InfoHub Logo

تاقىرىپ:
قازاق حالقىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى

ساباقتىڭ ماقساتى:
 ءبىلىم الۋشىلاردىڭ قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى تۋرالى العان بىلىمدەرىن جيناقتاۋ، قوسىمشا ماتەريالدار ىزدەۋگە، تانىمدىق قابىلەتىن ارتتىرۋعا داعدىلاندىرۋ، ءوي-ورىسىن كەڭەيتۋ، وقيعاعا تالداۋ جاساي بىلۋگە، باسقانىڭ وي-پىكىرىن تىڭداۋعا ۇيرەتۋ.
 تاربيەلىك: ۇلتىن، جەرىن سۇيۋگە، قۇرمەتتەۋگە، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ەمەس
ساباقتىڭ جابدىقتارى: ق ر - ڭ كارتاسى، وقۋلىق، بۋكلەت، ءسوز جۇمباق، سلايد.

ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ
2.توپتى تۇگەلدەۋ، توپتىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ
كىرىسپە ءسوز: ءحۇىىى-حىح ع. قازاق حالقى سىرتقى جاۋلارعا قارسى ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزىپ كەلدى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستى ماقساتى - ۇلتتى ەزگىدەن ازات ەتۋ، ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە وتارشىلدىق بيلىكتى جويۋ ارقىلى ۇلتتىق دەربەستىككە قول جەتكىزۋ. قازاق ەلىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەننەن بەرگى ۋاقىتتاعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن مىناداي كەزەڭدەرگە بولۋگە بولادى:
ءبىرىنشى كەزەڭ: ءحۇىىى ع. سوڭىمەن ءحىح ع. ەكىنشى جارتىسىن قامتيتىن وتارلىق ەزگىگە قارسى قالىڭ بۇقارا اتسالىسقان ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە بيلەۋشى الەۋمەتتىك توپ جەتەكشى رول اتقاردى. كوتەرىلىس باسشىلارى: سىرىم دات ۇلى، يساتاي تايمان ۇلى، كەنەسارى قاسىم ۇلى، جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلى.
ەكىنشى كەزەڭ: زامان تالابىنا ساي قابىلەتىن كورسەتە بىلگەن الەۋمەتتىك كۇش ۇلت زيالىلارى ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى باستاعان توپ كەلدى. 1916 ج. كوتەرىلىس، 1917 ج. الاش پارتياسىنىڭ ومىرگە كەلۋى، تۇركىستان جانە الاش اۆتونوميالارىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمدەردىڭ قابىلدانۋى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ ناتيجەلەرى بولدى. ولاردىڭ ۇستانىمى: قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ، انا تىلىنە نەگىزدەلگەن ءبىلىم جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ بولدى.
ءۇشىنشى كەزەڭ: كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا ءجۇردى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ قايراتكەرلەرى: ت.رىسقۇلوۆ، س.ءسادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ، ج.مىڭبايەۆ جانە ت.ب. شەتەلدىك ەميگراسيا كۇشىمەن ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋشىلەردىڭ ەڭ ءىرى وكىلى م.شوقاي بولدى. 01929-1932 جج. ۇجىمداستىرۋعا قارسى شارۋالار كوتەرىلىسى، 1959 ج. تەمىرتاۋداعى جۇمىسشىلار تولقۋلارى، 1979 ج. سەلينوگرادتا بولعان وقيعالار ورتالىق ورگاندارىنىڭ ساياساتىنا قارسىلىقتىڭ ءبىرى ەدى. 1986 ج. الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جۇرگىزگەن عاسىرلار بويعى كۇرەسىن اياقتادى.
بۇگىنگى ساباقتا: «ءبىز نە بىلگىمىز كەلەدى؟»
جوسپار:
 «بايگە» (شارتى:سۇراققا تەز جاۋاپ بەرۋ).
 «حرونولوگيا» (بولعان وقيعانىڭ جىلىن انىقتاۋ).
 «مەنى ءتۇسىن» (شارتى: توپ بولىپ سوزدەردى كىم ايتقانىن تابۋ).
 كارتوچكامەن جۇمىس (شارتى: ەكى توپتىڭ ءبىر –بىرىنە سۇراقتارى)
 ەسەپپەن جۇمىس:
 «كوكپار» (قازاقستاننىڭ قازىرگى جانە وتكەن تاريحىنان سۇراقتار)
 ءسوز جۇمباق (ەكى توپقا).
 قورىتىندى
بۇگىنگى ساباقتا: ءبىز نە بىلدىك؟
ءبىرىنشى كەزەڭ. بايگە
1توپ سۇراقتارى:
1. ورتا جۇزدە حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋىنا، ورتا جۇزدە وكرۋگتەردىڭ قۇرىلۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەن كوتەرىلىس باسشىسى ابىلايدىڭ ۇرپاعىن اتاڭىز ؟ (كەنەسارى)
2. ءحىح ع.30 جىلدارىندا ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا بولعان كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى؟ (يساتاي مەن ماحامبەت)
3. كەنەسارى قولىنا كەلىپ قوسىلعان، كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى؟ (جولامان تىلەنشى ۇلى)
4. كەنەسارى كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، كەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جانە حيۋا جانە قوقان ەزگىسىنە قارسى سىر بويىنداعى قازاقتار كوتەرىلىسىنە باسشىلىق جاساعان باتىر؟ (جانقوجا باتىر)
5. ءحىح ع. 70ء-شى ج. بولعان ورال، تورعاي كوتەرىلىسىنەن ماڭعىستاۋ كوتەرىلىسىنىڭ ايىرماشىلىعى؟ (تۇڭعىش رەت جالدامالى جۇمىسشىلاردىڭ قاتىسۋى)
بايگە
1. اياكوز، اڭىراقاي، بۇلانتى، وربۇلاق شايقاستارىنىڭ سيپاتى؟ (ۇلت - ازاتتىق)
2. 1916 ج. كوتەرىلىسكە شىققانداردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتقارعان ءىس–ارەكەتى؟ (وتارلاۋعا دەيىنگى باسقارۋ جۇيەسىن قالىپقا كەلتىرۋ)
3. «كەنەسارى –ناۋرىزباي» داستانىنىڭ اۆتورى. (نىسانباي جىراۋ)
4. 1916 ج كوتەرىلىستىڭ ءىرى وشاعى بولعان (قارقارا)
5. كىشى جۇزدە بولعان كوتەرىلىستىڭ باسشىسىن اتاڭىز؟ (سىرىم دات ۇلى)
2 توپ سۇراقتارى
1. قازاق “ءشامىلى” اتانعان قازاق باتىرى؟ (كەنەسارى)
2. كوتەرىلىس بارىسىندا كەنەسارى باتىردىڭ العا قويعان ماقساتى؟ ( دەربەستىكتى ساقتاۋ)
3. 1643 جىل 600 ساربازبەن جوڭعاردىڭ 50 مىڭ قولىنا قارسى كۇرەستە 300 سپارتاندىقتاردان كەم تۇسپەيتىن ەرلىك كورسەتكەن حاندى اتاڭىز؟(جاڭگىر حان)
4. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «بوكەي ورداسىن» قۇرۋداعى ماقساتى؟ (قازاقتاردىڭ جەر ءۇشىن كۇرەسىن السىرەتۋ)
5. 1916 جىلعى حالىقتىڭ جان دۇنيەسىندەگى الاساپىران تولقىنىستى شىنايى سۋرەتتەيتىن “قارتقوجا” شىعارماسىنىڭ اۆتورى (ج.ايماۋىتوۆ).


بايگە
6. 1916 جىلعى حالىقتىڭ جان دۇنيەسىندەگى الاساپىران تولقىنىستى شىنايى سۋرەتتەيتىن م.اۋەزوۆ شىعارماسى (“قيلى زامان”).
7. 1916ج ۇلت –ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە تورعاي ۋەزىندە حان بولىپ سايلانعان (ءا.جانبوسىنوۆ)
8. 1916ج پاتشا جارلىعى بويىنشا كىمدەردى “قارا جۇمىسقا” الۋ كوزدەلدى؟ (19-43 جاس ارالىعى)
9. تورعاي دالاسىندا امانگەلدى يمانوۆ پەن بىرگە كوتەرىلىسكە باسشىلىق ەتىپ، ساياسي دەم بەرۋشىسى بولعان بولشيەۆيك؟ (ءا.جانگەلدين)
10. 1916ج ۆەرنىي ۋەزىنىڭ حانى بولعان، بورالداي اسۋىندا دارعا اسىلعان باتىر؟ (ب.اشەكەيەۆ)
ەكىنشى كەزەڭ: جىلدارمەن جۇمىس
1 توپ سۇراقتارى.
1. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «بۇراتانا حالىقتاردى تىل جۇمىستارىنا الۋ جونىندەگى جارلىق قاي جىلى شىقتى؟ (1916 ج. 25 ماۋسىم)
2. ماڭعىستاۋ كوتەرىلىسى قاي جىلى بولدى؟ (1970 ج.)
3. ا. بايتۇرسىنوۆ «قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالدى» دەپ قاي جىلى جازدى؟ ( 1916 ج.)
4. كەنەسارى قولى تاشكەنتكە قاي جىلى اتتاندى؟(1941 ج.)
5. تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتور كۋروپاتكيننىڭ قۇپيا بۇيرىققا قول قويعان جىل؟(1916 ج.23 تامىز
حرونولوگيا

6. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن «قازاق» گازەتى شىققان جىل؟ (1913 ج.)
7. ۇيقىداعى قازاق حالقىنىڭ ويانۋىنا اسەر ەتكەن م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان قازاق» شىعارماسى جارىق كوردى (1909 ج.)
8. ي. تايمان ۇلىنىڭ قازا بولعان جىلى؟ (1938 ج. 12 شىلدە)
9. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ “بۇراتانا حالىقتاردى تىل جۇمىسىنا الۋ” جونىندەگى جارلىعىنىڭ شىعۋىنا نە سەبەپ بولدى؟(سوعىس)
10. ەسەت باتىر باستاعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ جەم وزەنى بويىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جازالاۋشى وتريادىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جىل؟ (1947 ج.)
حرونولوگيا
2 توپ سۇراقتارى

1. قاي جىلى كەنەسارى فەودالدىق مەملەكەت قۇردى؟ (1941 ج.)
2. ا. يمانوۆ 15 مىڭ كوتەرىلىسشىلەرمەن تورعايدى قورشاۋعا العان جىل؟ (1916 ج. 22 قازان)
3. ك. قاسىم ۇلىنىڭ قايتىس بولعان جىلى؟ (1947 ج.)
4. م. دۋلات ۇلى قاتىسقان قارقارالىدا بولعان ۇكىمەتكە قارسى جيىن بولدى (1905 ج.)
5. ا. بايتۇرسىنوۆ قارقارالىدا ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەندە پاتشا ۇكىمەتىنە قارسىلىق بىلدىرگەنى ءۇشىن سەمەي تۇرمەسىنە قامالعان جىل؟ (1909 ج.)
حرونولوگيا
2 توپ سۇراقتارى
6. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ ەڭ جاقسى ەگىستىكپەن جايىلىمدارىنىڭ 45 ملن. استام دەسياتينا. جەرىن تارتىپ العان جىل؟ (1917 ج)
7. قاي جىلى ا. يمانوۆ سارداربەك بولىپ تاعايىندالدى؟ (1916)
8. بۇكىل قازاقستاندى قامتىعان كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ بولعان جىلى؟ (1837-1847 ج.)
9. اعارتۋشىلىق - دەموكراتيالىق باعىتتى بىلدىرەتىن «ايقاپ» جۋرنالى قاي جىلدارى شىعىپ تۇردى؟(1913-1915 ج.)
10. پاتشالى رەسەي ءۇشىن قازاقستان شيكىزات كوزى رەتىندە ءرولى كۇشەيگەن كەزى؟ (1ء-شى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس)
ءۇشىنشى كەزەڭ «مەنى ءتۇسىن»

«ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي، جاي جاتقان ەلمىز؛ەلىمىزدەن قۇت بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز، ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز» -دەپ... (قاز داۋىستى جانىبەك)

«مەنى ءتۇسىن»
 «بيىل شاڭىراعىما ءبىر قارلىعاش ۇيا سالىپ ەدى، بۇل دۇنيە ءجۇزىن توپان سۋ باسقاندا نۇھ پايعامباردىڭ كەمەسىن سۋعا باتۋدان ساقتاپ قالعان، جىلانعا ادام بالاسىنىڭ جەم بولۋ ءقاۋپى تۋعاندا، سودان قورعاعان ەدى. مەن ءوز بالا-شاعامدى قورعاپ قالعان قۇستىڭ ۇياسىن بۇزىپ، بالاپاندارىن قىرىپ كەتە المادىم»، دەپ...(تولە بي )
 «مەنى ءتۇسىن»
«ءبارىن ايتىپ ارماندى تاۋىسا الماسپىن. ارماننىڭ مەن ءۇشىن ەڭ ۇلكەنى - التى الاشتىڭ بالالارىن ءبىر شاڭىراق، ءبىر تۋدىڭ استىنان كورە الماي بارا جاتىرمىن. اينالا اڭىزداعان ايداھارداي جاۋ. «التاۋى الاۋىز بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋى تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى.»...ءتۇپتىڭ تۇبىندە التى اعايىننىڭ بالاسى جۇمعان جۇدىرىقتاي جۇپتاسا الماي، ءبىرى ويعا، ءبىرى قىرعا تارتىپ ءجۇرىپ، بىرىككەن سوڭ ءبىرى الگى ايداھاردىڭ اۋزىندا كەتە مە دەپ قورقامىن. وكىنىشىم وزىممەن بىرگە كورگە كەتسىن، حالىقتىڭ يگى ارمانى پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا جەتسىن دەپ تىلەڭدەر بارشا اعايىن!» -دەپ...(ايتەكە بي)

ءتورتىنشى كەزەڭ: كارتوچكامەن جۇمىس

بەسىنشى: ەسەپ سۇراق

1. . 5100ء-دى 3 –كە ءبولىپ، وعان 23 –ءتى قوسسا تاريحي وقيعا شىعادى! (1723 ج.)
2. 2800 –ءدى 2 –گە ءبول شىققان مانگە 2 –مەن 30 – دىڭ كوبەيتىندىسىن قوسىپ ودان كەيىن 5 –ءتى قوس سوندا تاريحي وقيعانىڭ ۋاقىتى شىعادى.(1465ج.)
3. 50 –ءدى 34 –كە كوبەيتىپ، وعان 71 –ءدى قوس تاريحي وقيعا ۋاقىتى شىعادى.(1771ج.)
4. . 398 –ءدى 5 –كە كوبەيتىپ، 1 –ءدى قوسسا تاريحي وقيعا ۋاقىتى شىعادى. (1991ج.)
5. 331 –ءدى 3 –كە كوبەيتىپ 331 –ءدى قوس شىققان ءماندى
6. 2-گە كوبەيتىپ ودان 662 –ءنى ازايت سوندا تاريحي وقيعا ۋاقىتى شىعادى.(1986ج.)

التىنشى كەزەڭ: كوكپار
1 توپ سۇراقتارى
1. الاش قوزعالىسى قاي جىلى باستالدى؟ (1905 ج.)
2. «الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ» ءتوراعاسى كىم؟ (ءا.بوكەيحانوۆ)
3. بولشيەۆيكتەر پارتياسىنا بىردەن ءبىر وپپوزيسيا بولا بىلگەن قازاقتىڭ تۇڭعىش دەموكراتيالىق پارتيا ؟ (الاش)
4. كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1989 ج 1 سەزىندە جەلتوقسان وقيعاسىنا ءادىل باعا بەرۋدى تالاپ ەتكەن اقىن؟ (م.شاحانوۆ)
5. «حالىق قاھارمانى« اتاعىن العان جەلتوقسان قۇربانىن اتاڭىز؟ (قايرات رىسقۇلبەكوۆ)
التىنشى كەزەڭ: كوكپار
2 توپ
1. قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكانىڭ اتاۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ وزگەرتىلگەن جىل؟ (1991 ج. 10 جەلتوقسان)
2. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش اتا - زاڭى قابىلدانعان جىل ...(1993 ج. 28 قاڭتار)
3. 1992ج. 2 ناۋرىزدا قازاقستان ءۇشىن ماڭىزى بار وقيعا....(بۇۇ مۇشە بولۋى)
4. ءتول تەڭگەمىزدىڭ اينالىمعا ەنگەن ۋاقىتى؟(1993 ج.)
5. قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايى قاي جىلى، قاي قالادا بولدى؟(1992 ج. الماتىدا)
جەتىنشى كەزەڭ: ءسوز جۇمباق شەشۋ.

قورىتىندىلاۋ
ءبىز نە بىلدىك؟