InfoHub Logo

شولەيتتى ايماقتار قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ 50%-ىن قامتيدى. ول سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 900 جانە شىعىستان باتىسقا قاراي 3000 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. بۇل ايماقتىڭ اۋا-رايى قۇرعاقشىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 150-220 مم (نەگىزىنەن قىس مەزگىلىندە) ارالىعىندا جاۋىن-شاشىن مولشەرى تۇسكەنىمەن، ىلعال 8-10 ەسە كوپ بۋلانىپ كەتەدى. قاڭتار ايىنداعى ورتاشا تەمپەراتۋرا -5°س-تان -15°س-تى قۇراسا، قار جامىلعىسى دا از مولشەردە، ياعني 7-10 سم بولادى. ال شىلدە ايىندا ورتاشا تەمپەراتۋرا +27-تان +30-قا دەيىن جەتەدى، ءتىپتى كەيدە +45-قا دەيىن كوتەرىلەدى. بۇل ايماققا توپىراق بەتىن كەپتىرىپ جىبەرەتىن قاتتى جەلدەر ءتان. شولەيت ايماقتاعى ۆەگەتاسيالىق كەزەڭ ۇزاقتىعى ورتاشا ەسەپپەن 220-240 كۇندى قۇرايدى.

بۇل ايماقتا وسەتىن وسىمدىك تۇرلەرى دە كوپ ەمەس. تەك وزەن جاعالاۋلارى بويىنا ورنالاسقان اعاش جانە بۇتالى وسىمدىك تۇرلەرى، ياعني توعايلار نەمەسە توعايلى ورماندار عانا اينالاعا ەرەكشە كورىك بەرىپ تۇرادى.

قازاقستان تەرريتورياسىندا توعايلى ورماندار ۇلكەن جەردى الىپ جاتقان جوق، ولار كوبىنەسە جولاقتى نەمەسە كىشكەنە توعاي تۇرىندە كەزدەسەدى جانە كەڭ كولەمدە شالعىندى شوپتەسىن وسىمدىكتەرمەن الماسىپ جاتادى. ال، ابدەن قالىپتاسىپ قالعان توعايلاردا اعاشتار، ءىرىلى-ۇساقتى، شىرمالىپ وسەتىن بۇتالار، شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ ءبارى ءوزارا ۇيلەسىم تابادى. ولاردىڭ اراسىندا دارىلىك جانە باعالى تەحنيكالىق وسىمدىكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ىلعالدى جەرلەردە قامىس تا وسەدى.

توعايدا وسەتىن وسىمدىكتەر دۇنيەسى جوعارعى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ 600-گە جۋىق ءتۇرىن قۇرايدى. تەرەك، تال، جيدە سياقتى اعاشتار، سونداي-اق اراكىدىك كەزدەسەتىن شىرعاناق توعايدىڭ سىرتقى كەلبەتىن ايشىقتاي تۇسەدى.

ورتا ازيا توعايلارىندا نەگىزگى ورمان تۇزەتىن اعاش تۇقىمداسىنا توراڭعىلار جاتادى. ول - تالدار (Sاlىحاسەاە) تۇقىمداسىنىڭ وكىلى. توراڭعى - ءدىڭى جۋان، جەلەگى جارتىلاي شار ءتارىزدى كەڭ جايىلعان ەرەكشە ءساندى اعاش.

قازاقستاندا كەزدەسەتىن كوپكە تانىمال ەكى ءتۇرى، ءارى ءجيى كەزدەسەتىنى — قارا توراڭعى — رورulus dءىvەrsءىfوlءىا (Sسھrەnk). ول ءشولدى ارال ايماعىنان بالقاش، الاكول ويپاتىنا دەيىنگى ارالىقتا بۇرىنعى وزەن ارنالارىندا، وزەن جاعالاۋلارىندا، قۇمدى توبەلەردىڭ اراسىنداعى ەگىستىكتەردە، ءتىپتى كەيدە تاقىرعا ۇقساس سورتاڭ جەرلەردە دە كەزدەسەدى.

قارا توراڭعىنىڭ بيىكتىگى 30 م، ديامەترى 1،5 م، قابىعى سارى-سۇر ءتۇستى، وڭاي سىدىرىلادى، تەرەڭ تىلىمدەلگەن بولادى. بالاۋىزدى قالىڭجاپىراقتارى جاسىل-سۇر ءتۇستى، ءارى جاس وركەندەرى مەن بۇتاقتاردا ورنالاسقان جاپىراقتارىنىڭ ءپىشىنى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان قارا توراڭعىنىڭ كەيدە «ءتۇرلى جاپىراقتى توراڭعى» دەپ اتالۋى دا وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك.

توراڭعى باسقا تەرەكتەر سياقتى ەكى ءۇيلى اعاش، جەلمەن توزاڭدانادى. اتالىق ماساقتارى قىسقا، تىعىز، ءارى جۋان، ۇزىندىعى 2،5 سم، ەنى 0،5 سم، گۇلدەرىنىڭ سانى كوپ. سىرعالارىنىڭ ۇزىندىعى 3-7 سم. تۇقىمىنىڭ ۇزىندىعى 0،8-0،9 مم، دوڭگەلەك-ۇزىنشا، قوڭىر قىزعىلت ءتۇستى. 1000 تۇقىمىنىڭ سالماعى 0،10 - 0،11 گرامدى قۇرايدى.

ساۋىردە گۇلدەپ، ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا تۇقىمى پىسەدى. قۇرعاقشىلىققا، تۇزعا ءتوزىمدى. اتپا تامىرى ارقىلى كوبەيەدى، كوكتەمدە قالەمشەلەرمەن دە تامىرلانادى. كوشەتتەرىن ىلعالدى ورتادا تۇقىمىنان وسىرەدى.

بۇل وسىمدىك نەگىزىنەن 200-300 جىل ءومىر سۇرەدى، شولەيتتى جەرلەردە ءوزىنىڭ ادەمىلىگىمەن كورىك بەرىپ تۇراتىن اعاش.

تارالۋ ايماعى: ورتا ازيا. قازاقستاندا سىرداريا وزەندەرىنىڭ توعايلى ورماندارىندا، بالقاش كولى ماڭايىندا، بەتپاقدالادا، قاراقۇمدا، قىزىلقۇمدا، ۇلكەن بورسىق قۇمىندا، بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىندا كەزدەسەدى.

توراڭعىنى قورعانىش ورمان القاپتارىن جاساۋعا، ورمانداندىرۋ جانە قۇمداردى بەكىتۋگە، اتىراۋ، بالقاش، جەزقازعان ت.ب. جەرلەردەگى ونەركاسىپ ورتالىقتارىن جانە ەلدى مەكەندەردى كوگالداندىرۋعا پايدالانىلادى. بۇعان جاقىن تۇرلەرى: ليتۆينوۆ تەرەگى (ر. Lءىtwءىnوvءىاnا (Dوdە) ىلە وزەنىنىڭ القاپتارىندا، قاراتاۋدا ورماندار قۇرايدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

قازاقستاننىڭ تاۋلارى

قاسقاسۋ - وڭتۇستىك جەرۇيىعى

قازاقستاننىڭ تاڭعاجايىپ جەرلەرى

قازاقستاننىڭ كوز تويماس كورىكتى جەرلەرى

---