InfoHub Logo

سپانكۋلوۆا ناگۇل ابيكۋل قىزى

 

الماتى قالاسى، № 70 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن  ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قازىرگى ۋاقىتتاعى ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى، الەۋمەتتىك جاعدايى، شەتەلدەرمەن حالىقارالىق بايلانىسىنىڭ نىعايۋى، الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى بەدەلىنىڭ ارتۋى بىلىكتىلىك دەڭگەيى الەمدىك ستاندارتتارعا سايكەس كەلەتىن، باسەكەگە قابىلەتتى تۇلعا دايارلاۋدىڭ قاجەتتىگىن تۋعىزىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ءوز ەلى مەن جەرىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق ءبىلۋى، مەڭگەرۋى قاجەت دەپ سانالادى. ادامداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى ولاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىق مەڭگەرۋ ەكەنى داۋسىز.

قازاق تiلi – كەمەل تiل. تiلدiڭ كەمەلدiگiن كورسەتەتiن نەگiزگi بەلگiلەردiڭ بارلىعى دا قازاق تiلiنiڭ قۇرىلىم جۇيەسiنەن تولىق تابىلادى. قازاق تiلi – قۇرىلىمى مەن جۇيەسi دامىعان‚ ءسوز بايلىعى اسا مول‚ ۇلتتىق تiل دەڭگەيiنە كوتەرiلگەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تiلi‚ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi. رەسپۋبليكادا مەملەكەتتiك تiل رەتiندە قازاق تiلiنە كونستيتۋسيالىق مارتەبە بەرiلiپ وتىر. الەمدىك تاجىريبەدە تىلگە مەملەكەتتىك مارتەبە ەكى جاعدايدا بەرىلەدى: ءبىرى – ءتىلدىڭ قوعامدىق قىزمەتى شەكتەۋلى بولعاندا، ونىڭ ماسەلەسىن شەشىپ، دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قامقورلىققا الۋ ماقساتىندا، ال ەكىنشىسى باسىم ءتىلدىڭ ارتىقشىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن بەرىلەدى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلىن ءوز مارتەبەسىنە ساي قوعام ءومىرىنىڭ كۇللى سالالارىنا ەنگىزۋ، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى دە كەلەلى ماسەلەسى. ءتىل ءبىلۋ، ءتىل مەڭگەرۋ دەگەنگە بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ گرامماتيكاسى مەن سوزدىك قورىن يگەرۋ جەتكىلىكسىز. ويتكەنى سول ءسوز، سويلەمدەردىڭ نەمەسە گرامماتيكالىق قۇرىلىستىڭ سويلەۋ جاعداياتىنىڭ قاي تۇرىنە وراي قولدانا ءبىلۋدى انىق تۇسىنىگى بولۋى قاجەت.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاق ءتىلىن وقىتۋ، ونىڭ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. ەلىمىزدىڭ وسىنداي ماقسات-ۇستانىمدارىنا قاراي «تiلدەردi قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسى» قابىلداندى. مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى – قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ ءتىلىن ساقتاي وتىرىپ، ۇلت بىرلىگىن نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى رەتىندە سانالاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، مەملەكەتتىك قىزمەت پەن قوعامدىق- ساياسي، الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك سالاسىندا باتىل قولدانىسقا ەنگىزىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگىنە اينالدىرۋ. بۇل باعدارلامادا «قازاقستاننىڭ بارشا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ جونىندەگى جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ كوزدەلەدى. بۇل جۇيەنىڭ وزەگىندە ءۇشقۇرامدى نەگىز بار - مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ءادىسناماسىن جەتىلدىرۋ، وقىتۋدىڭ ينفراقۇرىلىمىن كەڭەيتۋ جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ پروسەسىن ىنتالاندىرۋ» دەلىنگەن [1].

قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى عىلىم بولىپ بىردەن قالىپتاسقان جوق. ونىڭ دا ءوزىنىڭ تاريحي دامۋ جولدارى بار. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا بالانى انا تىلىندە وقىتۋ جانە وقىتۋ ادىسىنە كوڭىل ءبولۋ ۇلى اعارتۋشى ى. التىنساريننەن باستالدى دەسەك، بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتۋ جولىندا باسقا دا ءبىرقاتار عالىمدار بۇعان ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ۇلى ۇستاز قازاق بالالارىنا انا ءتىلىن وقىتۋدىڭ جولىن، پرينسيپتەرىن، قاعيداسىن، ماڭىزىن، جولدارىن كورسەتىپ، ادىستەمە عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى، ارتىنا مول قالدىردى. حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ ءبىرى، اعارتۋشى-ۇستاز ا. بايتۇرسىنوۆ –قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى. ول – قازاق ءتىلىن دىبىسقا ءبولىپ وقىتۋ ارقىلى ساۋاتتاندىرۋ ءادىسىنىڭ نەگىزىن سالدى. بۇل سالادا بىرنەشە ادىستەمەلىك ماقالالار جازىپ، سونىڭ نەگىزىندە 1920 جىلى قازاندا «بايانشى» دەگەن اتپەن ادىستەمەلىك كىتاپشا شىعاردى. مۇندا اۆتور مۇعالىمدەرگە «الىپپەنى» پايدالانۋدىڭ، ساۋات اشۋ ادىستەرىنىڭ جول-جوباسىن كورسەتىپ بەردى. ءسويتىپ عۇلاما عالىم ءوزىنىڭ الدىنا جۇيەلى باعدارلاما قويىپ، بۇلاردى بىرتىندەپ شەشۋگە كىرىستى. ول الدىمەن قازاقشا ساۋات اشتىرۋدى كوزدەپ «وقۋ قۇرالدى» جازدى، ونان سوڭ قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي گرامماتيكاسى «ءتىل قۇرالىن» ۇسىندى، ءتىلدى دۇرىس جۇمساي ءبىلۋ ءتارتىبىن كوزدەپ «ءتىل جۇمسارىن»، ءتورتىنشى – ساۋات اشتىرۋ، ءتىلدى وقىتۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساۋدى الىپ، «بايانشىنى» جازدى.

باسقا ۇلت وكىلدەرىنە ارنالىپ جازىلعان العاشقى وقۋلىقتىڭ اۆتورى، وقۋ- اعارتۋ، ءتىل مەن ادەبيەت، ءبىلىم سالالارىندا قۇنارلى ەڭبەك ەتكەن تالانتتى ادىسكەرلەردىڭ ءبىرى – تەلجان شونانوۆ. ت.شونانوۆ – قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىندە ءتىل ءبىلىمىن زەرتتەۋشى عالىم، ادىسكەر، تاريحشى، اۋدارماشى، پەداگوگ رەتىندە كورنەكتى ورىنعا يە. ونىڭ جازعان كىتاپتارى مەن وقۋلىقتارى، ءار سالادا جازىلعان 100-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتەرىندە مەكتەپتەگى ءبىلىم جۇيەسى، ادىستەمە، 6 ءتىل ماسەلەلەرى قارالادى. 1933 جىلى عالىمنىڭ قازاق ءتىلىن ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋعا بايلانىستى «ۋچەبنيك كازاحسكوگو يازىكا دليا رۋسسكوي شكولى» دەپ اتالاتىن وقۋلىعى جارىق كورىپ، كەيىن بۇل وقۋلىق كۇن تالابىنا ساي بەس رەت قايتا باسىلىپ شىقتى [2].

قازاق ءتىلى ادىستەمەسىنىڭ العاشقى نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى – عالي بەگالييەۆ بولدى. 1940 جىلى «باستاۋىش مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىنىڭ مەتوديكاسى» دەگەن ەڭبەگى باسپادان شىقتى. 1920-1930 جىلدار اراسىندا قازاق ونەرى مەن ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان ابزال ازاماتتاردىڭ ءبىرى – قۇدايبەرگەن قۋان ۇلى جۇبانوۆ ەدى. ول – قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان كورنەكتى عالىم، تۇڭعىش فيلولوگ، پروفەسسور. ق.جۇبانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە 1966 جىلعا دەيىن تىيىم سالىنىپ كەلدى. تەك قانا 1966 جىلى «قازاق تىلىندەگى زەرتتەۋلەر» دەگەن ەڭبەگى جارىق كوردى. قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى سالاسىنا ايرىقشا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن كورنەكتى عالىم – شامعالي حارەس ۇلى سارىبايەۆ. ول قازاق ءتىلىن ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋ ماسەلەسىن 1933 جىلدان باستاپ ارنايى قاراستىرا باستادى. ش. سارىبايەۆ بىرنەشە جىلدىق زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە «ورىس مەكتەبىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ تاجىريبەسىنەن»  اتتى ەڭبەگىن جازىپ [3]، سۇراق-جاۋاپ ءادىسىن قولدانىپ، ءتىل ۇيرەتۋدىڭ تيىمدىلىگىن تاجىريبە جۇزىندە دالەلدەي وتىرىپ، 1943 جىلى «مەتوديكا پرەپوداۆانيا كازاحسكوگو يازىكا ۆ رۋسسكوي شكولە» اتتى تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعايدى [4]. ش. سارىبايەۆ قازاق ءتىلىن باسقا ۇلتقا وقىتۋ ادىستەمەسى بويىنشا تۇڭعىش عىلىم كانديداتى بولدى. عالىم ورىس مەكتەبىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن سالۋمەن قاتار، وسى ەڭبەگى ارقىلى وقىتۋدىڭ تاجىريبەسىنە دە كوڭىل ءبولدى. ءوز ەڭبەگىندە عالىم ءتىلشى سان ءادىستى قولدانىپ، وقۋ ماتەريالدارىن وقۋشىنىڭ ساپالى، جۇيەلى، تياناقتى تۇردە مەڭگەرۋىنە جول اشتى. قازاق ادىستەمەسى ماسەلەلەرىن زەرتتەپ، عىلىمي ەڭبەك جازعان ءتىلشى-عالىم سەيىل جيەنبايەۆ ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەلەرىنە، اسىرەسە ءتىل دامىتۋ، ارنايى تاقىرىپپەن جۇمىس ىستەۋ، ساباق بەرۋ ءادىسى، سويلەۋگە ۇيرەتۋ، كىتاپ وقۋ، جازۋ جۇمىستارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرەدى. س. جيەنبايەۆ بىرنەشە وقۋلىقتار مەن ادىستەمەلىك كىتاپتاردىڭ اۆتورى.

قازاق ءتىلىن ۇلت مەكتەپتەرىندە وقىتۋ، جالپى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ماسەلەسى حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىندا قولعا الىنىپ، ءتۇرلى وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى، باعدارلامالار شىعارىلا باستادى. وسى جىلدارى قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ بەلگىلى ادىسكەر عالىمدارى ت. شونانوۆ، ش. سارىبايەۆ، س. جيەنبەاۆ ت.ب. عالىمداردىڭ وقۋلىقتارى، ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. قازاق ءتىلىن ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرىن تيگىزگەن العاشقى ءتىلشى- عالىمداردىڭ ءبىرى – م.س. لاپاتۋحين. عالىمنىڭ كوپتەگەن جىلدارداعى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى 1940 جىلى شىققان «وچەركي پو مەتوديكە كازاحسكوگو يازىكا ۆ رۋسسكوي شكولە» دەگەن ەڭبەگىندە جارىق كوردى [5]. م.س. لاپاتۋحيننىڭ ەڭبەگى ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ تۇڭعىش ۇلگىسى. بۇل ەڭبەك ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ ءرولى، قازاق ءتىلى ساباعىنا قويىلاتىن تالاپتار، ساباقتىڭ قۇرىلىسى، ورفوەپياعا، اۋىزشا سويلەۋگە، جازۋعا ۇيرەتۋ، لەكسيكا جانە گرامماتيكا، قازاق تىلىنەن سىنىپتان تىس جۇمىستار ت.س.س. بولىمدەردى قامتيدى.

رەسپۋبليكامىزدا قازاق ءتىلىن وقىتۋدى جاقسارتۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسى 1987 جىلى قابىلدانىپ، 1990 جىلى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىن العاننان كەيىن قازاق ءتىلىن وقىتۋعا كوزقاراس وزگەرە باستادى. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوڭىل ءبولىنىپ، بۇل ماسەلەنىڭ زەرتتەلۋى، باعدارلامالار، وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارىن جازۋ قولعا الىندى. وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسى دە قولعا الىندى. قازاق ءتىلىن ەكىنشى ءتىل رەتىندە وقىتۋعا ارنالعان وقۋلىقتاردى، وقۋ قۇرالدارىن، ءتىلاشارلار مەن سوزدىكتەردى، باعدارلامالار شىعارۋ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ قوعامدىق ساياسي سيپاتقا يە بولدى. قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ۇلكەن باعىت-باعدار جاسالىپ، جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى.

قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت بولعاندىقتان، وسىندا قالىپتاسقان تىلدىك ورتاعا بايلانىستى ءتىلدى ۇيرەنۋشىلەردىڭ ءوزى – باستاۋىش توپ، جالعاستىرۋشى توپ بولىپ بىرنەشە توپقا بولىنەدى. قازىرگى كەزدە ءجيى قولدانىستا جۇرگەن وقۋلىقتاردىڭ ىشىندە وسى توپتارعا پايدالانىپ جۇرگەن وقۋدىق – ش. بەكتۇروۆ پەن ا. بەكتۇروۆانىڭ «قازاق ءتىلى» وقۋلىعى [6]. 1998 جىلى ت. اياپوۆانىڭ «قازاق ءتىلى» دەپ اتالاتىن ءۇش كىتاپتان تۇراتىن كەشەندى وقۋلىعى شىقتى. كەشەندى وقۋلىقتىڭ ماقساتى – «بۇكىل الەمدىك ەڭ وزەكتى جانە ۇتىمدى وقىتۋ ادىستەرىن قولدانا وتىرىپ، وقۋشى ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە كومەكتەسۋ جانە سويلەۋگە ۇيرەتۋ» [7].

قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ بارىسىندا ءمۇعالىم وقىتۋدىڭ فورمالارى مەن مازمۇنىن، مىندەتتەرىن شەشۋدە، ادىستەمەنى انىقتاۋدا ديداكتيكالىق پرينسيپتەردى باسشىلىققا الادى. پرينسيپ – principim لاتىن ءسوزى - نەگىز، العى باستاما دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.  پرينسيپ — بەلگىلى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ تۇپ-نەگىزى، العى باستاماسى، ابستراكتىلى تۇردەگى ەڭ قىسقا جالپىلاما مازمۇنى. عىلىمي تانىمدا يدەيا، تەوريا، ءادىس سياقتى تانىم تۇرلەرىمەن ءوزارا بايلانىستا تۇجىرىمدالادى. قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە باعدار بەرەتىن نەگىزگى جۇمىس باعىتى وسى.  

وقىتۋ ادىستەمەسى - پەداگوگيكانىڭ كۇردەلى سالاسىنىڭ ءبىرى - ديداكتيكا تاراۋىندا قارالادى. ديداكتيكا (وقىتۋ تەورياسى) گرەكتىڭ didaktikos - وقىتامىن دەگەن سوزىنەن شىققان. ديداكتيكانىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى وكۋ ۇدەرىسىنىڭ زاندىلىقتارىن، پرينسيپتەرىن جانە وقىتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەمەلەرىن كورسەتەدى. رەسەيلىك عالىمدار ي.يا. لەرنەر مەن م.ن. سكاتين وقىتۋ ءادىسىنىڭ بەس ءتۇرىن كورسەتەدى: 

- تۇسىندىرۋ-كورنەكىلىك نەمەسە اقپاراتتىق-رەسەپتيۆتىك؛

-  رەپرودۋكتيۆتىك؛

-  پروبلەمالىق بايانداۋ؛

-  ىشىنارا-ىزدەنىستىك نەمەسە ەۆريستيكالىق

-  زەرتتەۋشىلىك – دەپ وقىتۋدىڭ بەس ءتۇرلى ادىسىنە توقتالعان [8].

ءتىلدى وقىتۋدىڭ ۇتىمدى ادىستەرىن ىزدەستىرۋ عىلىمدا قاتىسىم ءادىسىن العا شىعاردى. «كوممۋنيكاسيا» ءسوزىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى جالپى قارىم-قاتىناس، ارالاسۋ، حابارلاسۋ، بايلانىس دەگەن سياقتى ماعىنالاردى بىلدىرە كەلىپ، ادامداردىڭ ءتىل ارقىلى سويلەسۋ پروسەسىن، تىلدەسۋ ەرەكشەلىكتەرىن، ءتىلدىڭ الەۋمەتتىك ءمانى مەن قوعامدىق قىزمەتىن، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى، ءوزارا تۇسىنۋشىلىكتى كورسەتەدى. سونىمەن، «كوممۋنيكاسيا» - قارىم-قاتىناس، ءوزارا بايلانىس دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

قاتىسىمدىق ءادىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – سويلەۋ ارەكەتىنىڭ تۇرلەرىن (ايتىلىم، جازىلىم، تىڭدالىم، وقىلىم، تىلدەسىم) مەڭگەرتە ءبىلۋ؛  ءادىس وقىتۋ پروسەسىندەگى تاكتيكانى ەمەس، ستراتەگيانى انىقتايدى، سوندىقتان- دا ول (ءادىس) وقىتۋدىڭ شارتىنا تاۋەلدى بولمايدى؛  وقىتۋ ءادىسىنىڭ اۋماعى وتە كەڭ، سوندىقتان سويلەۋ ارەكەتىنىڭ قاي تۇرىندە- بولسىن وقىتۋدىڭ بارلىق جاقتارى قامتىلادى؛  ادىستە بارلىق قاعيدالاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەڭ باستى، نەگىزگى يدەيا- بولادى. باستى يدەيا مەتودولوگيالىق ءرول اتقارا كەلىپ، ءادىستىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن بارلىق ماسەلەلەردىڭ باسىن بىرىكتىرەدى [9]. قازاق ءتىل بىلىمىندە قاتىسىمدىق ءادىستىڭ نەگىزىن قالاعان پروفەسسور ف.ش. ورازبايەۆا بەرگەن انىقتاماعا جۇگىنسەك، «قاتىسىمدىق ءادىس دەگەنىمىز – وقۋشى مەن وقىتۋشىنىڭ تىكەلەي قارىم-قاتىناسى ارقىلى جۇزەگە اساتىن؛ بەلگىلى ءبىر تىلدە سويلەۋ مانەرىن قالىپتاستىراتىن، تىلدىك قاتىناس پەن قاعيدالاردىڭ جۇيەسىنەن تۇراتىن؛ ءتىل ۇيرەتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن توعىستىرا كەلىپ، ءتىلدى قارىم-قاتىناس قۇرالى رەتىندە ءىس جۇزىندە اسىراتىن ءادىستىڭ ءتۇرى» [10].

قازاق ءتىلى وقۋشىنىڭ قاتىسىمدىق بىلىكتىلىگىن دامىتۋمەن قاتار، ولاردىڭ قيالىن، ەستە ساقتاۋىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، وزىندىك وقۋ ىس-ارەكەتىن، ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋ جانە ونى ىسكە اسىرۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرادى. ف.ش. ورازبايەۆا باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قازاق ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا قولدانىلاتىن قاتىسىمدىق ءادىستى وزىندىك پرينسيپتەر ارقىلى اجىراتادى. ولار: 

- تىكە بايلانىس؛

-  ادامنىڭ جەكە قابىلەتىن ەسكەرۋ؛

-  سويلەسۋگە ۇيرەتۋدە جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردىڭ تۇرلەرىن ايقىنداۋ؛

-  ساتىلاپ دامۋ،

-  ديناميكالىق وزگەرۋ؛

-  وزەكتىلىك.

قاتىسىمدىق تەحنولوگيا، نەگىزىنەن:

ا) وقۋ ماتەريالىن مەڭگەرۋگە باعىتتالادى؛

ءا) وقۋشى تۇلعاسىنا باعىتتالادى؛

ب) وقىتۋشى مەن وقۋشىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنا باعىتتالادى، سول ارقىلى وقۋ ماقساتى جۇزەگە اسىرىلادى. قاتىسىمدىق ءادىستىڭ پايدالانۋدىڭ ءتيىمدى جولى – ونىڭ تىكە بايلانىسقا نەگىزدەلىپ، اداممەن – ادامنىڭ تىكەلەي قارىم-قاتىناسى ارقىلى ءتىلدى ۇيرەتۋدى جۇزەگە اسىرۋىندا. ءتىلدى وقىتۋدا ۇيرەنۋشى مەن ۇيرەتۋشىنىڭ اراسىندا بىر-بىرىمەن  كوزبە-كوز كەزدەسۋ، اۋىزبا-اۋىز تىلدەسۋ، ياعني، تىكەلەي قاتىناس بولماسا، سويلەسىم ارەكەتى دە ىسكە اسپايدى. ءتىلدى ۇيرەتۋگە بايلانىستى قانداي باعىت-باعداردى تاڭداپ الۋ كەرەك، وعان قاتىستى ورىندالاتىن جۇمىستارمەن تاپسىرمالار قانداي، ونى ىسكە اسىرۋدا بۇل جۇمىس تۇرلەرىنىڭ الاتىن ورنى مەن قىزمەتى قانداي دەگەندى انىقتاپ بەلگىلەمەي، العا قويعان ماقساتقا جەتۋ مۇمكىن ەمەس.

وقۋ – ادامنىڭ پسيحيكالىق دامۋىنىڭ فورماسى، ەلەمەنتى. كەز كەلگەن وقىتۋ بەلگىلى ءبىر مولشەردە ادامدى دامىتادى. «دامۋ» ۇعىمىنىڭ پسيحولوگيالىق انىقتاماسى – جاڭارتۋ ءۇردىسى، جاڭانىڭ ومىرگە كەلىپ، ەسكىنىڭ جوعالۋى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بارلىق تابيعات قۇبىلىستارى سياقتى بالا پسيحيكاسى دا ۇنەمى ديالەكتيكالىق جولمەن دامىپ، وزگەرىپ، ءبىر دەڭگەيدەن ەكىنشى دەڭگەيگە ءوتىپ وتىرادى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بالانىڭ دامۋ پروسەسىنە 3 ءتۇرلى كۇش پەن 3 ءتۇرلى فاكتوردىڭ قاتىساتىندىعىن دالەلدەيدى. ولار:

1. بيولوگيالىق فاكتور. بۇل اتا-انادان اۋىسقان، تۋا ءبىتتى جانە ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا قابىلدانعان دەنەنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ، ونىڭ بارلىق جۇيەسى قۇبىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن بىلدىرەتىن، بالا ورگانيزمىنىڭ ورتامەن قارىم- قاتىناسىنىڭ ناتيجەسى.

2. الەۋمەتتىك فاكتور. بۇل بالا ءومىر سۇرەتىن ورتا، ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ ورتاسى. بۇل سونداي-اق، بالامەن قارىم-قاتىناس جاسايتىن ادامداردىڭ سيپاتتارى، مىنەز-قۇلىق جانە اقىل-وي بەينەلەرى، ولاردىڭ مۇددەلەرى مەن پىكىرلەرى، ىستەرى مەن سوزدەرى، تالاپتارى مەن داعدىلارى، ۇمتىلىستارى، ياعني بالا ءوسىپ داميتىن ورتا.

3. بالانىڭ ءوز بەلسەندىلىگى. دامۋ پروسەسىنە اسەر ەتەتىن بۇل ءۇشىنشى كۇش بولىپ سانالادى. وقيتىن ءپان قانداي دا جاڭا، باعالى بولماسىن، ءمۇعالىمنىڭ شەڭبەرلىگى قانشاما جوعارى بولماسىن، ەگەر ءمۇعالىم بالانىڭ ءوز بەلسەندىلىگىن تۋعىزا الماسا، وعان ۇسىنىلعان ءىس پەن ەڭبەكتە بالانىڭ ارەكەتكە قاتىناسۋى ارەكەت كۇتكەن ناتيجە بەرمەيدى. بالانىڭ ورگانيزم رەتىندە دامۋى مەن جەكە باس رەتىندە قالىپتاسۋى بەلسەندىلىك ارقىلى جۇزەگە اسادى. «بالانىڭ دامۋ پروسەسى، ونىڭ قوعامنىڭ بەلسەندى دە پايدالى مۇشەسى، ازامات رەتىندە قالىپتاسۋى وسى ءۇش فاكتوردىڭ قاتىسۋىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ەڭ باستىسى وسى فاكتورلاردىڭ بىردە-بىرى، قانداي دا ءبىر كەمەلىنە كەلگەن بولسا دا باسقا ەكەۋىنەن ەرەكشەلەنىپ جەكە اسەر ەتە المايدى [11].

دامىتا وقىتۋ جۇيەسى شىعارماشىلىق ويلاۋعا، ساپالى دامۋعا، قيالداۋعا، ەستە ساقتاۋعا، ءتىل دامىتۋعا باعىتتالعان. بۇل جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى: وقىعانىن پىكىرسايىسقا سالۋ؛ ساباق قۇرىلىمىنىڭ وڭتايلىعى؛ ديداكتيكالىق ويىندار؛ وزىندىك ىس-ارەكەتتىڭ قارقىندىلىعى؛ ساباقتا ءار وقۋشىعا ءوزىن-وزى كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن پەداگوگيكالىق جاعدايات قۇرۋ. دامىتا وقىتۋدا ساباق قۇرىلىمىندا دا وزگەشەلىكتەر بولادى. وقۋشىنىڭ وقۋ- تانىمدىق ارەكەتىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ساباق ءۇش كەزەڭگە ساي ۇيىمداستىرىلادى: 

ءى كەزەڭ - موتيۆاسيالىق-باعدارلاۋ كەزەڭ؛

ءىى كەزەڭ - وپەراسيونالدىق-ورىنداۋشىلىق كەزەڭ؛

ءىىى كەزەڭ - رەفلەكسيالىق-باعالاۋ كەزەڭ.

موتيۆاسيالىق-باعدارلاۋ كەزەڭدە وقۋ مىندەتتەرى قويىلىپ، وقۋشىلاردىڭ ساباققا قىزىعۋشىلىعىن وياتاتىنداي تاپسىرمالار مەن جۇمىس تۇرلەرى ۇيىمداستىرىلادى. وپەراسيونالدىق-ورىنداۋشىلىق كەزەڭدە ناقتى وقۋ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ارقىلى وقۋشىلار جاڭا تەوريالىق ۇعىمدى ءوزارا تالقىلايدى، سونىڭ نەگىزىندە تەوريالىق ءبىلىمىن بەكىتەدى، ونى قولدانۋعا ۇيرەنەدى. ال رەفلەكسيالىق-باعالاۋ كەزەڭىندە وقۋشىنىڭ تەوريالىق تۇسىنىكتەردى مەڭگەرۋى تەكسەرىلەدى، تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، قايتا قورىتىندىلانادى. دامىتا وقىتۋ جۇيەسىندە وقۋشىلاردىڭ ويلارىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

بىرىنشىدەن – دامىتا وقىتۋدا ءبىلىم دايار كۇيىندە بەرىلمەيدى، وعان وقۋشى ءوز وقۋ ارەكەتى ارقىلى قول جەتكىزەدى. ساباقتىڭ العاشقى ىزدەنىس كەزەڭىندە جاڭا اقپارات جايلى نە بىلەتىندىكتەرىن ورتاعا سالىپ، ماسەلەنى ءوز بەتتەرىنشە شەشۋگە تالپىنادى. ءسويتىپ ولار وسى ماسەلە تۋرالى ءوز بىلىمدەرىنىڭ جەتكىلىكسىز، تاياز ەكەنىن سەزىنۋ ارقىلى ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى ويانادى، ىشكى تۇرتكىلەرى پايدا بولادى.

ەكىنشىدەن – دامىتا وقىتۋدا وقۋشى جوعارى قيىندىقتاعى ماسەلەلەردى شەشە وتىرىپ ءوزىنىڭ ساناسىنىڭ ساڭىلاۋلارىن اشادى. ءار وقۋشىنىڭ ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن دامۋعا قول جەتكىزە الادى. «جاقسى وقۋشى»، «جامان وقۋشى» ۇعىمىنىڭ بولماۋى، بالالاردى تانىمدىق ارەكەتتەرگە ۇمتىلدىرادى، قۇشتارلىعىن ارتتىرادى.

ۇشىنشىدەن – وقۋشىنىڭ جەكە باسىن دامىتاتىن باستى قۇرال – ول ءوزىنىڭ ارەكەتى. سول سەبەپتى دامىتا وقىتۋداعى وقىتۋ ادىستەرى وقۋشىنى بەلسەندى جۇمىس جاعدايىنا قويا وتىرىپ، ماسەلەلەردى، قايشىلىقتاردى شەشۋ ماقساتىن قويادى.

تورتىنشىدەن – دامىتا وقىتۋ جۇيەسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى وقۋشى مەن ءمۇعالىمنىڭ اراسىنداعى جاڭاشا قارىم-قاتىناسى ارقاسىندا عانا ءوز جەمىسىن بەرەدى. سول سەبەپتى ءداستۇرلى جۇيەدەگى امىرشىلدىك ستيل بۇل جەردە ءتيىمسىز، وقۋشى – «ورىنداۋشى»، «ءمۇعالىمنىڭ تاساسىنداعى» وبەكت ەمەس. ول – ءوز پىكىرىن اشىق ايتا، ويىن دالەلدەي، دايەكتەي الاتىن، سونىمەن قاتار باسقانىڭ دا ويىن تىڭداپ، كوزقاراسىن قۇرمەتتەي بىلۋگە ۇيرەنگەن جاڭا ساپاداعى تۇلعا.  

دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا ساي، ءبىلىم بەرۋ بارىسىنداعى وقۋشىلاردىڭ دامۋ مازمۇنى، مۇمكىندىكتەرى جانە دامۋ قارقىندارى ولاردىڭ وقۋ ءىس- ارەكەتتەرىنە بايلانىستى انىقتالادى. ويتكەنى دامىتا وقىتۋ پروسەسىندە وقۋشى ءوزىن ءمۇعالىم دامىتۋعا مىندەتتى جانە سولاي بولۋى ءتيىس وبەكت رەتىندە ەمەس، ءوزىن - ءوزى دامىتۋعا،وزگەرتۋگە قاتىساتىن سۋبەكت رەتىندە ورىن الادى. وقۋشى ءوزىنىڭ وقۋ پروسەسىندەگى بەلسەندى سۋبەكت رەتىندە قاتىسۋى عانا دامىتا وقىتۋ تەحنولوگياسىن باسقا تەحنولوگيادان باستى بەلگى رەتىندە اجىراتىپ تۇرادى. دەمەك، دامىتا وقىتۋ بالانى تىكەلەي (سۋبەكتى،وبەكتى) جان-جاقتى دامىتا وتىرىپ (جەكە باسىن، دۇنيەتانىمىن، ويلاۋى، تەمپى) وقىتۋعا نەگىزدەلەدى.

دامىتا وقىتۋداعى ءمۇعالىمنىڭ باستى مىندەتىنە جاتاتىندار: 

- وقۋ ماتەريالدارىن وقۋشىعا دايىن كۇيىندە كورسەتۋ ەمەس، وقۋشىمەن بىرلەسىپ،جالپى ءىس - ارەكەتتى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، العا قويعان مىندەتتەردى ءتۇسىندىرۋ، ولاردى شەشۋدىڭ تاسىلدەرىن، جولدارىن ىزدەستىرۋ ارقىلى ءوز ءىس- تاجىريبەسىندە قالاي قولداناتىنىنا كوڭىل ءبولۋ؛ 

- وقۋ ارەكەتىن قالىپتاستىرۋ، اينالاداعى دۇنيەمەن بەلسەندى ارەكەتتەستىك، ەتيكالىق، ەستەتيكالىق قارىم - قاتىناسقا دايىنداۋ، دارا تۇلعالىق ادامگەرشىلىك نورمالارىن مەڭگەرتۋ؛ 

- وقۋ بارىسىندا بالانىڭ بويىنداعى دامىتۋدى قالىپتاستىرۋدى داعدىعا اينالدىرۋ؛ 

- وقۋ مەن ءتىلدىڭ اراسىنداعى بايلانىستىلىققا اسا كوڭىل ءبولۋ؛  سوزدىك قورى مەن ءتىلدىڭ اراسىنداعى بايلانىستىلىققا اسا كوڭىل ءبولۋ؛ 

- وقۋشىنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتىپ، لوگيكالىق ويىن دامىتۋ؛ 

- جالپى وقۋشىنىڭ جان-دۇنيەسىن دامىتۋ [12].

قازاق ءتىلىن وزگە ءتىلدى ادامدارعا وقىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – تىلدىك قاتىناس زاڭدىلىقتارىن قولدانۋ ەكەندىگىن قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىندە العاش رەت زەرتتەپ، دالەلدەگەن پروفەسسور ف.ش. ورازبايەۆا بولدى. عالىم قاتىسىم ءادىسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، سويلەسىم ارەكەتىنىڭ وقىلىم، ايتىلىم، تىڭدالىم، جازىلىم، تىلدەسىم كومپونەنتتەرىن ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرا دامىتۋ ارقىلى عانا ءتىلدى ۇيرەنۋشىنىڭ سانالى ءبىلىم الىپ، ساپالى ارەكەت ەتۋىنە مۇمكىندىك تۋاتىنىن نەگىزدەدى. قازىرگى تاڭدا الەمدىك تاجىريبەدە ەكىنشى ءتىلدى مەڭگەرتۋ قاتىسىمدىق تۇلعالاردىڭ: ءسوزدىڭ، ءسوز تىركەستەرىنىڭ، سويلەمنىڭ، ءماتىننىڭ ۇيرەنۋشى ءتىلىن دامىتۋداعى ورنى انىق بەلگىلەنگەن. ءبىراق ءار ءتىلدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىنا قاراي ولاردى قولدانۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. قازاق ءتىلىن مەڭگەرتۋدە وقۋشىلاردىڭ ءاربىر ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ءمان بەرۋىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەنى دۇرىس. ويتكەنى ءسوز – تىلدىك قاتىناستىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرالى.

 

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تiلدەردi قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك باعدارلاماسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2011 جىلعى 29 ماۋسىمداعى № 110 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن.

2. شونانوۆ ت. ساموۋچيتەل كيرگيزسكوگو يازىكا دليا رۋسسكيح. 4-وە پەرەراب.يزد. كىزىلوردا، كاز.گوس.يزد.، 1927. – 122 س.

3. سارىبايەۆ ش. ورىس مەكتەبىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ تاجىريبەسىنەن. الماتى،1940.

4. سارىبايەۆ ش. مەتوديكا پرەپوداۆانيا كازاحسكوگو يازىكا ۆ رۋسسكوي شكولە. الماتى، 1943. – 125 ب

5. لاپاتۋحين م.س. وچەركي پو مەتوديكە كازاحسكوگو يازىكا ۆ رۋسسكوي شكولە. الماتى، 1940.

6. بەكتۋروۆ ش.، بەكتۋروۆ ا. كازاحسكيي ياىك. الماتى، راۋان.1994 -240ب.

7. اياپوۆا ت. قازاق ءتىلى. الماتى، 1998.

8. ي.يا.لەرنەر، م.ن.سكاتين. ديداكتيكا سرەدنەي شكولى. موسكۆا، «پروسۆەششەنيە»، 1975. - 146 س.

9. پاسسوۆ ە.ي. كوممۋنيكاتيۆنىي مەتود وبۋچەنيا ينويازىچنومۋ گوۆورەنيۋ. 2 يزد. م. پروسۆەششەنيە، 1991. - 312 س.

10. ورازبايەۆا ف. تىلدىك قاتىناس: تەورياسى مەن ادىستەمەسى. –الماتى، 2000. - 256 ب.

11. تۇرعىنبايەۆا ب.ا. دامىتا وقىتۋ تەحنولوگيالارى، الماتى، 2000، 6-بەت.

12. قازاق ءتىلدى ەمەس مەكتەپتەردە تىلدەردى دامىتا وقىتۋ ادىستەرى  /ادىستەمەلىك قۇرال. – استانا، 2013. – 85 ب.

---