InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ ق.

قازاق حاندىعى بۇكىل ورتالىق ازياداعى ەڭ العاشقى قۇرىلعان ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت.
ن.ءا. نازاربايەۆ

اننوتاسيا. ماقالادا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى جانە قۇرىلۋىنىڭ تاريحي ماڭىزى باياندالادى. ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ ايتقانداي «ءبىزدىڭ تاريحىمىز -ول بىرلىك پەن تۇتاستىقتىڭ تاريحى». سوندىقتان وسى رۋحپەن تاربيەلەنەر جاس ۇرپاق جاسامپازدىق جانە مەملەكەتتى نىعايتۋدىڭ كوپ عاسىرلىق تاجىريبەسىنەن ۇلت تاريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمى مەن ايرىقشا قۇرمەتپەن قارايتىنى ءسوزسىز. عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن حالقىمىزدىڭ ۇلى مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ رۋحاني وركەندەۋىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ۇمتىلاتىن دا بۇگىنگى ۇرپاق بولماق. قازاق حاندىعى – بۇگىنگى قازاق ەلى مەن كورشىلەس ايماقتاردىڭ تەرريتورياسىندا 1465-1847 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن مەملەكەت. قازاق حاندىعى ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى اۋماقتى، سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرىنىڭ ارالىعىن، حوراسان جەرىن قامتىعان.

نەگىزگى سوزدەر. قازاق حاندىعى، تاريح، قۇرىلۋى، مەملەكەت، حاندار، اق وردا، قازاقستان تاريحى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا ارنالعان «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى كەزەكتى جولداۋىندا 2015 جىلى ەلىمىزدە رەسمي تۇردە ءتورت مەرەكەنىڭ اتاپ وتىلەتىنىن ايتقان بولاتىن. سول ءار مەرەكەنىڭ ەل تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە. سولاردىڭ ىشىندە – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولاتىن اتاۋلى كۇن ايىرىقشا دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ەلىمىزدىڭ – قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ، جەرىمىزدىڭ – قازاقستان دەپ، حالقىمىزدىڭ قازاقتار دەپ اتالۋىنىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ تاريح تورىنە كوتەرىلۋى تۇر.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى – قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اسا ماڭىزدى بەلەستىڭ ءبىرى، ول حالقىمىزدىڭ ەسىمىمەن كورىنگەن، ەتنوس رەتىندە تۇبەگەيلى ورنىقتىرعان تاۋەلسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمىمىز.

الايدا قوعامدا تەك ءبىر جاقتى پىكىر بولا بەرمەيدى، سوندىقتان قازاق حاندىعى – قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى ەمەس، قازاق مەملەكەتى ءوز باستاۋىن ساق، عۇن، ءۇيسىن تايپالارىنان نەمەسە اق وردادان الادى دەگەن پىكىردى العا تارتاتىندار دا بار. قازاقستان – ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا داۋىرلەپ وتكەن ساق، ءۇيسىن، عۇن جانە باسقا دا ەتنيكالىق قوعامداستىقتار مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ مۇراگەرى. اتالعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبارى دە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنىڭ باستاۋى ەكەنى داۋسىز. 

دەگەنمەن دە قازاق حاندىعىن قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى باستاۋى دەۋىمىزدىڭ دە بىرنەشە سەبەپتەرى بار. اتاپ ايتار بولساق: بىرىنشىدەن، اق وردا مەملەكەتى يمپەريالىق داعدارىسى اسقىنعان التىن وردادان بولەكتەنىپ شىققانىمەن ءوزىنىڭ، حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاي المادى، بىردە اقساق تەمىرگە، بىردە توقتامىسقا، بىردە ءابىلقايىرعا باعىنىشتى كۇن كەشىپ، مەملەكەتتىك شەكاراسى قالىپتاسپاي، ەتنيكالىق تۇتاسۋى اياقتالماي، تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالعان ساياسي قۇرىلىم.

ەكىنشىدەن، ەگەر اق وردانىڭ گەوگرافيالىق-اۋماقتىق ورنالاسۋى ءبىر زامانداردا قازىرگى قازاقستان جەرىن الىپ جاتقان ەدى، بيلىك باسىندا قازاق حاندىعى قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ارعى اتالارى وتىردى عوي دەگەن تۇجىرىمداردى باسشىلىققا التىن بولساق، مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىن بىردەن جوشى ۇلىسىنان باستاۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. بۇل – شىڭعىس حان جورىقتارى قازاق ەتنوگەنەزىن تەجەدى دەگەن تۇجىرىمدارعا كەرەعار. ال مۇنداي ۇستانىم ورنىعا قالسا، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان ارىدە باستاۋ العان تاريحي ساباقتاستى السىرەتىپ، ءساق-ۇيسىن، بايىرعى تۇركى، وعىز-قىپشاق مەملەكەتتەرىنىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزداعى ءمان-ماڭىزىن ەكىنشى قاتارعا ىسىرعانمەن پارا-پار.

ۇشىنشىدەن، اق وردانى العاشقى قازاق مەملەكەتى رەتىندە قابىلداۋ ۇلت تاريحىنداعى نوعاي ورداسىنىڭ، موعولستاننىڭ ورنىن ەلەمەۋگە سوقتىرۋى مۇمكىن. قازاق حاندىعى قۇرىلماي-اق تۇرعاندا-اق اق وردا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتسا، نوعاي ورداسى مەن موعولستان قازاق حاندىعىن بىردە تابىسىپ، بىردە شابىسىپ، XVII عاسىرعا دەيىن مەملەكەتىمىزدىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتە الدى. ارى-بەرىدەن كەيىن، كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندارعا حاندىقتى قۇرۋعا جەر ءبولىپ بەرگەن موعولستان بيلەۋشىسى ەمەس پە؟

تورتىنشىدەن، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىن قازاق حاندىعىنان باستاۋ كەرەكتىگىن كەزىندە شوقان دا قولداعان ەدى. «…پرەدانيە كيرگيز سچيتاەت سۆويم حانوم دجانيبەكا، سىنا باراكا، – دەيدى ول. – ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، پو پرەدانيۋ، دجانيبەك بىل پەرۆىم حانوم كازاكوۆ يز فاميليي دجۋچي-حانا… ۆرەميا ۋپراۆلەنيا دجانيبەكا، كوگدا دۆە رودنىە وردى نوگايەۆ ي كازاكوۆ جيلي ۆمەستە، ۆوسپيەۆاەتسيا ۆ كيرگيزسكيح پوەماح، كاك زولوتوي ۆەك. ك ەتومۋ ۆرەمەني پرينادلەجيت بولشايا چاست پرەدانيي، نراۆستۆەننىە يزرەچەنيا دجيرەنچي-چەچەنا، از-دجانيبەكا ي نوگايسكوگو فيلوسوفا اسانا گورەمىچنوگو ۋپوترەبليايۋتسيا ستەپنياكامي دو سيح پور» [1، 18-19 بب].

ت.ع.د.، پروفەسسور بەرەكەت كارىبايەۆتا بۇل پىكىردى جالعاستىرا: «جالپى، قازاق جەرىندە مەم­لەكەتتىلىكتىڭ باستالعانىنا 3 مىڭ جىلداي ۋاقىت ءوتتى. قازاق حاندىعىنا دەيىن قازاق جەرىندە 20 مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن  ساياسي  جۇيەلەر  بولعان. جانە سولاردىڭ بارلىعى سول مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان تايپالاردىڭ اتاۋىمەن اتالدى: عۇن مەملەكەتى، قاڭلى مەملەكەتى، وعىز مەملەكەتى، تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش، قي­ماق، ت.ب. جانە بۇلاردىڭ بارلىعى قازاقستانداعى مەملەكەتتىلىك تاريحى­نىڭ ءبىر كورىنىسى، كەزەڭدەرى عانا. ال، قازاق حاندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى – «قا­زاق» دەگەن تايپانىڭ ەمەس، قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى بولدى. ياعني، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالاردىڭ بارلىعىنىڭ مەملەكەتى. ەلباسىنىڭ ءوزى «عاسىرلار توعىسىندا» دەگەن ەڭبەگىندە «قازاق حاندىعى  بۇكىل ورتالىق ازياداعى ەڭ العاشقى قۇرىلعان  ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت» دەپ وتە دۇرىس ايتقان بولاتىن. قازىرگى كۇندە قازاقستان مەملەكەتىن قۇراپ وتىرعان قازاق ەتنوسى – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن تاريح ساحناسىنا شىقتى» دەگەن ويلارىمەن ناقتىلايدى [2، 18-19 بب].

ەندى الدىمەن مەملەكەتتىلىك ۇعىمىنىڭ باسىن اشىپ الساق، مەملەكەت – بەلگىلى ءبىر قو­عام­­دار­داعى قوعامدىق قاتىناستاردى رەت­تەيتىن، باسقاراتىن ساياسي اپپارات، ساياسي جۇيە. مەملەكەتتىلىككە قاتىستى باستى ۇستانىمدارعا تاۋەلسىزدىك، اۋماقتىق ورنالاسۋى، قوعام مۇشەلەرىنىڭ ەركىندىگى، بيلىكتىڭ تارماقتالۋى، زاڭنىڭ ادىلدىگى مەن قولدانىلۋى، جەكە تۇلعانىڭ تاريحتاعى ءرولى، ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ماسەلەلەرىن جاتقىزامىز. قازاقستان جەرىندە «مەملەكەت بول­عان جوق» دەگەن تەوريانى ۇستانۋشىلار مىنا­داي تۇجىرىمعا سۇيەنەدى. «قازاقستان جەرىندە كوشپەلىلەر تۇرعان، ولاردا جەر جەكەمەنشىك بولماعان. ال جەكەمەنشىك بول­ماعان جەردە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك بول­ماي­دى. ولاردا قو­عامدىق قاتىناستار دا­مىمايدى، جە­ءتىل­مەي­ءدى. ولار پاتريارحالدى العاشقى قاۋىم­دىق قۇرىلىستا ءومىر سۇرگەن، ياعني مۇنداي قوعامدا مەملەكەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ ەۋروسەنتريستىك كوزقاراستى ۇس­تا­نىپ كەلدى. كەشەگى حح عا­سىر­دىڭ 30-جىل­دا­رىنا دەيىن قازاقستان تاريحىن زەرتتەگەن ورىستىڭ عالىمدارى ا. ليەۆشين، ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، ن. ا. اريستوۆ، ن. گرودەكوۆ جانە تاعى باس­قا­لاردىڭ بارلىعى دا قازاق جەرىن­دەگى تاريحتى باياندايدى، ءبىراق ساياسي قۇرى­لىم­دار­دى «وداق­تار»، «ءبىر­لەس­تىك­تەر»، «ءجۇز­دەر» دەپ قا­نا اتاپ، «مەملەكەت» دەگەن تەرميندى قول­دان­باي­دى. ال بۇعان سوققى بەرگەن قان­داي تەو­ريا بولدى؟ 1934 جىلى لەنين­گراد­تىق اكا­دە­ميك ب.يا.ۆلاديميرسوۆتىڭ «وبششەستۆەننوي ستروي مونگولوۆ. مون­گولس­كيي كوچيەۆوي فەو­دا­ليزم» اتتى مو­نو­گرا­فياسى جارىق كوردى. ءدال سول جىلدارى كەلەسى عالىم س. پ. تولس­­توۆتىڭ كوشپەلىلەر قوعامىنداعى وندىرىستىك قۇرال-جابدىقتار مەن وندىرگىش كۇشتەرگە ارنالعان ەڭبەگى جارىق كورەدى. ەكى عالىمنىڭ دا زەرت­تەۋ­لە­رىندە كوشپەلى قوعامدا جەكە مەنشىكتىڭ، تاپتىق جىكتەلىستىڭ بولا­تىن­دىعى، جەرگە قاۋىمدىق مەنشىك، مالعا جەكە­مەنشىكتىڭ بار ەكەندىگى، ياعني مەملەكەتتىڭ بولا­تىن­دى­عى العاش دالەلدەنىپ، مويىن­دالدى. بۇدان كەيىن كەڭەستىك تاريح­نا­مادا وسى تەوريا ۇستەمدىك الدى. 1943 جىلى شىققان اكا­دە­ميا­لىق «قازاق سسر تا­ري­حىن­دا» قازاق حاندىعى مەم­لە­كەت رەتىندە مويىن­دالدى. وعان ارنايى جەكە تاراۋ،

تا­راۋشالار بە­ءرىل­ءدى. 1957 جىلى جارىق كورگەن 2 تومدىق «قازاق سسر تاريحى» ەڭبەگىندە قازاق حان­دى­عىنىڭ قۇرىلۋى، كورشى ەلدەرمەن قا­رىم-قاتىناسى ارنايى تاراۋدا قا­راس­تى­رى­لادى. وسىلايشا، قازاق تاريحىندا مەملەكەتتىلىكتىڭ بولعاندىعى تولىق دالەل­دەن­ءدى دەۋگە بولادى [3].

قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىن-اق قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىكتىڭ باسىم ات­ري­بۋت­تارى قالىپتاسقان. مەملەكەتتىڭ تەر­ري­تو­رياسى، شەكاراسى، حالقى، حالىقتىڭ الەۋ­مەت­تىك جىكتەلىسى، اۋقاتتى توپتار، بيلەشى اۋلەت، رۋحاني كوسەمدەر، اسكەر، ىشكى ءتارتىپ، بيلەر سوتى، تۋ، ەلتاڭبا، ءمور ت.ب. بولدى. حV عاسىردىڭ ورتاسى قازاق تاريحىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيا قۇرلىعىندا ەكى ءداۋىردىڭ وتپەلى كەزەڭى ىسپەتتى ەدى. حV عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ەۋ­را­زياداعى ۇلكەن وقيعا – التىن وردا دەگەن الىپ يمپەريانىڭ ىدىراپ، ونىڭ ورنىنا استراحان، قازان، قىرىم، ءسىبىر حاندىقتارى، نوعاي ورداسى سەكىلدى بىرنەشە ەلدەردىڭ پايدا بولۋى ەدى. ەدىلدىڭ سول جاعالاۋىندا اقوردا، ءابىلقايىر مەملەكەتى، ودان كەيىن ۇلتتىق سيپاتتاعى قازاق حاندىعى قۇرىلدى. نەلىكتەن ۇلتتىق سيپاتتاعى دەيمىز؟ ويتكەنى قازاق حان­دى­عىنىڭ ەتنيكالىق نەگىزىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋ-تايپالار قۇرادى. العا­شىن­دا «وزبەك-قازاق» دەپ اتالعان كە­رەي مەن جانىبەك حاننىڭ جاقتاستارى باس-اياعى 13-14 جىل ىشىندە دەشتى قىپشاقتاعى ساياسي بيلىكتى شي­باندىقتاردان تولىعىمەن جانە تۇپكىلىكتى العاننان كەيىن قازاق­تار دەپ اتالدى. جازبا دەرەك مالىمەتىندە حVءى عا­سىر­دىڭ العاشقى جار­تىسىندا العاش رەت قازاق­ستان دەگەن تەر­مين كەزدەسە باستايدى. ول – قازاق ەلى دەگەن ءسوز [3].

مەملەكەتتىلىكتىڭ باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى – شەكارا ەكەندىگى بەلگىلى. «قازاقتاردا شەكارا بولمادى» دەپ اۋا جايىلۋشىلار ءۇشىن قازاق تا، اعىلشىن دا، باسقا دا ەمەس، قازاققا ءبۇي­رەگى بۇرا قويمايتىن رەسەي باس شتابىنىڭ كاپي­تانى ل. كوستەنكونىڭ مىنا كۋالىگىن كەلتىرە كەتەيىك: «سيەۆەرنۋيۋ گرانيسۋ كيرگيزكيح كوچيەۆوك وپرەدەليت لەگچە، چەم يۋجنۋيۋ، پوتومۋ چتو زدەس ەششە س پروشلوگو ۆەكا رۋسسكوە پراۆيتەلستۆو سترەميلوس وبوزناچيت پرەدەلى نابەگام ستەپنياكوۆ ۋسترويستۆوم ۋكرەپلەننىح لينيي. تاكيم وبرازوم سيەۆەرنايا گرانيسا كيرگيزسكيح كوچيەۆوك وبوزناچيلاس: چاستيۋ التايسكيح گور، رەكويۋ يرتىشەم، پوتوم تاك نازىۆاەمويۋ گوركويۋ سيبيرسكويۋ لينيەيۋ وت يرتىشا دو توبولا، يلي دو زۆەرينوگولوۆسكوي كرەپوستي، زاتەم وت ەتوي پوسلەدنەي دو ۋستيا رەكي ۋيا رەكويۋ توبولوم؛ دالەە ر. ۋەم ي پوتوم ۋرالوم، ناچينايا وت سپاسسكاگو فورپوستا (بليز ۆەرحنەۋرالسكا) پوچتي دو ورەنبۋرگا، يلي توچنەە دو نيجنياگو فورپوستا، زاتەم دالەە رەكامي بەرديانكويۋ، ۋرالوم ي يلەكوم دو ۋستيا پوسلەدنەگو ي پوتوم وپيات ۋرالوم. نەسموتريا، ودناكوج، نا ەتي پرەدەلى، زناچيتەلنايا چاست كيرگيزوۆ مالوي وردى، ۆ چيسلە 7000 كيبيكوۆ، پەرەشلا ۆ 1812 گودۋ چەرەز ۋرال ي س رازرەشەنيا پراۆيتەلستۆا پوسەليلاس ۆ استراحانسكوي گۋبەرنيي (ۆنۋترەنيايا يلي بۋكەيەۆسكايا وردا)؛ درۋگايا چاست، ۆ چيسلە 3200 كيبيتوك، نەسكولكو رانەە پەرەشلا يرتىش ي كوچۋەت ۆنۋتري لينيي سيبيرسكوگو كازاچياگو ۆويسكا. نا زاپادە گرانيسەي كيرگيزسكيح كوچەۆيەۆ سچيتاەتسيا ر. ۋرال ي سيەۆەروۆوستوچنىي بەرەگ كاسپييسكوگو موريا. نا يۋگە كيرگيزى پريمىكايۋت سۆويمي كوچيەۆيامي دو ۋست-ۋرتا، زاتەم دو حيۆى، دو زاراۆشانا، حرەبتا كاشگار-داۆانسكوگو، گور ۋرتاك-تاۋ، حرەبتا الەكساندروۆسكوگو ي گور كيرگيزىن-الا-تاۋ. نا ۆوستوكە كيرگيزسكايا كوچيەۆيا دوحوديات دو حرەبتا الا-تاۋ، وزەرا الاكۋل، گور تارباگاتايسكيح، وزەر نور-زايسانا ي حرەبتا تيان-شانسكوگو».

قاسىم حان تۇسىندا حاندىقتىڭ شەكاراسى وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ وڭ جاعلاۋىمەن شەكتەسىپ، تۇركىستان قالالارىنىڭ ءبىرازىن، وڭتۇستىك-شىعىسىندا جەتىسۋدىڭ تاۋ ەتەكتەرى مەن جازىقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن قامتيدى، سولتۇستىك-شىعىسىندا ۇلىتاۋ جانە بالقاش كولى ءوڭىرى ارقىلى ءوتىپ، قارقارالى تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىنە دەيىن، سولتۇستىك-باتىسىندا جايىق وزەنىمەن شەكتەسىپ جاتقاندىعى جونىندە 1517، 1526 جىلدارى ماسكەۋدە ديپلوماتيالىق تاپسىرمامەن بولعان اۆستريالىق ديپلومات س. گەربەرشتەين دە راستايدى.

قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسى تۋرالى ماعۇلماتتار ورىس پاتشاسى ءىV يۆاننىڭ 1552 جىلعى جارلىعى بويىنشا ءوز مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدى كوزدەگەن ماتەريالدار جيناستىرىلىپ، 1599 جىل شاماسىندا فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ تۇسىندا جارىق كورگەن «بولشوي چەرتەج» كىتابىندا كەلتىرىلگەن. مۇنى قۇراستىرۋشىلار «قازاق ورداسىنىڭ» «حۆالىنسك» (ياعني كاسپيي) تەڭىزىنەن قاراقۇمعا دەيىنگى جەرى مەن گەورگرافيالىق نىساندارىنا سيپاتتاما بەرەدى [4، 5 ب].

قازىرگى تاڭدا قازاقستان بەس مەملەكەتپەن شەكارلاسا وتىرىپ، بaتىسىندا ەدىلدىڭ ءتومeنگى اعىسىنان، شىعىسىندا التاي تاۋلارىنا دەيىن، سولتۇستىكتەگى ءباتىس-سىبىر جازىعىنان، وڭتۇستىكتەگى قىزىلقۇم ءشولى مەن تيان-شان تاۋ جۇيەسىنە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. بۇنىڭ بارلىعى كەزىندە اتا-بابالارىمىز قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ بىزگە امانات ەتىپ كەتكەن قاسيەتتى جەرلەر.

قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى ديپلوماتيا سالاسى بولىپ تابىلادى. قازاق حاندىعى كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن بەيبىت ءتيىمدى قارىم-قاتىناستار ورناتۋعا ۇمتىلدى. قازاق حاندىعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ديپلو­ماتيالىق قاتىناستار ورناتۋ، باسقا ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ جونىندەگى سان عاسىرلىق ءداستۇرىن جالعاستىردى. حاندىقتا وزىندىك ديپلوماتيالىق راسىمدەر مەن ەرەجەلەر قالىپتاستى. وعان مىسال رەتىندە، قازاق حاندىعىنىڭ وداقتاستىق قاتىناس ورناتقان تۇڭعىش مەملەكەتى – موعولستان بولدى، كەرەي مەن جانىبەك حاندار قىرعىز حالقىمەن دە ءوزارا تاتۋ قارىم-قاتىناس ورناتتى، تاريحي اڭىزداردا قىرعىزدار وزدەرىنە حان بولۋ ءۇشىن جانىبەك حاننىڭ ءبىر بالاسىن سۇراعاندىعى ايتىلادى. 

قاسىم حاندا ماسكەۋ مەملەكەتىمەن ءوزارا ءتيىمدى ساياسي بايلانىس ورناتتى. ۇلى كنياز ۆاسيليي وكىمەتى مەن قاسىم حان اراسىنداعى ەلشىلىك بايلانىستار تۋرالى «قازاق كىتاپتارى» («كنيگي كازاسكيە») ماسكەۋدەگى پاتشا ارحيۆىندە حVءىى عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن [1، 118 ب].

قاسىم حان زامانىنان كەيىن ەكىنشى رەت اقنازار حان (حاقنازار) ماسكەۋ مەملەكەتىمەن ءوزارا ءتيىمدى ساياسي جانە ساۋدا بايلانىستارىن ورناتتى. 1571-1572 جىلدارى اقنازار حان ماسكەۋگە ءوز ەلشىلىگىن جىبەرگەن. حVءى عاسىردىڭ 60-جىلدارى بۇقار حانى ءىى ابداللاح پەن قازاق حانى اقنازار «دوس بولىپ، ءوزارا كومەكتەسۋ» جونىندە «انت بەرىسكەن شارت» جاساسقان. كەلىسىم بويىنشا  ەكى مەملەكەت بىر-بىرىمەن تاتۋ ءومىر سۇرۋگە، تىعىز ساۋدا قاتىناستارىن دامىتۋعا مىندەتتەمە الدى. اقنازار حان تۇسىندا قازاقتاردىڭ قىرعىزدار، قاراقالپاقتار، باشقۇرتتار، نوعايلار، وزبەكتەر جانە سەفيەۆيلىك يران، وسمانلى، ماسكەۋ مەملەكەتتەرىمەن بايلانىستارى نىعايدى. حVءى عاسىردىڭ 70-جىلدارى قازاق حاندىعى كورشى مەملەكەتتەرمەن سوعىسپاعان. ەلدىڭ ىشكى باسقارۋىنا كوبىرەك نازار اۋداردى [1، 134 ب].

تاۋەكەل حان الىس مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە قۋات الىپ كەلە جاتقان ماسكەۋ مەملەكەتىمەن قاسىم حان، اقنازار حان زاماندارىنداعى تەڭ قاتىناستاردى دامۋ جولدارىن ىزدەدى. 1594 جىلى تاۋەكەل حان ماسكەۋگە قۇلمۇحامبەت باستاعان ەلشىلىك جىبەردى.  قازاق ەلشىلىگىنە جاۋاپ رەتىندە 1595 جىلى تاۋەكەل حان ورداسى تۇركىستان قالاسىنا ورىس ەلشىسى ۆەليامين ستەپانوۆ جىبەرىلدى [1، 152 ب].

ال ەسىم حان بولسا قازاق-قىرعىز ىنتىماعىن ورناتۋعا كۇش سالدى. ەسىم حانعا ارناپ قىرعىز جەرىندەگى كەڭساي شاتقالىندا ەسكەرتكىش سالىنسا، ەسىم حان تاشكەنتتە قىرعىز كوكىم بيگە كۇمبەز ورناتقان [1، 164 ب]. 

جاڭگىر حاننىڭ تۇسىندا دا حVءىى عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا باستاپ قازاق-وزبەك اراسىندا بەرىك دوستىق وداق ورنايدى. ەكى باۋىر حالىق ورتاق جاۋعا كۇش بىرىكتىرەدى. سول ۋاقىتتان باستاپ قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، وزبەك، تۇرىكمەن حالىقتارىنىڭ ساياسي ىنتىماعى ارتىپ، ورتاق مۇددە، تاتۋلىق ۇستەمدىك ەتەدى [1، 171 ب].

تاۋكە حان بيلىك ەتكەن كەزەڭدە بۇقار حاندىعىمەن ساۋدانى دامىتۋ ماقساتىندا ەلشىلىك الماسىپ تۇرعان. 1678 جىلى بۇقار حانى سۇبانقۇل اتىنان ەلشىلىك قازاق دالاسىنا كەلگەن. تاۋكە كورشى جاتقان رەسەي ەلىمەن دە مامىلەگەرلىك قاتىناس ورناتقان. 1686-1693 جىلدارى اراسىندا تاۋكە رەسەيگە بەس ەلشىلىك جىبەرگەن. كەيىن 1694 جىلى تاۋكە حان اتالىقوۆ ارقىلى ساۋدا بايلانىسىن كۇشەيتۋ تۋرالى كەلىسىم جاساعان. [1، 176 ب].

مۇنىڭ بارلىعى قازاق حاندىعىنىڭ ءىرى دە قۋاتتى مەملەكەت بولعاندىعىن، اسكەري، ديپلوماتيالىق تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىز­گەندىگىن كورسەتەدى.

بۇگىن كۇنى دە قازاق «ەلدەستىرمەك ەلشىدەن» دەيدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە كۇش كورسەتۋگە ەمەس، بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۇمتىلعانىن كورسەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتى بەلسەندىلىگىمەن، تەپە-تەڭدىك ساقتاۋعا ۇمتىلىسىمەن، سىندارلى سۇحبات جۇرگىزۋگە تالپىنىسىمەن جانە كوپجاقتى ىنتىماقتاستىققا باعىتتالعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. حالىقارالىق ارەنادا مەملەكەتىمىز ءوزىنىڭ تاريحي، گەوساياساتتىق جانە ەكونوميكالىق فاكتورلارىنا بايلانىستى كوپ عاسىرلار بويى سىرتقى ساياساتىن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق، كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن تاتۋلاستىق جانە ولاردىڭ ايماكتىق ءبىرتۇتاستىعىن كۇرمەتتەۋ پرينسيپىنە نەگىزدەپ جۇرگىزىپ كەلەدى. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا الەمنىڭ 130 مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتقان ەكەن. ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىم كوكتەن تۇسكەن بىردەڭە ەمەس. ول مەملەكەت پەن بارشامىزدىڭ كۇندەلىكتى ساياساتىمىز بەن پراكتيكامىزدىڭ ناتيجەسى» - دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

قازاق مەملەكەتتىلىگى فۋنكسيالارىنىڭ ءبىرى – ادەتتىك عۇرىپتار قۇقىقتىق نورمالار جۇيەسىمەن رەتتەلىپ وتىرىلدى. وعان مىسال رەتىندە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، از-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىن» ايتۋىمىزعا بولادى. حالقىمىزدىڭ ەرتەڭىن ويلاعان، بولاشاعىن بولجاعان حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز سول كەزدىڭ وزىندە-اق ەلىمىزدىڭ ىنتىماعى مەن قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ باعىتىمەن ءجۇرىپ، ونى جالپاق قازاق دالاسىنا جاريالاپ وتىرعان. اتالمىش ادەت عۇرىپتىق جيناقتاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا جۇمىس ىستەدى. مۇلىك زاڭى، قىلمىس زاڭى، اسكەري زاڭ، ەلشىلىك جورالارى، جۇرتشىلىق زاڭىن تاراۋ-تاراۋ­ىمەن تالداي وتىرىپ، كۇندەلىكتى ومىرگە ەنگىزگەن قاسىم حاننىڭ ەرەجەلەر جيىنتىعى حالىق اراسىندا جوعارى ىلتيپاتپەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتانىپ، ول حVII عاسىردا حاندىق قۇرعان ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولىنا» ۇلاستى. تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، ەسىم حان قاسىم حاننىڭ عاسىرلار بويى سۇرىپتالىپ، ورنىققان وسىناۋ ومىرشەڭ ەرەجەلەرىن وزگەرىسسىز پايدالانىپ، ەل ىشىندە جاپپاي قولداندى، ءارى ونى ءوز زامانىنىڭ قاجەتتىلىگىنە وراي جەتىلدىرىپ، جۇيەلەپ، ونى حالىق «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتادى. ال تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا حالقىمىزدىڭ دانا بيلەرى تاۋكە حان باسشىلىعىمەن بەس تاراۋدان تۇراتىن قاسىم حان، ەسىم حان ەرەجەلەرىنە تاعى دا ەكى تاراۋ قوسىپ، «جەتى جارعى» دەپ اتادى. ول قازاق حاندىعىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە بىردەن-بىر ىقپال ەتكەن مەملەكەتتىڭ اتا زاڭدارى بولاتىن.

            بۇگىندە اتا-بابالارىمىز ارمانداپ كەتكەن تاۋەلسىزدىك تۋى كوكتە جەلبىرەگەن ءبىزدىڭ كەڭ-بايتاق قازاقستانىمىزدا سول حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ جولدارى مەن جارعى-جوسىندارىن قازىرگى ءداۋىر تالابىنا ساي ءارتۇرلى زاماناۋي زاڭدار مەن جۇيە­ءلى جوسپارلار، سان الۋان باعدار­لامالار الماستىرعان. سولاردىڭ بارلىعى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ وركەندەپ-وسۋىنە، العا قويعان ماقسات-مۇراتتارىمىزعا جەتۋىمىزگە قىزمەت ەتۋدە. بۇل رەتتە باسقاسىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ بارشا قازاقستاندىقتارعا جىل سايىنعى ستراتەگيالىق جولداۋلارىن ايتساق تا جەتكىلىكتى [5، 7 ب].

قازاق حاندىعى تۇسىندا دا قازاق جەرىن بىرنەشە ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرى مەكەن ەتكەن. اتاپ ايتار بولساق، حاقنازار حان تۇسىندا قاراقالپاقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ ءبىر بولىگى قازاق حاندىعىنىڭ قول استىنا قاراسا، تاۋەكەل حان دا قاراقالپاقتاردى قول استىنا العان، حVءى عاسىر سوڭىندا قاراقالپاقتارعا مەكەن جەر ۇلىتاۋ ايماعى بەرىلگەن، حان ءوزىنىڭ ءبىر بالاسىن قاراقالپاقتاردىڭ ءبىرقاتار رۋىن، ال ءىنىسى شاحمۇحانبەتتى قالماقتاردى باسقارۋعا قويعان. قازاق حاندىعى داۋىرىندە دە ەجەلگى تۇركى قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشكەن. بۇگىنگى كۇنى دە رەسپۋبليكادا قازاقتاردان باسقا 131 ۇلىستىڭ وكىلدەرى بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. سونىمەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلعان. بيىل وسى قحا-نا 20 جىل تولعالى وتىر. ەلىمىزدە قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى وزگە ەلدەرگە، مەلەكەتتەرگە ۇلگى كورسەتىپ قانا قويعان جوق، بىرلىكتىڭ قازاقستاندىق بىرەگەي ۇلگىسىن قالىپتاستىردى. اسسامبلەيا مۇشەلەرى قاشان دا قازاق ەلىنىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن جاقتاپ كەلەدى. دوستىققا - دانەكەر، ۇلاعاتتى ىستەرگە - ۇيىتقى بولدى. ەلباسى ءبىر سوزىندە: «مەنى نەبىر قيىن كۇندەردە دە دەمەپ جۇرەتىن  حالىقتىڭ قولداۋى، قازاقستانداعى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ دوستىعى. ءبىز قوعامدا قالىپتاسقان ساياسي تۇراقتىلىقتى، ۇلتتار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتى، اعايىن اراسىنداعى سىيلاستىقتى، ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىمدىلىگىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋدى بالالارىمىزدىڭ بالالارىنا امانات ەتىپ وتۋگە ءتيىسپىز!»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

قورىتىندىلاي كەلە، XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق حاندىعى ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىندا كەم دەگەندە ەكى مىڭجىلدىق تاريحتى ارتتا قالدىرعان مەملەكەتتەر مەن زاڭداردىڭ قاسيەتىن، ءماندى بەلگىلەرىن، قاعيدالارىن، ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن بويىنا ءسىڭىرىپ، وزىنە عانا ءتان قادىر-قاسيەتىمەن العاشقى قادامىن جاسادى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىمىز وتكەنى بۇلىڭعىر، الدى كوك تۇمان، قۋ تاقىردا قۇرىلعان، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق حالىقتاردى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا بىرىكتىرە سالعان ساياسي-قۇقىقتىق بىرلەستىك ەمەس. ونىڭ مەملەكەتتىلىك دارەجەسىن ايقىندايتىن بىرنەشە كورىنىستەرى بولدى. ونىڭ بارلىعىن جوعارىدا اتاپ كورسەتتىك.

تاريحتى جاسايتىن حالىق دەسەك تە، تۇلعالاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قاي زاماندا دا كوسباسشىنىڭ ۇستانعان ساياساتى ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالدى. قازاق حاندىعىنىڭ ءتورت عاسىرعا سوزىلعان شەرلى شەجىرەسىندە جيىرمادان استام حان بيلىك قۇرعان ەكەن. ەل بيلىگىن قولعا ۇستاعان بۇل تاريحي تۇلعالاردىڭ تالايىم تاعدىرلارى دا سان قيلى، بيلىك قۇرۋداعى قابىلەتتەرى دە ءار دەڭگەيدە بولدى. مەملەكەت ىرگەسىن نىعايتىپ، تۋعان حالقىنىڭ ماڭگىلىك سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەندەرى دە، ەلىن توزدىرىپ، دۇشپانعا تابا قىلعاندارى دا جوق ەمەس. ءبىراق ولاردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر قاسيەت – ءوز زاماندارىنىڭ قالىپ­تاسقان جاعدايلارىنا بايلانىستى قال-قادىرىنشە حاندىق تۋىن جىقپاۋعا تىرىستى. قازىرگى تاڭدا وسى بابالار ءىزىن جالعاسىرۋشى ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ - «قايتسەم قازاق ەلىن ماڭگىلىك مەملەكەتكە اينالدىرامىن؟!» دەيتىن اسا ۇلى مەملەكەتشىل مۇددە جولىندا تىنىمسىز ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگەن حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتى ءھام ۇلت كوشباسشىسى. ماڭگىلىك ەل بولۋدى كوزدەگەن مەملەكەت، الدىمەن ءوز تەك-تامىرىنىڭ تەرەڭنەن تارتاتىنىن جانە اتا-باباسىنىڭ وتە باي تاريحى بار ەكەنىن ەسىنەن ءبىر ساتكە شىعارماۋى ءتيىس. ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەگى - ۇلت تاريحىندا. مۇنى ەلباسى ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس.

1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان قازاق مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ بەسىنشى ءداۋىرى ەسىك اشتى. سان ۇرپاق اڭساعان ازاتتىق تاڭى اتتى. سودان بەرى ارتتا قالعان شيرەك عاسىر ىشىندە جوعالتقانىمىزدى تەگىس تۇگەندەمەسەك تە مەملەكەتتىگىمىز قالىپتاسقانى – الەم مويىنداعان اقيقات. «تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە نەبىر تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن سۇرىنبەي ءوتىپ، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي جاڭارۋ جولىنا تۇسكەن قازاقستان بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىقتاعى ءوز ورنى، ءوز بەدەلى بار ابىرويلى مەملەكەتكە اينالدى» دەگەن ەدى ەلباسى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. اياعان ب. ع.، ءابجانوۆ ح. م.، يسين ا. ي. قازاق حاندىعى تاريحى: قۇرىلۋى، ورلەۋى، قۇلدىراۋى. – الماتى: «سوزدىك-سلوۆار»، 2011. – 320 بەت.
2. ابدىبەك ج. «قازاق حاندىعى: ماسەلەلەر مەن ۇسىنىستار». // اقيقات. – 2015. – №7. – قاڭتار. – 78 – 86 بب.
3. ساعيدوللا ۇلى ق. «قازاق حاندىعى ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت بولدى» http://alashainasy.kz
4.  ەسماعامبەتوۆ ك. ل. ەلدىك بەلەستەرى. // ەگەمەن قازاقستان. – 2015. – قاڭتار. 22 – № 13 (28491). – 5 بەت.
5. مولدابايەۆ س.  قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولى. // ەگەمەن قازاقستان. – 2015. – قاڭتار. – 1 – № 1 (28479). – 7 بەت. 

---