InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى

ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوكتۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە تىرەلەدى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ

كەرەي، جانىبەك، بۇرىندىق، قاسىم، ماماش، تاحير، بايداش، قوجاماحمۋد، توعىم، حاقنازار، شىعاي، تاۋەكەل، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە، باتىر... بۇل حانداردىڭ ءارقايسىسىندا دا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، وزگەلەرىنەن ەرەكشە قاسيەتتەرى بار بولعانىنا تاريح كۋا.

«سۋ باستاۋى – بۇلاقتان، ءسوز باستاۋى – قۇلاقتان» دەگەندەي، تاريح وسىلاردى ءوز سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ءىس ارەكەتتەرىنە قاراي لايىقتى باعا بەرگەن. سولاردىڭ ىشىندە قازاق حاندىعىنىڭ باستاۋى رەتىندە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ تاريحتاعى ورىندارى بولەك. بۇلار ىردۋ – دىردۋد، باقتالاسى كوپ جەردەن جىراق شىعۋعا باتىلدىق جاساپ، اۋا كوشىپ شۋ بويىنا جەتىپ، دەربەس حاندىقتىڭ ىرگەتاسىن قالايدى. بۇل – 15 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ باس كەزى ەدى. العاشقى حان كەرەي بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعانىمەن بۇعان بىرىكپەگەن، ءوز الدىنا بي بولعان حانداردا جەتكىلىكتى ەدى. جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرۋى، وعان حالىقتىڭ اعىلىپ بارۋى ءابىلحايىر حاننىڭ شىمبايىنا باتىپ، ول شايقاسقا شىعۋدىڭ قامىن ويلاي باستادى. قازاق حاندىعىنا اعىلۋ ول قۇرىلعاننان كەيىن ون جىل بويى جالعاسىپ، 200 مىڭ ادام سونىڭ قول استىنا بارىپ پانالادى.

ەل بولىپ بىرىككەن، ءوز الدىنا تۋ تىككەن جاس قازاق حاندىعى الدىندا ءۇش ماقسات قويۋلى. ولار: قازاق تايپالارى، رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جەر كولەمىن ايقىنداۋ؛ شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى ساۋدا جولىندا ورنالاسقان سوزاق، وتىرار، ياسسا قالالارىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزۋ؛ مال جايىلىمدارىنىڭ دۇرىس جۇيەسىن قۇرۋ بولدى.

كەرەيدەن كەيىن حان تاعىنا وتىرعان جانىبەك (1473-1480) تە حاندىقتى نىعايتۋ جولىندا ءبىراز ەڭبەكتەندى. ودان كەيىن كەرەيدىڭ بالاسى بۇرىندىق (1480-1511) اكە تاعىندا 30 جىلدان استام ۋاقىت ورىرىپ، حاندىقتىڭ تۇبەگەيلى حالىپتاسىپ، نىعايۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. ال مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالاپ قاسىم حاننىڭ ورنى تىپتەن بولەك دەپ تولىق ايتۋعا نەگىز بار. ول حالىق اراسىندا «قاسىم حانىڭ قاسقا جولى» دەگەن زاڭنامالىق قۇجاتتارىنان بەلگىلى. قاسىم حان وسىعان دەيىن قالىپتاسىپ قالعان شاريعاتقا نەگىزدەلگەن دالا زاڭىن وزگەرتىپ، حالىققا بەيىمدەگەنى ءۇشىن قالىڭ بۇقارادان قولداۋ تاپقان.

قاسىم ەرەجەلەرى 5 باپتان تۇرعان.

بۇلار:

• مۇلىك زاڭى (مال، مۇلىك، جەر داۋىن شەشۋ، رەتتەۋ)؛
• قىلمىس زاڭى (كىسى ءولتىرۋ، ەل شابۋ، توناۋ، ۇرلىق)؛
• اسكەري زاڭ (قوسىن قۇرۋ، الامان مىندەتى، ەر قۇنى، تۇلپار ات)؛
• ەلشىلىك جورالارى (مايتالماندىق، ەلشىلىك، حالىقارالىق قاتىنگاستار)؛
• جۇرتشىلدىق زاڭى (تارتۋ، اس، توس، جاساۋىل، بەكەۋىل، تۇتقاۋىل مىندەتى)؛

«قاسىمنىڭ قاسقا جولى» ءبىر عاسىرداي قولدانىستا بولدى. سودان كەيىن حاندىق بيلىك ونىڭ بالاسى حاقنازارعا (1538-1580) اۋىستى. حاقنازار حان تۇسىندا ەلدىڭ اۋماعى تۇراقتانىپ، نەگىزىنەن قالىپتاسىپ بولا كەلدى. ەدىل-جايىق اراسى مەن اينالاسى دا قازاققا كاراعان. بۇل حان ەل باسقارۋدا، اسكەري، ساياسي، ديپلوماتيالىق جاعىنان اسا قابىلەتتى قايراتكەر بولعان. وسى كەزەڭدە ورىس پاتشالىعى 1552 جىلى قازاندى، 1556 جىلى استراحاندى جاۋلاپ العان. وسىعان وراي نوعاي حاندىعى دا السىرەپ ساياسي ساحنادان قالا باستايدى. ال حاقنازار بولسا وسى ءساتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، نوعاي ورداسىنا قاراعان قازاقتاردى وزىنە تارتتى. 1569 جىلى نوعاي ورداسى ىدىراعاننان كەيىن سارايشىق تا قازاق حاندىعىنا قارايدى. قازاق مەملەكەتى بۇل تۇستا نىعايىپ، وزگە ەلدەر ساناساتىن دارەجەگە جەتتى. وسىنداي جاعدايدى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان ورىس پاتشاسى IV ءشى يۆان (قاھارلى) قازاق ەلىنە كوز الارتقانىمەن سوعىس اشىپ شابۋىل جاساۋعا باتىلى بارماعان سىڭايلى.

حاقنازاردان كەيىن ەل بيلەگەن شىعاي، تاۋەكەل حاندار جونىندە، ولاردىڭ ەل باسقارعانى جايلى ناقتى دەرەكتەر تولىق ەمەس. ءبىراق، ولاردا حاندىقتى، ەلدىكتى بەكىتۋگە وزىندىك ۇلەس قوسقاندارى ءسوزسىز. ەسىم حاننىڭ تۇسىندا (1598-1645ج.ج.) «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنا» زامان تالابىنا ساي ءبىرشاما تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. جاڭادان قوسىلعان زاڭدار تاريحتا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن اتاۋمەن ەنگەن. ولاردىڭ ىشىندە حالىققا كەڭىنەن تارالعان زاڭ رەتىندە قولدانىلعان ناقىل سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى: «باتىر بولسىن، جورىق جولى ماقۇل بولسىن»، «ابىز بولسىن، ابىز سىيلاۋ پارىز بولسىن»،  «بي بولسىن، بي تۇسىنەتىن ءۇي بولسىن» دەگەندەي. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن زاڭدار جيىنتىعى بۇرىنعى ءداستۇرلى زاڭ-ەرەجەلەردى تولىقتىرىپ، مازمۇندارىن جاڭا زامانعا بەيىمدەگەندەي.

تاۋكە حان (1680-1718)- ەل باسقارۋ ءتارتىبىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە  قوماقتى ۇلەس قوسقانداردىڭ ءبىرى. ول تەك ءوزى بيلىك ايتىپ قويماي، ساسىق، قوقىم، مۇحامەد، تەلە، قازىبەك، ايتەكە بيلەرىنىڭ دە اقىل- كەڭەسىن تىڭدا، كوڭىلىنە تۇيگەن. بۇرىنعى زاڭداردى جۇيەلەپ، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنا»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنا» ءبىرشاما تولىقتىرۋلار مەن قوسىمشالار ەنگىزگەن.

اتاپ ايتقاندا:

• كوتەرىلىس جاساپ، بۇلىك شىعارىپ، ەلگە ىرىتكى سالعانداردى ءولىم جازاسىنا كەسۋ (بۇل مەملەكەتتىڭ بىرلىگىن، تۇتاستىعىن قورعاۋعا، نىعايتۋعا باعىتتالعان)؛
• حالقىنا، وتانىنا وپاسىزدىق جاساعاندار دا ءولىم جازاسىنا تارتىلعان؛
• جازىقسىز كىسى ولتىرگەندەر دە ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن؛
• زيناقورلىق جاساپ، اق نەكەنى بۇزۋشىلارعا دا ءولىم جازاسى بۇيىرعان؛
• ورەدە تۇرعان نەمەسە تۇساۋلى سايگۇلىكتى ۇرلاعاندار دا سونداي جازاعا تارتىلعان؛
• توبەلەستە مەرتىگۋدىڭ تۇرىنە قاراي تومەندەگىشە قۇن تولەگەن؛

ا) بىرەۋدىڭ كوزىن شىعارعان كىسى ايىبىنا قىزىن بەرگەن نەمەسە قىزدىڭ قالىڭ    مالىن تولەۋگە ءتيىس بولعان،

            ب) ادام مۇشەلەرىنىڭ بىرەۋىن مەرتىكتىرگەن ايىبىنا ات بەرۋى ءتيىس

• جىلقى نەمەسە باسقا قۇندى مۇلىك ۇرلاعان ادام ايىبىنى ون ەسە قۇن تولەگەن.

تاۋكە تۇسىندا جەر ءۇشىن داۋ ءجيى تۋىنداپ، ول ەكى رۋلى ەل اراسىندا توبەلەسكە ۇلاسىپ، ادام ءولىمى ورىن العان. سول سەبەپتى جەر داۋى مۇلىك داۋىنان بولەك قارالعان. ودان باسقا قۇن داۋى دا بولەك تارماق بولىپ وزگەرىلىپ، جاڭا زاڭدار جيىنتىعى «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. بۇل زاڭ ورتا عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ ءومىرى، تۇرمىسىنىڭ ءبىرشاما سالالارىن قامتىعان كەڭ اۋقىمدى زاڭ، ياعني اتا زاڭ ىسپەتتى بولدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار.

ادام بويىندا قاسيەتتەر جاس كەزىنەن پايدا بولىپ، وسە كەلە ولاردىڭ كۇردەلىلەرى داريدى ەكەن دەيدى دانالار. سونداي كەمەنگەرلىك، پاراساتتىلىق، باتىرلىق دارىعان ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ابىلاي حان (1711-1781ج) بولدى. ابىلاي رەسمي تۇردە ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ سايلانعانىمەن، ءداستۇردى بۇزباي اعاسى ءابىلمانسۇردىڭ كوزى تىرىسىندە حان تاعىنا وتىرۋدى ءجون كورمەي، بيلىكتەن باس تارتقان. ءبىراق، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە «القاكول سۇلامادان» كەيىن ول ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جوڭعار باسقىنشىلارىنا ويسىراتا سوققى بەردى. ابىلاي حان بولعان كەزەڭدە قازاق ەلى كورشىلەرىمەن تەرەزەسى تەڭ، يىق تىرەسكەن ىرگەلى بولدى دەپ ايتا الامىز. ىرگەلەس ورىس مەملەكەتى دە ابىلايدىڭ ءىرى قايراتكەرلىگىن مويىنداپ، تىعىز بايلانىس ورناتتى. دەسەك تە، ابىلايدىڭ ەل ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگى مەن ەرلىگى، ساياساتكەرلىگى مەن دانىشپاندىعى تولىق اشىلىپ بولدى دەي الامىز.

رەسەيمەن جاقسى جان-جاقتى قارىم-قاتىناستىڭ پايداسىن ابىلاي 1741 جىل قالماقتىڭ قولىنا تۇسكەندە كورگەن. ءبىر ءىرى سوعىستا ابىلاي قالماقتىڭ تاقتى باتىرى شارىستىڭ باسىن شاۋىپ الادى. قالماق حانى ءوزىنىڭ جالبى دەگەن تاعى ءبىر باتىرىنا  «ابىلايدى قالايدا ماعان ۇستاپ اكەل»، - دەپ بۇيرىق بەرەدى. جالبى قاپىسىن تاۋىپ، ءبىر ۇيىقتاسا ۇزاق ۇيىقتايتىن ابىلايدى سونداي قاتتى ۇيقىدا جاتقان جەرىندە قولعا ءتۇسىرىپ حانىنا الىپ بارادى. حان ونى ءبىرشاما ۋاقىت تۇتقىندا ۇستايدى. ابىلايدىڭ قالماق حانىنىڭ  قولىندا ەكەنىن ءبىلىپ، بىتىمگەرشىلىككە بارا جاتقان قازاق ەلشىلەرىنە ورىس ۇكىمەتى مايور نەپليۋيەۆتى جانە ميللەردى جىبەرەدى.

ەلشىلەر بارعان سوڭ قالدان سەرەن قاعان ابىلايدى الدىرتىپ، ەلشىلەردىڭ كوزىنشە: - مەن سەنىڭ باسىڭدى شارىشتىڭ قۇنى رەتىندە شابايىن. قانداي سوڭعى ارمان، تىلەگىڭ بار، تەزىرەك ايت – دەيدى. سوندا ابىلاي ەش مۇدىرمەستەن: - شارىشتى مەن قان مايداندا ءولتىردىم. مەنى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمدە ۇستاپ الىپ ولتىرگىڭ كەلىپ تۇر. كەسكىلەسكەن ۇرىستا ولسەم ارمانىم بولماس ەدى. قازاق حالقى ءالى دە بولسا كوشپەندىلىككە بەيىمدەۋ. حالقىمدى تۇبەيگەلى ەتسەم دەگەن ارمانىم بار. سوڭعى ايتارىم: اتادان  جالعىزبىن، ءولىپ كەتسەم، نە باۋرىم، نە بالام جوق سوعان وكىنەمىن،- دەپتى.

قالدان سەرەن وسى سوزدەردەن كەيىن ويلانىپ قالىپتى. وتكەنى، ونىڭ ءوزى دە جالعىز. ۇلى ءامىرسانىڭ دا جالعىز ەكەنى ەسىنە تۇسەدى. سالدەن سوڭ اشۋدى اقىلعا جەڭدىرىپ، ابىلاي مەن ءامىرسانانى ءبىر – بىرىنە جاقىن تانىستىرىپ، ەلشىلەرگە سىي-سياپات كورسەتىپ، قۇرمەتپەن شىعارىپ سالۋلى. بۇل قارشادايىنان جەتىم قالىپ، تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باعىپ، كوپتەگەن قيىندىق كورسە دە مويىماي، قاجىرلىلىعىمەن، اقىل – پاراساتىمەن قارادان حان بولىپ، حالقىنىڭ جادىندا قالعان ابىلاي ەدى.

ابىلايدىڭ جەتىمدىگىنە دەرەك رەتىندە ول تولە ءبيدىڭ قولىنا كەلىپ، پانالاعاندا تولە بي ەسىمىن سۇرايدى. سوندا ابىلاي: - ءسىز قالاي ايتساڭىز ەسىمىم سولاي بولادى، - دەۋلى.

تولە بي وعان دۇرىستاپ قاراسا بالاعىن شاشى وسكەن، كيىمى جۇپىنى، جۇدەۋ بولىپتى. سودان ونى «سابالاق» اتاپ كەتىپتى دەيدى اڭىز.

بۇقار جىراۋ ونى العاش كورگەننەن بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتتىرەتىنىن سەزەدى.

ەي، ابىلاي،

مەن سەنى كورگەندە

تۇرىمتاي ۇل ەدىڭ،

تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ

ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ

تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ، - دەي كەلە جانارىڭنان جالىن شاشىپ ءتۇر ەكەن، ەل ءۇشىن تۋعان بالا بولارسىن، - دەپ تۇيىندەپتى. بوگەنباي باتىر ونى كورىپ: - شىراعىم، كوزىڭ وتتى بالا ەكەنسىن، قۇربىلارىڭنان دارا ەكەنسىڭ، جازدا قالماققا اتتانامىز، سوندا كەرەك بولار جان ەكەنسىن، -  دەپ اق باتاسىن جانە استىڭداعى قىزىل اتىڭ بەرىپ كەتىپتى.

ادامزات دامۋ ساتىسىندا ءىشى قۇرىلىمدى ۇشكە ءبولۋدى ءجون ساناعان سىڭايلى. مىسىلى، ەجەلگى گرەكتەر ەلليندەر، دورييلەر، يوپيلەرگە بولىنسە، شىعىس سلاۆياندار ۆەلەكوروسس، مالوروس، بەلوروس بولىپ تارماقتالعان.شىڭعىس حان يمپەرياسى دا ۇگەدەي، شاعاتاي، جوشى ۇلىستارىنان تۇرعان. جوڭعارلار جوڭعار، بارۇڭعار جانە موڭعولداردان قۇرالسا، جۇڭگو ەلى سين، ءسۇي، تان بولىپ ەرەكشەلەنگەن. ءبىزدىڭ ەلەمىزدە دە تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن مەملەكەت ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز بولىپ ۇشكە ءبولىندى. ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بولعانى دا شىندىق. تۋراسىنا كەلەر بولساق، بيلىككە تالاسۋ، دەربەستىك الۋ، ونىڭ ۇستىنە تاپشانىڭ «ءبولىپ جارىپ، بيلەي بەر» دەگەن قيتۇرقى ساياساتى دا كەرى اسەرىن مولىنان تيگىزگەن. قازاق ەلى رەسەيگە بودان بولعاننان كەيىن حانداردى سايلاپ قويىپ، اق كيىزگە كوتەرۋ ءداستۇرى  جويىلا  باستايدى. ەندى اق پاتشا حاندى بۇيرىق  بەرىپ ءوزى تاعايىنداپ وتىردى.پاۆەل پاتشا 1801 جىلى كىشى جۇزگە حان ەتىپ بوكەيدى (1801-1815ج.ج) تاعايىندايدى. بوكەيدەن كەيىن ونىڭ ۇلى  جاڭگىر  كامەلەتكە تولعانشا ۋاقىتشا شىعاي سۇلتان بيلىككە كەلدى. شىعاي اتاقتى كۇيشى دالەتكەرەيدىڭ اكەسى.

قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى تاعىنا وتىرۋ جاڭگىرگە بۇيىرادى. ءبىراق، حاندىق  بيلىك تە زامانا اعىمىنا قاراي ءتۇر – سيپاتىن وزگەرتەدى. بيلىككە، تورەلىككە  بۇرىنعىداي بي، شەشەن، باتىرلار كوپ ارالاسپاي، حالىق  اراسىندا رەنىش  بولعانى دا شىندىق.حالىققا  بۇعان دەيىن  حاندىقتا بولماعان  وت اۋىز، تۇياق  اقى، قىزىل، كيىز ءۇي، قۇشار، ءپىتىر، حان سوعىمى  دەگەن ءتۇرلى سالىقتار سالىنادى. وسىنداي  وزبىرلىقتار  اقىرى يساتاي – ماحامبەت كوتەرىلىسىنە اكەلدى.

سونىمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ  جارلىعىمەن  حاندىق قۇرىلىم 1822 جىلى جويىلعانمەن، ول كىشى جۇزدە جاڭگىر  قايتىس بولعانعا  دەيىن ساقتالدى. قازاق حالقى 33 حاننىڭ بيلىگىن  كوردى. كەرەيدەن جاڭگىرگە  دەيىن  حانداردىڭ  ىشىندە تاريحي  پاراعىنا قاي – قايسىسى  دا ءوز  قولتاڭباسىن قالدىردى. حاندىق  كەزەڭدەر ەلدىڭ ەل، حالىقتىڭ  باتىل دا باتىر  بولۋىنا، مەملەكەتتىلىكتىڭ  قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوسقانى  تالاس تۋدىرماسا  كەرەك. 260 جىل (1731 – 1991 ج.ج.)ورىس بوداندىعىندا  بولعان قازاق حالقىنا، جۇرتىنا «اتاتىن تاڭ، جارىق كۇن» دە كەلىپ، تاۋەلسىزدىك تۋى جەلبىرەگەنىنە دە 23 جىلدان استام ۋاقىت وتۋدە. ەندەشە تۇعىرىمىز بەرىك بولىپ، ىنتىماعىمىز جاراسسىڭ، اللا جار بولىپ، قازاققا قاراسسىن. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ كوك بايراعى كوك اسپاندا ءماڭى جەلبىرەپ، مارتەبەمىز اسىپ، مەيمانامىز تاسي بەرگەي. ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە كوكبورى ۇرپاقتارى ءوسىپ، وركەندەي بەرسىن دەمەكپىن.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. سەرپەر گازەتى №12 2015 جىل.
2. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
3. قازاقستان تاريحىنىڭ 2 توم
4. «اڭىز ادام» جۋرنالى

---