇيرىق، بوزتورعاي، ت.ب. بار. قىستا قار توقتاپ، كوكتەمدە قار سۋى جينالاتىن ءۇستiرت پەن ماڭعىستاۋ جارتاستارىنىڭ اراسىندا كەزدەسەتiن ءۇستiرت ارقارى جۇتاڭ ءوسiمدiكتەرمەن قورەكتەنiپ، اششى سۋدى قاناعات ەتەدi. ءۇستiرتتە ۇزىن ينەلi كiرپi، قاراقۇيرىق، ءشول سiلەۋسiنi — قاراقال كەزدەسەدi.

سازدى جانە قيىرشىق تاستى ءشول دالا جانۋارلارىنان قازاقستاننان باسقا جەردە كەزدەسپەيتiن ەرەكشە تۇقىمداس وكiلi — جالماندى اتاپ وتكەن ءجون. ول تەك بەتپاقدالادا، بالقاش كولىنiڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى كەيبiر اۋدانداردا، الاكول جانە زايسان قازانشۇڭقىرىندا عانا بار. سولتۇستىك بالقاش ماڭىنداعى بiرنەشە جەردەن عانا تiرشiلiك ەتەتiن بەس باشايلى ەرگەجەيلi قوساياق تا ەرەكشە جانۋار. مۇندا قۇستان شiل، قىلقۇيرىق، تىرنا، جەك دۋاداق كەزدەسەدi. وڭت. بالقاش قۇمىندا وسى اراعا عانا ءتان سەكسەۋiل جورعا تورعايى، ءشول دالا جاپالاعى تiرشiلiك ەتەدi. قۇمايتتى شولدە بiرقاتار كەسiرتكە (جۇمىرباس، ەشكiەمەر)، جىلان (وق جىلان، ايداھار، قارا شۇبار جىلان، ت.ب.) تۇرلەرi، دالا تاسباقاسى تاراعان. رەسپۋبليكانىڭ قيىر وڭتۇستىگىندەگi كەيبiر جەرلەردە كەلەس ساقتالىپ قالعان. وزەن-كول اڭعارلارىنداعى ورمان-توعايلاردا ەلiك، جابايى شوشقا، قۇم قويانى، قىرعاۋىل، ت.ب. كەزدەسەدi. بالقاش، ساسىقكول، ت.ب. كولدەردiڭ جاعالاۋىنداعى قالىڭ قامىس اراسىندا بiرقازان، جالباعاي، اق قۇتان، كوك قۇتان، قاراقاز، شاعالا بار. الاكول ايدىنىن وتە سيرەك كەزدەسەتiن، قازاقستاننىڭ “قىزىل كiتابىنا” ەنگiزiلگەن رەليكت شاعالا قونىستايدى. قازاقستاننىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىن قورشاپ جاتقان تاۋلاردىڭ جانۋارلار دۇنيەسi دە سان الۋان. قىلقان جاپىراقتى التاي ورماندارىندا بۇلان، مارال، قۇدىر، سiبiر تاۋتەكەسi، ارقار، التاي كورتىشقانى، قوڭىر ايۋ، بۇلعىن، قۇنۋ، كۇزەن، بارىس، تيiن، بورشا تىشقان، التاي سۋىرى، قۇر، شiل، ت.ب. كەزدەسەدi.

زايسان قازانشۇڭقىرىنان وڭتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتقان تاۋلاردا [ساۋىر، تارباعاتاي، جەتiسۋ (جوڭعار) الاتاۋى] مارال، ەلiك، ارقار، سiبiر تاۋتەكەسi، قوڭىر ايۋ، سiلەۋسiن، بارىس، ۇزىنقۇيرىق سارشۇناق مەكەندەيدi. جەتiسۋ (جوڭعار)، Iلە الاتاۋى مەن تالاس الاتاۋىندا كوكشiل سۋىردىڭ ورنىنا قىزىل سۋىر جانە وتە سيرەك كەزدەسەتiن مەنزبير سۋىرى جەرسiندiرiلە باستادى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس تاۋلارىندا جىرتقىش قۇستاردان قوزىقۇماي، تازقارا، بۇركiت تiرشiلiك ەتەدi.

كەڭ بايتاق قازاقستان جەرiن مەكەندەگەن جابايى جانۋارلاردىڭ ءتاجiريبەلiك ماڭىزى بار: ولاردىڭ كەيبiرەۋلەرi (اق بوكەن، مارال، جابايى شوشقا، ونداتر، سۋىر) اۋلانادى، ەكiنشi بiرەۋلەرi — ءوسiمدiك پەن جانۋار زيانكەستەرi (سارشۇناق، تىشقان، ت.ب.) مال مەن ادام اۋرۋلارىن تاراتادى. كەمiرۋشiلەر جازىق جانە تاۋلى جەرلەردە وبا اۋرۋىن، تىشقان ءتارiزدi، كەمiرۋشiلەر تۋليارەميا، لەپتوسپيروز، قۋقىزبا اۋرۋلارىن تاراتادى. قانسورعىش كەنەلەر اتالعان اۋرۋلاردىڭ كەڭ ەتەك الۋىنا سەبەپكەر بولىپ، مالعا بiرقاتار قان-پارازيتتiك اۋرۋلار جۇقتىرادى.
جانۋارلار تۇرلەرiنiڭ قازiرگi سيپاتى بiرقاتار جاعدايلارعا بايلانىستى، ولاردىڭ ارالىعىندا، ەڭ الدىمەن، جەردiڭ اسا كەڭ اۋماقتا يگەرiلۋi، وسىعان وراي جەر سۋارۋ، نە كەرiسiنشە، كوپتەگەن جايما سۋ اڭعارلارىن قۇرعاتىپ، تەحنيكالىق داقىلدار ەگۋ ناتيجەسiندە جەر بەدەرiنiڭ وزگەرۋi سياقتى جاعدايلاردى اتاپ كورسەتۋ كەرەك. مۇنىڭ ناتيجەسiندە سوڭعى 150 — 200 جىل iشiندە رەسپۋبليكا بويىنشا كەرقۇلان (پرجيەۆالسكيي جىلقىسى)، قابىلان، تۇران جولبارىسى، توعاي بۇعىسى سياقتى تۇرلەرi جويىلىپ كەتتi. كوپتەگەن اسا باعالى اڭ تۇرلەرiنiڭ ازايعاندىعى سونشالىق، تiپتi ولارعا جويىلۋ قاۋپi تونگەن. بۇلاردىڭ قاتارىنا قاراقۇيرىق، ءۇستiرت ارقارى، ارقار، مەنزبير سۋىرى، ورتاازيا وزەن قۇندىزى، قاراقال جاتادى. قۇستاردىڭ iشiندە دۋاداق، بەزگەلدەك، جورعا دۋاداق، قوقيقاز، وراقتۇمسىق، جىلان جەگiش قىران، بۇركiت، بالىقشى، كەزقۇيرىقتى سۋبۇركiت سانى تىم ازايىپ كەتتi. ولاردىڭ ءبارi قازاقستاننىڭ “قىزىل كiتابىنا” ەنگiزiلدi. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ “قىزىل كiتابىنىڭ” 3-باسىلىمىنا قورعاۋعا الىنعان اڭداردىڭ 40 ءتۇرi، قۇستىڭ 56 ءتۇرi، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 10 ءتۇرi، قوسمەكەندiلەردiڭ 3 ءتۇرi، بالىقتىڭ 16 ءتۇرi ەنگiزiلدi. قورىقتاردا كوپتەگەن سيرەك كەزدەسەتiن جانۋار تۇرلەرi مەمل. قورعاۋعا الىندى. رەسپۋبليكامىزدىڭ قازiرگi جانۋارلار دۇنيەسi الۋان ءتۇرلi، ال ونىڭ كەڭ بايتاق جەرiندە بۇرىن دا كوپتەگەن جانۋارلار مەكەندەگەن. مۇندا بiر كەزدە قۇرىپ كەتكەن ومىرتقالىلاردىڭ 200-دەن استام ءتۇرi، كونە ءداۋiردەگi تەڭiز جايىلماسىندا تiرشiلiك ەتكەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ، بالىقتاردىڭ، ومىرتقاسىز ءجاندiكتەردiڭ، ماسەلەن، ۇلۋلاردىڭ بiرنەشە جۇزدەگەن ءتۇرi تابىلدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

قازاقستاننىڭ تاۋلارى

قاسقاسۋ - وڭتۇستىك جەرۇيىعى

قازاقستاننىڭ تاڭعاجايىپ جەرلەرى

قازاقستاننىڭ كوز تويماس كورىكتى جەرلەرى

قازاقستاننىڭ كوز جاۋىن الار مەكەندەرى

---