قازاق ەلى «تاۋەلسىزدىك» الدى ما، الدە «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالادى ما؟
شقو، ءۇرجار اۋدانى،
قاراتۇما ورتا مەكتەبى ديرەكتورىنىڭ
تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى، تاريحشى
كاماشيەۆ سەرىكقان
قازاق ەلى «تاۋەلسىزدىك» الدى ما، الدە «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالادى ما؟
قازاق ەلى «تاۋەلسىزدىك» الدى ما، الدە «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالادى ما؟ ءمان بەرىپ قارار بولساق وسى ەكى سوزدە ۇلكەن ايىرماشىلىق بار، ءتىپتى تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ تاريحى جاتىر. بيىلعى جىل ق ر - نىڭ ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالاعانىنا 23 جىل تولىپ وتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن – «بۇرىن تاۋەلدى بولدىق، قۇل، بودان بولدىق»، اقىرى مىنە بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك الدىق، ت. ب. سياقتى پىكىرلەر ايتۋمەن كەلەمىز. ءبىر ەلگە باسىبايلى تاۋەلدى بولۋ دەگەن نە ءوزى؟ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىكتى كىمنەن الدى، ەڭ اۋەلى تاۋەلدى بولدى ما، ونى مويىنداپ نەمەسە تاۋەلدىلىكتى قازاققا مويىنداتىپ كوردى مە؟ كەڭەستىك زاماندا قاراپايىم قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى، اسىرەسە اۋىل تۇرعىندارى وزدەرىن ءبىز تاۋەلدى ەلمىز، بودان حالىقپىز دەپ ساناعان ەمەس، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ تەڭ قۇقىقتى ادامدارىمىز دەپ ەسەپتەدى. جەلتوقسان وقيعالارىندا ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىك ورىن العاندا قازاق جاستارىنىڭ، نەگىزىنەن اۋىلدان شىققان جاستاردىڭ كوتەرىلۋى وسىنىڭ ايعاعى. 1936 جىلى كسرو قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكا بولعان قازاقستان قاعاز جۇزىندە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ بارلىق نىشاندارىن العان بولاتىن. ەندەشە نەگە ءبىز «ەگەمەن» ەلدە تۋعان، «تاۋەلدىلىكتىڭ» بايىبىنا بارا قويماعان جاس ۇرپاقتى «تاۋەلدى، قۇل، بودان» بولعانسىڭ دەپ جاسىتۋعا ءتيىستىمىز. عاسىرلار بويىنا «تاۋەلدىلىكتى» مويىنداماي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋ جولىنداعى اتا - بابالارىمىزدىڭ جۇرگىزگەن كۇرەسى قايدا قالادى؟ تاريحقا ءۇڭىلىپ: قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ كەزەڭىنە توقتالماي - اق، XVع. ورتا شەنىندەگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان – XXع سوڭىنداعى ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالاۋىنا دەيىنگى ارالىقتى اشىپ كورەيىكشى.
XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق تايپالارى ءابىلحايىر حاندىعىنان ىرگە ءبولىپ، جەتىسۋ جەرىنە كەلىپ «تاۋەلسىز» قازاق حاندىعىنىڭ» قۇرىلعانىن جاريالادى. وسى ۋاقىتتان باستاپ قازاق ەلىنىڭ ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسى باستالىپ، ول xx عاسىردىڭ 90 - شى جىلدارىنا دەيىن جالعاستى. قازاق حالقىنىڭ «تاۋەلسىزدىك» جولىنداعى كۇرەسىن 4 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
I كەزەڭ: XV ع. ورتاسىنان XVII ع. ورتا شەنى ارالىعىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ «تاۋەلسىزدىگىنە» ءقاۋىپ توندىرگەن باستى جاۋى م. شايباني (ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ مۇراگەرى) جانە ونىڭ ۇرپاقتارىمەن كۇرەسى، حالقىنىڭ باسىم بولىگى كەيىن قازاق حاندىعىنا قوسىلعان ءسىبىر حانى كوشىمنىڭ رەسەي قولشوقپارى ەرماكپەن سوعىسى بولاتىن.
II كەزەڭ: XVI ع. 30 - شى جىلدارىنان XVIII ع. ورتا شەنى ارالىعىنداعى باستى جاۋى جوڭعارلارمەن جانە ورتا ازيا حاندىقتارىمەن كۇرەسى.
III كەزەڭ: XVIII ع. 1 - ءشى جارتىسىنان XX ع. 1 - ءشى ونجىلدىعىنا دەيىنگى ارالىقتاعى رەسەي پاتشالىعىنا جانە قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەسى.
IV كەزەڭ: XX ع. 20 - شى جىلدارىنان XX ع. 80 - ءشى جىلدارىنىڭ اياق شەنىنە دەيىنگى ارالىقتاعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسى.
1635 جىلى ويرات تايپالارى بىرىگىپ قۇرعان جوڭعار حاندىعىنا قارسى قازاقتاردىڭ ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» قورعاۋ جولىنداعى كۇرەسى ءبىر عاسىردان ارتىق مەزگىل بويىنا ۇزدىكسىز جۇرگىزىلدى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلحايىردىڭ رەسەي پاتشالىعىنان كومەك سۇراپ، «وداق» قۇرماق بولعان نيەتى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ تاۋەلدىلىكتى مويىنداۋى دەگەن ءسوز ەمەس، ال باراق سۇلتاننىڭ ونى ءولتىرۋى قازاقتاردىڭ تاۋەلدى، بودان بولۋعا دەگەن اشىق قارسىلىعىنىڭ سيپاتى بولاتىن. جانە، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رەسەي پاتشالىعىن ەشقاشان رەسمي مويىنداعان جوق. ورتا ءجۇز حانى ابىلاي رەسەي پاتشاسىنىڭ قايتا - قايتا شاقىرتۋىنا قۇلاق اسپاستان كوز جۇمدى، ونىڭ ورنىنا حاندىققا سايلانعان ءۋاليدى رەسەي پاتشالىعى تانىعانىمەن ەلدىڭ ءبىراز بولىگى ابىلايدىڭ تاعى ءبىر ۇلى قاسىم سۇلتاندى جاقتادى. كەيىن ونىڭ ۇلى كەنەسارىنى حان كوتەرىپ سوڭىنا ەردى. ءتىپتى، ءۋاليدىڭ وزىنەن دە قاۋىپتەنگەن پاتشا ۇكىمەتى كەيىنگى جىلدارى بوكەيدى قوسا حان سايلاۋ ارقىلى ورتا جۇزدە جىك تۋدىرماق نيەتتە بولدى. پاتشا اسكەرى مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سوعىس قيمىلدارىن بىرلەسىپ جۇرگىزۋى بارىسىندا 1876 جىلى قوقان حاندىعى جويىلىپ، ونىڭ تەرريتورياسى تۇركىستان گەنەرال - گۋبەرناتورىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن بولاتىن. رەسەي پاتشالىعىنىڭ حانداردى سايلاپ، بەكىتۋ جانە حاندىق بيلىكتى جويىپ، وكرۋگتىك باسقارۋ جۇيەسىندە اعا سۇلتاندار تاعايىنداۋ ساياساتىنا قارسى قازاق ەلىنىڭ ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزۋى، پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان بەكىتىلگەن حاندار مەن سۇلتانداردى تىڭداماۋى، جانە باعىنباۋى نەگىزىنەن قازاقتاردىڭ تاۋەلدىلىكتى، بوداندىقتى مويىنداماۋىنان تۋعان قارسىلىقتارى ەدى.
رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى قازاق حالقى XVIII ع. 2 - ءشى جارتىسىنان 1917 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزىپ كەلدى. اتاپ ايتساق: 1767 جىلى ورىس اسكەرلەرىنىڭ كىشى جۇزگە شابۋىل جاساۋى؛ 1773 - 1775 جج. كىشى جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ە. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋى؛ 1783 - 1797 جج. سىرىم دات ۇلى كوتەرىلىسى؛ 1797 - 1814 جج. قاراتاي سۇلتان باستاعان كوتەرىلىس؛ 1816 - 1821 جج. ارىنعازى سۇلتان باستاعان كوتەرىلىس؛ 1836 - 1838 جج. يساتاي مەن ماحامبەت كوتەرىلىسى؛ 1837 - 1847 جج. كەنەسارى كوتەرىلىسى؛ XIX ع. 50 - 70 جج. جانعوجا باتىر باستاعان سىرداريا قازاقتارى، ورال جانە تورعاي وبلىستارى، ماڭعىستاۋ جەرىندەگى كوتەرىلىستەر؛ 1858 - 1876 جج. ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ قوقان فەودالدارىنا قارسى كۇرەسى؛ 1905 جىلدىڭ جازىنداعى سەمەي، تورعاي، ورال جانە سىرداريا وبلىستارىنداعى شارۋالار قوزعالىسى؛ 1916ج. ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسى، ت. ب. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ بارلىعى قارۋلى قاقتىعىس تۇرىندە جۇرگىزىلسە، باسقا ۋاقىتتار نارازىلىق سيپاتىندا ءوتتى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس بارىسىنداعى 13 بولىس وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىندا ءابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ تورعاي ۋەزىنىڭ حانى بولىپ سايلانۋى قازاق حالقىنىڭ حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋىمەن ءالى تولىق كەلىسپەگەنى، پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن ساياسي رەفورمالاردى مويىنداماعانىنىڭ دالەلى بولا الادى.
پاتشا ۇكىمەتىمەن عاسىردان ارتىق ۋاقىت كۇرەسكەن قازاقتاردىڭ پاتشانىڭ قۇلاتىلۋىنا دا اتسالىسقانى شىندىق. اتىشۋلى اتامان اننەنكوۆ سەمەيدەگى سوتىندا: «... 1917 جىلعى توڭكەرىستى ورىستار باستاعان جوق، شىندىعىندا ونى قازاقتار باستاعان» دەۋىندە ءمان بار (اكىم تارازي دەرەگىنەن). پاتشا قۇلاتىلعان سوڭ قازاق زيالىلارى ەۋروپا ەلدەرى ۇلگىسىنە دەڭگەيلەس مەملەكەت قۇرۋ نيەتىمەن «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرىپ، الداعى ۋاقىتتارعا ناقتى جوسپارلار جاسادى. ناتيجەسىندە، كوپشىلىك قازاق زيالىلارىنىڭ بولاشاقتى ويلاۋ نيەتپەن (تاۋەلدىلىكتى مويىنداعاننان ەمەس) كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋى بارىسىندا الاشوردا تاراتىلىپ، قازاق ەلى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى «اۆتونوميالى رەسپۋبليكا» بولىپ تانىلعانىمەن، قيتۇرقى ساياساتىن بايقاتقان كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ كۇشتى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. دەرەكتەردە ت. رىسقۇلوۆ، ف. حودجايەۆ، ز. ۆاليدوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆتار قول قويعان حاتتا ولار لەنيننەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» بولۋىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كەڭەستىك اۆتونومياعا ۇلتتىق مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرۋىن تالاپ ەتكەندەرى ايتىلادى. بۇل قارسىلىقتار 1919 - 1989جج. ارالىعىندا، 70 جىل بويىنا جالعاستى.
قازاق ەلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارىمەن دە (1918 - 1921جج. اق گۆاردياشىلدار مەن شەتەل ينتەرۆەنسياسىنا قارسى قىزىل ارميامەن بىرلەسىپ) ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» قورعاۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. قازاقتاردىڭ «اسكەري كوممۋنيزم» جانە ازىق - تۇلىك ساياساتىنا قارسىلىعى ناتيجەسىندە قوستاناي، اقمولا، ورال، سەمەي گۋبەرنيالارىندا كوتەرىلىس وشاقتارى پايدا بولدى. مىسالى، قارقارالى ۋەزىنىڭ 70 - تەن استام پارتيا باسشى جانە كەڭەس قىزمەتكەرلەرى كوتەرىلىسشىلەر قولىنان قازا بولدى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىعىپ، 40 - شى جىلدارعا دەيىن قارسىلىق ءبىلدىرىپ كەلگەن «باسماشىلار» نەگىزىنەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ميليسياسى بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەس «ۇجىمداستىرۋ» كەزىندە ءورشي ءتۇستى. 1929 - 1931 جج. ەكى جىل ىشىندە عانا تەررورشىل ارەكەتتەردى، ءورت سالۋلاردى ەسەپتەمەگەندە، رەسپۋبليكا اۋماعىندا 372 جاپپاي قوزعالىستار مەن كوتەرىلىستەر ورىن الىپ، وعان 80 مىڭداي ادام تىكەلەي قاتىسقان. سوزاق، ابىرالى، شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، ت. ب. اۋداندارىندا كوتەرىلىس جاساعان شارۋالار شىن مانىندە تۇگەل قىرىلىپ تاستالدى جانە كەيبىر ەلدى مەكەندەر جەرمەن - جەكسەن ەتىلدى. كوتەرىلىستەردىڭ ارتى قولدان جاسالعان اشارشىلىققا ۇلاسىپ، اشتىق پەن ىندەتتەن تولىق ەمەس دەرەكتەر بويىنشا حالىقتىڭ 40%- ى تىكەلەي شىعىنعا ۇشىراسا، تەك 1930 ج. قاڭتاردان 1931ج. ماۋسىمعا شەيىنگى ارالىقتا عانا 280 مىڭنان استام قوجالىق، ياعني 1 ملن. 70 مىڭداي ادام رەسپۋبليكادان تىس جەرگە كوشىپ كەتتى. ناتيجەسىندە قازاق ەلى 1936 جىلى 9 اقپاندا قاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىمەن «قازاقتار» دەگەن ءدال اتاۋىن قايتارىپ الىپ (كيرگيز - كايساك بولىپ اتالىپ كەلگەن)، 1936 جىلى جەلتوقساندا اۆتونوميالىقتان قايتا قۇرىلىپ وداقتاس (تاۋەلدى ەمەس) قاز. كسر دارەجەسىنە قول جەتكىزدى. ونىڭ ارتى جاپپاي قۋعىن - سۇرگىنگە ۇلاسىپ، قازاقتىڭ باس كوتەرەرلەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى جويىلىپ جىبەرىلدى. زۇلمات جىلدارى ارتىق - كەمى جوق 101 مىڭ قازاقستاندىقتار «گۋلاگ» ازابىنان ءوتىپ، 27 مىڭنان استامى اتىلدى (كومسومولسكايا پراۆدا، 1991ج. اقپاننىڭ 19 - ى). ادام بالاسىنىڭ باسىنا بەرمەس وسىنشاما قايعى - قاسىرەتكە ۇشىراسا دا 1941 - 1945 جج. ۇلى وتان سوعىسىنا ءاربىر بەسىنشى قازاقستاندىق ەلىن، جەرىن، وتانىن قورعاۋعا اتتانىپ، سوعىستان 350 مىڭنان استام قازاق ورالمادى جانە الەم جۇرتشىلىعىن تاڭعالدىرعان ەرلىكتەرىمەن اسقاق رۋحىنىڭ، ەرىك - جىگەرىنىڭ جاسىماعانىن، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ «تاۋەلدى، بودان، قۇل» بولۋعا توزبەيتىن حالىق ەكەنىن تورتكۇل دۇنيەگە پاش ەتتى. دەگەنمەن، قازاقتار ۇنەمى الدىڭعى شەپتەردە عانا سوعىسسا دا ولاردىڭ تاڭعاجايىپ ەرلىكتەرىن باعالاماۋ، لايىقتى قۇرمەت كورسەتپەۋ دە ورىن الدى. مىسالى، موسكۆانى قورعاۋ كەزىندە جاۋعا قاتتى قارسىلىق كورسەتىپ، ولاردى زور شىعىنعا ۇشىراتقان «قازاقستاندىق 316 اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ» «پانفيلوۆ ديۆيزياسى» اتالۋى، تاڭعاجايىپ ەرلىكتەرىمەن اتتارى اڭىزعا اينالعان «28 قازاقستاندىقتاردىڭ» «28 پانفيلوۆشىلار» اتالۋى، ب. مومىش ۇلى، ر. قوشقاربايەۆ، ق. قايسەنوۆ، ت. ب. باتىرلارعا لايىقتى قۇرمەتتىڭ بەرىلمەۋى جانە ت. ب. وسىنىڭ ايعاعى. جاۋدى جەڭىپ شىعۋعا مايداندا دا، تىلدا دا بار كۇش - جىگەرىن اياماي، ەرەن ەرلىكتەرىمەن دۇنيە ءجۇزىن تامساندىرعان قازاق ەلىنىڭ جەرى پاليگون الاڭىنا اينالدىرىلىپ، زيالى قاۋىمدى قۋدالاۋ ودان ءارى جالعاستى. بۇل شارالاردىڭ بارلىعى دا «تاۋەلدىلىكتى» ەش مويىنداماعان، قانداي جاعدايدا دا «تاۋەلسىزدىك» ءۇشىن كۇرەسكە دايىن حالىقتىڭ ەرىك، كۇش - جىگەرىن مۇقاتۋ، جاسىتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ىستەر ەدى. قازاق ەلى ەش جاسىماستان «تاۋەلسىزدىگى» ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرا بەردى. 1963 جىلى ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق جاستارى «جاس تۇلپار» ۇيىمىن، قاراعاندى جاستارى - «جاس قازاق»، سەمەيدە - «تايشۇبار» ۇيىمدارىن قۇرىپ (وسىنداي ۇيىمدار لەنينگرادتا، كييەۆ، الماتى، ودەسسا، ريگا، پاۆلودار، اقمولا، ت. ب. قالالاردا دا قۇرىلدى) ۇلتتىق مۇددە جولىنا قىزمەت ەتتى. م. اۋەزوۆ، ە. بەكماحانوۆ، ت. ب. تۇلعالارمەن قاتار بۇل ۇيىمدار دا قۋدالاۋعا ۇشىراتىلدى جانە تاراتىلدى.
قاراتۇما ورتا مەكتەبى ديرەكتورىنىڭ
تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى، تاريحشى
كاماشيەۆ سەرىكقان
قازاق ەلى «تاۋەلسىزدىك» الدى ما، الدە «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالادى ما؟
قازاق ەلى «تاۋەلسىزدىك» الدى ما، الدە «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالادى ما؟ ءمان بەرىپ قارار بولساق وسى ەكى سوزدە ۇلكەن ايىرماشىلىق بار، ءتىپتى تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ تاريحى جاتىر. بيىلعى جىل ق ر - نىڭ ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالاعانىنا 23 جىل تولىپ وتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن – «بۇرىن تاۋەلدى بولدىق، قۇل، بودان بولدىق»، اقىرى مىنە بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك الدىق، ت. ب. سياقتى پىكىرلەر ايتۋمەن كەلەمىز. ءبىر ەلگە باسىبايلى تاۋەلدى بولۋ دەگەن نە ءوزى؟ قازاق ەلى تاۋەلسىزدىكتى كىمنەن الدى، ەڭ اۋەلى تاۋەلدى بولدى ما، ونى مويىنداپ نەمەسە تاۋەلدىلىكتى قازاققا مويىنداتىپ كوردى مە؟ كەڭەستىك زاماندا قاراپايىم قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى، اسىرەسە اۋىل تۇرعىندارى وزدەرىن ءبىز تاۋەلدى ەلمىز، بودان حالىقپىز دەپ ساناعان ەمەس، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ تەڭ قۇقىقتى ادامدارىمىز دەپ ەسەپتەدى. جەلتوقسان وقيعالارىندا ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىك ورىن العاندا قازاق جاستارىنىڭ، نەگىزىنەن اۋىلدان شىققان جاستاردىڭ كوتەرىلۋى وسىنىڭ ايعاعى. 1936 جىلى كسرو قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكا بولعان قازاقستان قاعاز جۇزىندە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ بارلىق نىشاندارىن العان بولاتىن. ەندەشە نەگە ءبىز «ەگەمەن» ەلدە تۋعان، «تاۋەلدىلىكتىڭ» بايىبىنا بارا قويماعان جاس ۇرپاقتى «تاۋەلدى، قۇل، بودان» بولعانسىڭ دەپ جاسىتۋعا ءتيىستىمىز. عاسىرلار بويىنا «تاۋەلدىلىكتى» مويىنداماي، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋ جولىنداعى اتا - بابالارىمىزدىڭ جۇرگىزگەن كۇرەسى قايدا قالادى؟ تاريحقا ءۇڭىلىپ: قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ كەزەڭىنە توقتالماي - اق، XVع. ورتا شەنىندەگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان – XXع سوڭىنداعى ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» جاريالاۋىنا دەيىنگى ارالىقتى اشىپ كورەيىكشى.
XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق تايپالارى ءابىلحايىر حاندىعىنان ىرگە ءبولىپ، جەتىسۋ جەرىنە كەلىپ «تاۋەلسىز» قازاق حاندىعىنىڭ» قۇرىلعانىن جاريالادى. وسى ۋاقىتتان باستاپ قازاق ەلىنىڭ ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسى باستالىپ، ول xx عاسىردىڭ 90 - شى جىلدارىنا دەيىن جالعاستى. قازاق حالقىنىڭ «تاۋەلسىزدىك» جولىنداعى كۇرەسىن 4 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
I كەزەڭ: XV ع. ورتاسىنان XVII ع. ورتا شەنى ارالىعىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ «تاۋەلسىزدىگىنە» ءقاۋىپ توندىرگەن باستى جاۋى م. شايباني (ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ مۇراگەرى) جانە ونىڭ ۇرپاقتارىمەن كۇرەسى، حالقىنىڭ باسىم بولىگى كەيىن قازاق حاندىعىنا قوسىلعان ءسىبىر حانى كوشىمنىڭ رەسەي قولشوقپارى ەرماكپەن سوعىسى بولاتىن.
II كەزەڭ: XVI ع. 30 - شى جىلدارىنان XVIII ع. ورتا شەنى ارالىعىنداعى باستى جاۋى جوڭعارلارمەن جانە ورتا ازيا حاندىقتارىمەن كۇرەسى.
III كەزەڭ: XVIII ع. 1 - ءشى جارتىسىنان XX ع. 1 - ءشى ونجىلدىعىنا دەيىنگى ارالىقتاعى رەسەي پاتشالىعىنا جانە قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەسى.
IV كەزەڭ: XX ع. 20 - شى جىلدارىنان XX ع. 80 - ءشى جىلدارىنىڭ اياق شەنىنە دەيىنگى ارالىقتاعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسى.
1635 جىلى ويرات تايپالارى بىرىگىپ قۇرعان جوڭعار حاندىعىنا قارسى قازاقتاردىڭ ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» قورعاۋ جولىنداعى كۇرەسى ءبىر عاسىردان ارتىق مەزگىل بويىنا ۇزدىكسىز جۇرگىزىلدى. كىشى ءجۇز حانى ءابىلحايىردىڭ رەسەي پاتشالىعىنان كومەك سۇراپ، «وداق» قۇرماق بولعان نيەتى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ تاۋەلدىلىكتى مويىنداۋى دەگەن ءسوز ەمەس، ال باراق سۇلتاننىڭ ونى ءولتىرۋى قازاقتاردىڭ تاۋەلدى، بودان بولۋعا دەگەن اشىق قارسىلىعىنىڭ سيپاتى بولاتىن. جانە، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رەسەي پاتشالىعىن ەشقاشان رەسمي مويىنداعان جوق. ورتا ءجۇز حانى ابىلاي رەسەي پاتشاسىنىڭ قايتا - قايتا شاقىرتۋىنا قۇلاق اسپاستان كوز جۇمدى، ونىڭ ورنىنا حاندىققا سايلانعان ءۋاليدى رەسەي پاتشالىعى تانىعانىمەن ەلدىڭ ءبىراز بولىگى ابىلايدىڭ تاعى ءبىر ۇلى قاسىم سۇلتاندى جاقتادى. كەيىن ونىڭ ۇلى كەنەسارىنى حان كوتەرىپ سوڭىنا ەردى. ءتىپتى، ءۋاليدىڭ وزىنەن دە قاۋىپتەنگەن پاتشا ۇكىمەتى كەيىنگى جىلدارى بوكەيدى قوسا حان سايلاۋ ارقىلى ورتا جۇزدە جىك تۋدىرماق نيەتتە بولدى. پاتشا اسكەرى مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سوعىس قيمىلدارىن بىرلەسىپ جۇرگىزۋى بارىسىندا 1876 جىلى قوقان حاندىعى جويىلىپ، ونىڭ تەرريتورياسى تۇركىستان گەنەرال - گۋبەرناتورىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن بولاتىن. رەسەي پاتشالىعىنىڭ حانداردى سايلاپ، بەكىتۋ جانە حاندىق بيلىكتى جويىپ، وكرۋگتىك باسقارۋ جۇيەسىندە اعا سۇلتاندار تاعايىنداۋ ساياساتىنا قارسى قازاق ەلىنىڭ ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزۋى، پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان بەكىتىلگەن حاندار مەن سۇلتانداردى تىڭداماۋى، جانە باعىنباۋى نەگىزىنەن قازاقتاردىڭ تاۋەلدىلىكتى، بوداندىقتى مويىنداماۋىنان تۋعان قارسىلىقتارى ەدى.
رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى قازاق حالقى XVIII ع. 2 - ءشى جارتىسىنان 1917 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزىپ كەلدى. اتاپ ايتساق: 1767 جىلى ورىس اسكەرلەرىنىڭ كىشى جۇزگە شابۋىل جاساۋى؛ 1773 - 1775 جج. كىشى جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ە. پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە قاتىسۋى؛ 1783 - 1797 جج. سىرىم دات ۇلى كوتەرىلىسى؛ 1797 - 1814 جج. قاراتاي سۇلتان باستاعان كوتەرىلىس؛ 1816 - 1821 جج. ارىنعازى سۇلتان باستاعان كوتەرىلىس؛ 1836 - 1838 جج. يساتاي مەن ماحامبەت كوتەرىلىسى؛ 1837 - 1847 جج. كەنەسارى كوتەرىلىسى؛ XIX ع. 50 - 70 جج. جانعوجا باتىر باستاعان سىرداريا قازاقتارى، ورال جانە تورعاي وبلىستارى، ماڭعىستاۋ جەرىندەگى كوتەرىلىستەر؛ 1858 - 1876 جج. ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ قوقان فەودالدارىنا قارسى كۇرەسى؛ 1905 جىلدىڭ جازىنداعى سەمەي، تورعاي، ورال جانە سىرداريا وبلىستارىنداعى شارۋالار قوزعالىسى؛ 1916ج. ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسى، ت. ب. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ بارلىعى قارۋلى قاقتىعىس تۇرىندە جۇرگىزىلسە، باسقا ۋاقىتتار نارازىلىق سيپاتىندا ءوتتى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس بارىسىنداعى 13 بولىس وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىندا ءابدىعاپار جانبوسىنوۆتىڭ تورعاي ۋەزىنىڭ حانى بولىپ سايلانۋى قازاق حالقىنىڭ حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋىمەن ءالى تولىق كەلىسپەگەنى، پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن ساياسي رەفورمالاردى مويىنداماعانىنىڭ دالەلى بولا الادى.
پاتشا ۇكىمەتىمەن عاسىردان ارتىق ۋاقىت كۇرەسكەن قازاقتاردىڭ پاتشانىڭ قۇلاتىلۋىنا دا اتسالىسقانى شىندىق. اتىشۋلى اتامان اننەنكوۆ سەمەيدەگى سوتىندا: «... 1917 جىلعى توڭكەرىستى ورىستار باستاعان جوق، شىندىعىندا ونى قازاقتار باستاعان» دەۋىندە ءمان بار (اكىم تارازي دەرەگىنەن). پاتشا قۇلاتىلعان سوڭ قازاق زيالىلارى ەۋروپا ەلدەرى ۇلگىسىنە دەڭگەيلەس مەملەكەت قۇرۋ نيەتىمەن «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرىپ، الداعى ۋاقىتتارعا ناقتى جوسپارلار جاسادى. ناتيجەسىندە، كوپشىلىك قازاق زيالىلارىنىڭ بولاشاقتى ويلاۋ نيەتپەن (تاۋەلدىلىكتى مويىنداعاننان ەمەس) كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋى بارىسىندا الاشوردا تاراتىلىپ، قازاق ەلى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى «اۆتونوميالى رەسپۋبليكا» بولىپ تانىلعانىمەن، قيتۇرقى ساياساتىن بايقاتقان كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ كۇشتى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. دەرەكتەردە ت. رىسقۇلوۆ، ف. حودجايەۆ، ز. ۆاليدوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆتار قول قويعان حاتتا ولار لەنيننەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» بولۋىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كەڭەستىك اۆتونومياعا ۇلتتىق مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرۋىن تالاپ ەتكەندەرى ايتىلادى. بۇل قارسىلىقتار 1919 - 1989جج. ارالىعىندا، 70 جىل بويىنا جالعاستى.
قازاق ەلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارىمەن دە (1918 - 1921جج. اق گۆاردياشىلدار مەن شەتەل ينتەرۆەنسياسىنا قارسى قىزىل ارميامەن بىرلەسىپ) ءوز «تاۋەلسىزدىگىن» قورعاۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. قازاقتاردىڭ «اسكەري كوممۋنيزم» جانە ازىق - تۇلىك ساياساتىنا قارسىلىعى ناتيجەسىندە قوستاناي، اقمولا، ورال، سەمەي گۋبەرنيالارىندا كوتەرىلىس وشاقتارى پايدا بولدى. مىسالى، قارقارالى ۋەزىنىڭ 70 - تەن استام پارتيا باسشى جانە كەڭەس قىزمەتكەرلەرى كوتەرىلىسشىلەر قولىنان قازا بولدى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىعىپ، 40 - شى جىلدارعا دەيىن قارسىلىق ءبىلدىرىپ كەلگەن «باسماشىلار» نەگىزىنەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ميليسياسى بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەس «ۇجىمداستىرۋ» كەزىندە ءورشي ءتۇستى. 1929 - 1931 جج. ەكى جىل ىشىندە عانا تەررورشىل ارەكەتتەردى، ءورت سالۋلاردى ەسەپتەمەگەندە، رەسپۋبليكا اۋماعىندا 372 جاپپاي قوزعالىستار مەن كوتەرىلىستەر ورىن الىپ، وعان 80 مىڭداي ادام تىكەلەي قاتىسقان. سوزاق، ابىرالى، شىڭعىستاۋ، شۇبارتاۋ، ت. ب. اۋداندارىندا كوتەرىلىس جاساعان شارۋالار شىن مانىندە تۇگەل قىرىلىپ تاستالدى جانە كەيبىر ەلدى مەكەندەر جەرمەن - جەكسەن ەتىلدى. كوتەرىلىستەردىڭ ارتى قولدان جاسالعان اشارشىلىققا ۇلاسىپ، اشتىق پەن ىندەتتەن تولىق ەمەس دەرەكتەر بويىنشا حالىقتىڭ 40%- ى تىكەلەي شىعىنعا ۇشىراسا، تەك 1930 ج. قاڭتاردان 1931ج. ماۋسىمعا شەيىنگى ارالىقتا عانا 280 مىڭنان استام قوجالىق، ياعني 1 ملن. 70 مىڭداي ادام رەسپۋبليكادان تىس جەرگە كوشىپ كەتتى. ناتيجەسىندە قازاق ەلى 1936 جىلى 9 اقپاندا قاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىمەن «قازاقتار» دەگەن ءدال اتاۋىن قايتارىپ الىپ (كيرگيز - كايساك بولىپ اتالىپ كەلگەن)، 1936 جىلى جەلتوقساندا اۆتونوميالىقتان قايتا قۇرىلىپ وداقتاس (تاۋەلدى ەمەس) قاز. كسر دارەجەسىنە قول جەتكىزدى. ونىڭ ارتى جاپپاي قۋعىن - سۇرگىنگە ۇلاسىپ، قازاقتىڭ باس كوتەرەرلەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى جويىلىپ جىبەرىلدى. زۇلمات جىلدارى ارتىق - كەمى جوق 101 مىڭ قازاقستاندىقتار «گۋلاگ» ازابىنان ءوتىپ، 27 مىڭنان استامى اتىلدى (كومسومولسكايا پراۆدا، 1991ج. اقپاننىڭ 19 - ى). ادام بالاسىنىڭ باسىنا بەرمەس وسىنشاما قايعى - قاسىرەتكە ۇشىراسا دا 1941 - 1945 جج. ۇلى وتان سوعىسىنا ءاربىر بەسىنشى قازاقستاندىق ەلىن، جەرىن، وتانىن قورعاۋعا اتتانىپ، سوعىستان 350 مىڭنان استام قازاق ورالمادى جانە الەم جۇرتشىلىعىن تاڭعالدىرعان ەرلىكتەرىمەن اسقاق رۋحىنىڭ، ەرىك - جىگەرىنىڭ جاسىماعانىن، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ «تاۋەلدى، بودان، قۇل» بولۋعا توزبەيتىن حالىق ەكەنىن تورتكۇل دۇنيەگە پاش ەتتى. دەگەنمەن، قازاقتار ۇنەمى الدىڭعى شەپتەردە عانا سوعىسسا دا ولاردىڭ تاڭعاجايىپ ەرلىكتەرىن باعالاماۋ، لايىقتى قۇرمەت كورسەتپەۋ دە ورىن الدى. مىسالى، موسكۆانى قورعاۋ كەزىندە جاۋعا قاتتى قارسىلىق كورسەتىپ، ولاردى زور شىعىنعا ۇشىراتقان «قازاقستاندىق 316 اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ» «پانفيلوۆ ديۆيزياسى» اتالۋى، تاڭعاجايىپ ەرلىكتەرىمەن اتتارى اڭىزعا اينالعان «28 قازاقستاندىقتاردىڭ» «28 پانفيلوۆشىلار» اتالۋى، ب. مومىش ۇلى، ر. قوشقاربايەۆ، ق. قايسەنوۆ، ت. ب. باتىرلارعا لايىقتى قۇرمەتتىڭ بەرىلمەۋى جانە ت. ب. وسىنىڭ ايعاعى. جاۋدى جەڭىپ شىعۋعا مايداندا دا، تىلدا دا بار كۇش - جىگەرىن اياماي، ەرەن ەرلىكتەرىمەن دۇنيە ءجۇزىن تامساندىرعان قازاق ەلىنىڭ جەرى پاليگون الاڭىنا اينالدىرىلىپ، زيالى قاۋىمدى قۋدالاۋ ودان ءارى جالعاستى. بۇل شارالاردىڭ بارلىعى دا «تاۋەلدىلىكتى» ەش مويىنداماعان، قانداي جاعدايدا دا «تاۋەلسىزدىك» ءۇشىن كۇرەسكە دايىن حالىقتىڭ ەرىك، كۇش - جىگەرىن مۇقاتۋ، جاسىتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ىستەر ەدى. قازاق ەلى ەش جاسىماستان «تاۋەلسىزدىگى» ءۇشىن كۇرەستى جالعاستىرا بەردى. 1963 جىلى ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق جاستارى «جاس تۇلپار» ۇيىمىن، قاراعاندى جاستارى - «جاس قازاق»، سەمەيدە - «تايشۇبار» ۇيىمدارىن قۇرىپ (وسىنداي ۇيىمدار لەنينگرادتا، كييەۆ، الماتى، ودەسسا، ريگا، پاۆلودار، اقمولا، ت. ب. قالالاردا دا قۇرىلدى) ۇلتتىق مۇددە جولىنا قىزمەت ەتتى. م. اۋەزوۆ، ە. بەكماحانوۆ، ت. ب. تۇلعالارمەن قاتار بۇل ۇيىمدار دا قۋدالاۋعا ۇشىراتىلدى جانە تاراتىلدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
