InfoHub Logo

قازاق مادەنيەتىندەگى تەاتر ونەرىنىڭ ديناميكاسى تاقىرىبىنداعى ماقالامدى باستاماس بۇرىن، سىزدەرگە جالپى تەاتر قۇبىلىسىنىڭ پايدا بولۋى مەن تاريحىن سيپاتتاپ وتكىم كەلىپ تۇر.

تەاتر (گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا سپەكتاكلگە ارنالعان ورىندار، سپەكتاكل) - ويىن-ساۋىق ونەرىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. تەاتردىڭ جالپى تۇجىرىمداماسى بويىنشا بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى: دراما تەاترى، وپەرا، بالەت تەاترى، پانتوميما تەاترى جانە ت.ب. تەرميننىڭ شىعۋ تەگى ەجەلگى گرەك تەاترىمەن بايلانىستى، مۇندا كورەرمەندەر زالىنداعى ورىندار وسىلاي اتالعان (گرەك ەتىستىگىنەن "تەاوماي" – مەن قارايمىن دەپ اۋدارىلادى). جانە دە تەاتر بۇل ساحنالىق ونەردىڭ ءومىر كورىنىستەرىن درامالىق ارەكەت ارقىلى كورەرمەندەردىڭ كوز الدىندا اكتەرلەر كۇشىمەن بەينەلەيتىن ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى، ءتۇرلى ساحنالىق ويىن-ساۋىقتار، سونىمەن قاتار جالپى مادەني شارالار وتكىزىلەتىن ورىن-جاي. تەاتردىڭ تاريحي جاعىنان قالىپتاسۋىن، دامۋىن، وسىپ-وركەندەۋ جولىن ايتىپ كەتەتىن بولسام، جالپى تەاتر تاريحى ەجەلگى گرەكتەردەن باستاۋ الاتىنى بەلگىلى. العاشقى تەاتردى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 534 جىلى ايگىلى ەجەلگى اقىن فەسپيد قۇرعان. سودان كەيىن بارلىق سپەكتاكلدەر تەك ەكى نەگىزگى تۇرگە بولىندى-تراگەديالىق جانە كومەديالىق. سونىمەن قاتار، قويىلىم ءارقاشان ميفولوگيالىق نەمەسە تاريحي سيپاتتا بولدى. اكتەر رەتىندە تەك ەر ادامداردى قابىلدادى. ولاردا ساحنالىق كوستيۋمدەر بولعان جوق، ءبىراق كەيدە ولاردىڭ بەتىنە ۇلكەن جارقىن ماسكالار كيىلەتىن ەدى. ايەلدەر ءىس جۇزىندە سپەكتاكلدەرگە، اسىرەسە كومەديالىق قويىلىمدارعا قاتىستىرىلمادى. سيرەك جاعدايلاردا، ولار ءوز قۇقىقتارىن قورعاپ، تەاترعا كىرە العان كەزدە، ولار نەگىزگى اۋديتوريادان بولەك، ادەتتە ارتقى قاتاردا وتىردى. گرەكتەر ءۇشىن تەاتردا جۇمىس ىستەۋ وتە بەدەلدى كاسىپ بولىپ سانالدى.

سونىمەن قاتار، تەاتر ونەرىنىڭ باستاۋىندا جۇڭگو حالقىنىڭ مادەنيەتىندەگى كولەڭكە تەاترىدا ەرەكشە ورىن الادى.  كولەڭكە تەاترى-قىتاي حالىق ونەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ەجەلگى قىتايدا كولەڭكەلى تەاتر ويىن-ساۋىق پەن ءدىني ماقساتتا قولدانىلعان. قويىلىم ارنايى ەكراندا ءوتتى. ونىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن مۋزىكا مەن دىبىستىق ەففەكتتەرمەن بولدى. اڭىز بويىنشا باتىس حان اۋلەتىنەن شىققان يمپەراتور ۋدي (ب.ز. د. 156-87) اۋرۋدان قايتىس بولعان سۇيىكتى كۇڭى ءليدىڭ ولىمىنەن كەيىن ەسەڭكىرەپ قالادى. يمپەراتور ونى قاتتى ساعىنعانى سونشالىق، ول بيلىككە دەگەن قۇشتارلىعىن جوعالتتى. بىردە مينيستر قۋىرشاقتارمەن ويناپ جاتقان بالالاردى ەدەنگە جارقىن كولەڭكە ءتۇسىرىپ جاتقانىن كوردى. وسىدان شابىتتانعان مينيستر قايعىنى جەڭۋگە كومەكتەسۋ ءۇشىن قاعازدان يمپەراتوردىڭ قايتىس بولعان كۇڭىن قۋىرشاق رەتىندە جاسادى. ءتۇن تۇسكەندە، يمپەراتوردى كورۋگە شاقىردى. قۋىرشاق پەردەگە كولەڭكە ءتۇسىردى. يمپەراتور قاتتى قۋانادى. بۇل وقيعا رەسمي تاريح كىتابىندا جازىلعان، ءدال وسى ساتتەن باستاپ جۇڭگو كولەڭكەلى تەاترىنىڭ تاريحى باستالدى دەپ ەسەپتەلەدى.

وسىلاي، تەاتر ونەرى ەجەلگى گرەسيا مەن قىتايدا العاش رەت پايدا بولىپ، ورتا عاسىردا، قايتا ورلەۋ داۋىرىندە، جاڭا زامان داۋىرىندە، جانە قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ءوز جالعاسىن تاۋىپ، قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر. تەاتر تاريحى مەملەكەتتەر تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى، سوندىقتان تەاتر تۋرالى نەگىزگى اقپارات كوزدەرى تەاتر ونەرىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن بەينەلەيتىن تاريحي، تەوريالىق ەڭبەكتەر، قويىلىمدار بولىپ تابىلادى. بارلىق ۋاقىتتا تەاتر مادەني، قوعامدىق جانە ساياسي ءومىردىڭ اجىراماس بولىگى بولدى. تەاتر تاريحىنداعى ءار كەزەڭ تەاتر رەپەرتۋارىنىڭ ماقتانىشىن قۇرايتىن شەديەۆرلەر جاساعان ايگىلى اۆتورلاردىڭ ەسىمدەرىمەن بايلانىستى. مىنە، وسىنداي تەاترلاردىڭ قالىپتاسۋى ءاربىر ۇلتتىڭ، ءار حالىقتىڭ ومىر-تۇرمىسىمەن، ولاردىڭ جالپى تاريحىمەن جانە تۇرلاۋلى مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستى. باسقا ونەر تۇرلەرى سياقتى تەاتر ونەرى دە قوعامدىق وي-سانانىڭ نەگىزگى ءبىر فورماسى بولىپ تابىلادى.

ەندى ەلىمىزدەگى تەاتر ماسەلەسىنە توقتالسام، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلىمىزدە ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سالالاردا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى. سونىڭ ىشىندە بۇل وزگەرىستەر تەاتر ونەرىنە دە ءوز اسەرىن تيگىزدى. الدىمەن، تەاترداعى قويىلىمدار بۇرىنعى جيناقتالعان رەسۋرستار ەسەبىنەن دامي بەردى. ۋاقىت وتە كەلە ەلدىڭ مادەنيەتى مەن ونەرى كوركەمدىك پروسەستەردى جاڭارتۋ ماقساتتارىن قويعان بولاتىن. بىرىنشىدەن، تەاتر قويىلىمدارى مەن ونىڭ يدەولوگياسىن وزگەرتۋ بولدى، بۇل ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ىزدەۋ. جاھاندانۋ جاعدايىندا ۇلتتىق سانانىڭ ءوسۋى، اسىرەسە تاريحتىڭ بۇرىن جابىق بەتتەرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى وياتتى. تەاتر رەپەرتۋارىندا باستى ورىن العان تاريحي دراما جانرى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. سپەكتاكلدەردىڭ باستى كەيىپكەرلەرى ابىلايحان، ماحامبەت، امىر-تەمىر، توميريس بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭ ىشىندە تەاترلاردىڭ رەپەرتۋارى تاريحي قويىلىمدارمەن قاتار ۇلتتىق كلاسسيكا مەن فولكلورلىق تاقىرىپتاعى قويىلىمدارمەن تولىقتىرىلدى. كلاسسيكا ءارقاشان ءوزىنىڭ مازمۇنىمەن، كوركەمدىگىمەن، قۇندىلىق باعدارىمەن، زاماناۋي ماسەلەلەرىمەن نازار اۋدارتادى. كلاسسيكالىق شىعارمالاردا رەجيسسەرلەر قازىرگى زاماننىڭ جاڭا شىندىقتارىمەن بايلانىستى يدەيالار مەن بەينەلەردى ىزدەدى. قازاق تەاترىنىڭ قالىپتاسۋى ەرەكشەلىكتەرى، سونداي-اق اكتەرلىك ونەر مەن رەجيسسۋرانىڭ ۇلتتىق ءستيلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى فولكلورعا بايلانىستى بولدى. تاقىرىپتار، سيۋجەتتەر، ءسوز ونەرى، فولكلوردىڭ بەينەلى جانە جانرلىق جۇيەسى، فولكلورلىق سيمۆوليزم جانە كەيىپكەرلەردى قۇرۋ پرينسيپتەرى ساحنا ونەرىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس تەاتر ونەرىندە وزگەرگەن. قازاق تەاترىنىڭ جاڭا فورماتىندا م.اۋەزوۆتىڭ "ەڭلىك-كەبەك"، "قاراكوز"، "اباي"، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ "قىز جىبەك"، "قوزى-كورپەش جانە بايان-سۇلۋ" پەسالارىنىڭ ءتۇرلى ساحنالىق نۇسقالارى پايدا بولدى. تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا جاڭا كەيىپكەردى تابۋعا، ونىڭ ءرولىن، ورنى مەن ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىس فولكلورعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋىنا اكەلدى. فولكلوردىڭ پوەتيكاسى مەن ەستەتيكاسىنا، ونىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنىڭ بيىكتىگىنە، بولمىس، جاقسىلىق پەن زۇلىمدىق تۋرالى تەرەڭ يدەيالارعا نازار اۋدارۋ سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك كولەمىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. قازىرگى قازاق تەاترىندا ۇلتتىق ساحنا ونەرىنىڭ الەۋەتى ، جاڭا ساحنالىق فورمالاردى ىزدەۋ ارقىلى، مەتافورانى رەجيسسەرلىك شەشىمنىڭ، كوپفۋنكسيونالدى بەينەلى جۇيەنىڭ بازاسى رەتىندە قولدانۋ دامي باستادى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جاعدايىندا ەلىمىزدىڭ بارلىق تەاترلارىنىڭ الدىندا قازىرگى زاماندى كوركەمدىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ يدەياسى، جاڭا تاريحي داۋىرمەن سالىستىرا وتىرىپ، جاڭا كەيىپكەردىڭ ءومىرى ارقىلى الەمنىڭ بەينەسىن اشىپ، كەيىپكەردىڭ تاعدىرىن جالپىادامزاتتىق كونتەكستكە قوسۋ مىندەتى تۇر، ويتكەنى تەاتر ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىقتان، تەاتردىڭ ماقساتى — ۋاقىتپەن ۇندەستىكتە بولۋ.

ەلىمىزدەگى كوپتەگەن تەاتر مەكەمەلەرىنە قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىلارى مەن اقىندارىنىڭ: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ەسىمى پاۆلودارداعى قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترىنا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمى الماتىداعى تەاترعا،  جۇمات ءشانيننىڭ ەسىمى شىمكەنتتەگى قازاق دراما تەاترىنا بەرىلدى.  

قازاقستاننىڭ تەاترلار الەمىندە باسەكەلەستىك بار، ياعني ساپالى پروگرەسس بار دەپ  ساناۋعا بولادى. ءار تەاتردىڭ ءوز جانكۇيەرلەرى بار. تەاتر-بۇل بىزگە كۇندەلىكتى ومىرگە باسقا قىرىنان قاراۋعا، نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنۋگە جانە ەڭ باستىسى سەزىنۋگە جانە قالاي وزگەرە باستاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن الاڭ رەتىندە قالىپتاسا باستادى. تەاتر ونەرى تەك دراماتۋرگيا، اكتەرلەر مەن رەجيسسەرلەرمەن شەكتەلمەيدى. ساحنادان تىستا ءومىر بار ەكەنىن ايتۋ قاجەت: جارىق، كوستيۋم، ماكياج سۋرەتشىلەرى، قويۋشىلار، مونتاجشىلار، دىبىس ديزاينەرلەرى، تەاترلاردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىلەرى، ادەبي ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىلەرى بار.

قازاقستاندا سونىمەن قاتار، اكتەرلىك شەبەرلىكتى شىڭدايتىن مەكتەپتەر بار: الماتىدا ءاسانالى ءاشىموۆ پەن ەۆگەنيي وبايەۆتىڭ مەكتەبى، استانادا دا مەرۋەرت وتەكەشيەۆانىڭ مەكتەبى، حالىق ءارتىسى گۇلجان اسپەتوۆانىڭ مەكتەبى، ساحنا شەبەرلەرى ا. وماردىڭ، لەيلا بەكنازاردىڭ، سەرگەي مەن ناتاليا ماتۆەيەۆتەردىڭ مەكتەبى بار. بۇگىنگى تاڭدا بۇل مەكتەپتەردىڭ تۇلەكتەرى تەاتر ساحناسىندا جانە كينويندۋستريادا ونەرلەرىن تانىتۋدا.

2021 جىلعا قازاقستاندا 65 تەاتر جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ ىشىندە 52 مەملەكەتتىك تەاتر (ونىڭ ىشىندە 4 ۇلتتىق (ەتنيكالىق) تەاتر: ۇيعىر، كورەي، نەمىس جانە وزبەك تەاترلارى) ءارتۇرلى بەيىندەردە جۇمىس ىستەيدى: 3 وپەرا جانە بالەت تەاترى، 5 بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان تەاتر، 7 قۋىرشاق تەاترى، 24 دراما تەاترى (ونىڭ ىشىندە قازاق جانە ورىس ترۋپپالارى بار 3 دراما تەاترى)، 11 مۋزىكالىق-درامالىق تەاتر جانە مۋزىكالىق كومەديا، 1 جاستار تەاترى جانە 1 ساتيرا تەاترى بار.

قازاق مادەنيەتىندەگى تەاتر ونەرىنىڭ ديناميكاسى تاقىرىبىندا ماقالا جازۋعا تۇرتكى بولعان سەبەپ، ول مەنىڭ مادەنيەتتانۋشى ماماندىعىم. مامان يەسى رەتىندە وقۋ بويىنشا تاجىريبەنى تەاتردان وتكەن بولاتىنمىن، سول كەزدە تەاتر بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن ەڭبەك ەكەنىنە كوزىم جەتكەن ەدى. سونىمەن قاتار ءقازىر بۇرىنعىعا قاراعاندا تەاترعا قىزۋعىشىلىق وتە جوعارى دەڭگەيدە دەپ ويلايمىن، بۇنىڭ ءبىر سەبەبى حالقىمىز تەاتر ونەرىن تانىپ جانە باعالاي باستادى، ەكىنشىدەن ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ عاسىرى عوي، سونداي الەۋمەتتىك جەلىلەر مىسالى، Tik Tok، Instagram، Youtube جانە تاعى باسقا دا جەلىلەردە سونىمەن قاتار باسپا ءسوز سايتتارىندا جاپپاي قازاقي قويىلىمداردىڭ ۇزىندىلەرى تانىمال بولىپ،تارالىپ جاتىر. مىنە، وسىنداي تەاتردىڭ جان-جاقتى دامۋى، قازاق قوعامىندا رۋحاني مادەنيەتتىڭ كورىنىسى ايقىن ەكەنىن كورسەتەدى. قازاق قوعامىندا تەاتر مادەنيەتى وزىندىك جولىن تاۋىپ، تاريحى بار، ەرەكشە مادەني، رۋحاني مادەنيەت بولىپ قالىپتاستى.

ماقالا اۆتورى - شاراپ قىزى داميرا. «ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى»، «فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى»، «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى»،  «6B03102 -مادەنيەتتانۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى، 3 كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى- كۋدەرينا ايجان نۋرحاميتوۆنا

---